Film Hoffmana był już druga próbą podejścia do powieści popularnego w dwudziestoleciu międzywojennym pisarza. W 1937 roku, od razu po ukazaniu się powieści "Znachor", być może najważniejszy polski reżyser przedwojenny - Michał Waszyński, nakręcił jej pierwszą wersje filmową. Książka Dołęgi–Mostowicza była dobrym materiałem na film ponieważ łączyła dwie rzeczy. Po pierwsze dzięki rozbudowanemu wątkowi romansowemu gwarantowała dużą widownię, z drugiej strony opowieść wybitnym chirurgu, który stracił pamięć i błąka się najmując się do drobnych prac po całym kraju jako bezdomny nędzarz, dawała możliwość ukazania w jednym filmie przekroju Polski od najwyższych do najniższych warstw społecznych, od stolicy aż po kresy wschodnie.

Popis Jerzego Bińczyckiego

Hoffman, jako reżyser znany z zamiłowania do tworzenia kina epickiego uznał, że warto powrócić do książki po ponad 40 latach. Jego atutem, poza zdobytym na planie "Pana Wołodyjowskiego" i "Potopu" doświadczeniem, z całą pewnością był Jerzy Bińczycki, któremu Hoffman powierzył rolę doktora Wilczura. Jego kreacja jest najmocniejszym punktem filmu i udowadnia, jak wielkim aktorem był Bińczycki.

Interesującą kreację stworzył także Bernard Ładysz, który wcielił się w postać Prokopa – gospodarza, który przyjmuje pod swój dach doktora Wilczura, który nie pamiętając swojej tożsamości, posługuje się imieniem i nazwiskiem zmarłego Antoniego Kosiby. Prokop, jako mieszkaniec wschodnich kresów przedwojennej Rzeczpospolitej posługuje się charakterystyczną, zaciągającą "z ruska" polszczyzną. Bernardowi Ładyszowi udało się to świetnie.

Mocną, choć objętościowo bardzo małą rolę stworzył Piotr Fronczewski, jako uczeń doktora Wilczura. Mimo, że pojawia się tak naprawdę w pierwszej i ostatniej scenie filmu, pozostaje w pamięci. Dość dobrze poradzili sobie aktorzy młodego pokolenia – Anna Dymna w roli Marysi Wilczurówny, Tomasz Stockinger, jako hrabia Leszek Czyński czy Artur Barciś w roli Wasylki – syna Prokopa, choć zwłaszcza w scenach flirtu ma się poczucie pewnej sztuczności. Otwartym pozostaje pytanie czy jest to winą tylko aktorów i reżysera, czy też sceny te są problematyczne już w warstwie literackiej. Popularna proza Dołęgi-Mostowicza, może nie być materiałem, który łatwo poddaje się uwspółcześnieniu, koniecznemu przecież w sytuacji realizacji filmu w prawie pół wieku po opublikowaniu powieści.

Można powiedzieć, ze pozostali aktorzy grają w sposób, który można by żartobliwie nazwać bierno-agresywnym. W tym sensie, że albo się ich nie zapamiętuje, albo irytują nadużywaniem środków wyrazu. Drażni zarówno Bożena Dykiel w roli Soni, Maria Homerska jako hrabina Czyńska czy Piotr Grabowski w roli Zenka. A pozostali… ich właśnie się nie zapamiętuje.

Epickie zapędy

Hoffman usilnie starał się z ostatecznie kameralnej historii uczynić film z epickim rozmachem. Na efekt ten pracuje podbijająca emocje muzyka Piotra Marczewskiego czy wizualna strona filmu, pytanie tylko czy czyni to umiejętnie. Pracę Marczewskiego należy ocenić pozytywnie, natomiast autor zdjęć Jerzy Gościk nie ma jednak tej sprawności i wyczucia wizualnego jak odpowiadający za stronę wizualna innych ważnych filmów Hoffmana Jerzy Lipman ("Pan Wołodyjowski") czy Jerzy Wójcik ("Potop").

Ujęcia w "Znachorze" są nie najlepiej zainscenizowane oraz grzeszą nadmiernym wykorzystywaniem transfokacji, czyli zmiennoogniskowych obiektywów, które umożliwiają zmianę planu w trakcie trwania jednego ujęcia. Środkiem tym filmowcy zachłysnęli się w latach 70-tych i 80-tych, jednak nieumiejętne stosowanie transfokacji tak naprawdę wprowadza chaos w wizualna warstwę filmu.

Tym, co się natomiast udało jest sugestywne ukazanie świata prowincji polskich kresów. Wszystkie sceny wiejskie, toczące się w młynie albo w chłopskiej chacie są bogate wizualnie i prawdziwe. Prawdopodobnie właśnie ów koloryt przedwojennej chłopskiej Polski, obok gry aktorskiej Jerzego Bińczyckiego, jest największym walorem filmu.

az

Przyszedł na świat 22 listopada 1901 roku w rodzinie zasymilowanych Żydów, którzy pod koniec XIX wieku przenieśli się z Rosji na teren polski. Od dziecka interesował się sztuką. Chodził do szkoły muzycznej, pasjonował się malarstwem i był częstym gościem kinoteatrów.

Zdobywanie doświadczeń

W 1920 roku, czując się prawdziwym patriotą, zaciągnął się do wojska na ochotnika i bronił stolicy przed bolszewickim najeźdźcą. Po zwolnieniu do cywila studiował filozofię, a potem chemię, na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak cały czas nie dawały o sobie zapomnieć marzenia o sztuce. Wyjechał więc do Wiednia, gdzie pracował na planach filmowych, między innymi u Mihalya Kertesza, który jako Michael Curtiz zasłynął później filmem "Casablanca" (1942) oraz u słynnego Roberta Wiene w "Kawalerze srebrnej róży" z 1925 roku.

Pierwsze filmy

Następnie wrócił do Polski i rozpoczął karierę filmową. Pierwszym jego obrazem był "Huragan" z 1928 opowiadający o sentymentalnej miłości z czasów powstania styczniowego. Wbrew pozorom nie była to więc adaptacja słynnej powieści Wacława Gąsiorowskiego pod tym samym tytułem, której akcja osadzona jest w czasie wojen napoleońskich.

Choć ta niema produkcja wyróżniała się wysublimowaną kompozycją kadrów, które nawiązywały do obrazów Artura Grottgera, nie spotkała się jednak z entuzjastycznym przyjęciem krytyków.

Kolejne dwa filmy Lejtesa także podejmowały tematykę historyczną, jednak nie zachowały się. Chodzi o obrazy "Z dnia na dzień" (1929), opowiadający historię osadzoną w czasie I wojny światowej oraz "Dzikie pola" (1932), którego tematem były wydarzenia na polskim wschodnim pograniczu po zakończeniu działań wojennych w 1918 roku. "Dzikie pola" to także pierwszy film dźwiękowy w dorobku Lejtesa.

Katolicyzm dla wybranych

Kolejne dzieło reżysera, w przeciwieństwie do poprzednich, odniosło już spory sukces. "Pod twoją obronę" (1933) to melodramat o sparaliżowanym pilocie, w którym wątki miłosne idą w parze z religijnymi. Niestety Lejtes nie mógł w pełni cieszyć się sukcesem, ponieważ jego nazwisko zostało usunięte z napisów filmu. Producenci nie chcieli bowiem drażnić środowisk endeckich nazwiskiem żydowskiego twórcy.

Przeciwko rusyfikacji

Pierwszym sukcesem twórcy, z którego mógł się w pełni cieszyć był więc dopiero nagrodzony na festiwalu w Moskwie film "Młody las" (1934), odnoszący się do wydarzeń z okresu rewolucji 1905 roku. Była to opowieść o buncie uczniów zrusyfikowanego gimnazjum przeciwko nauczycielom, którzy piętnują wszystkie przejawy polskości. Film, który był adaptacją sztuki Jana Adolfa Hertza, odznaczał się świetną inscenizacją scen zbiorowych oraz barwnymi portretami psychologicznymi postaci, w które wcielili się najlepsi polscy aktorzy (między innymi Michał Znicz i Stefan Jaracz).

W "Róży" na podstawie prozy Stefana Żeromskiego Lejtes powrócił do rewolucji 1905 roku. Ingerencja cenzury wymusiła na twórcy złagodzenie rewolucyjnej wymowy oryginału, mimo to jednak film posiadał liczne walory artystyczne. Lejtes dobrze oddał dramat rewolucjonistów, którzy byli zmuszeni do walki nie tylko z caratem, ale też ze sceptycznie nastawionym polskim społeczeństwem oraz z własnymi słabościami. Ważne okazały się też walory estetyczne filmu takie jak dynamiczne jazdy kamery, gra światłocienia czy ekspresyjne punkty widzenia kamery. Z tych powodów "Róża" bywa czasem porównywana z filmami Andrzeja Wajdy z okresu polskiej szkoły filmowej.

Wielkie widowisko

Kolejny film, "Barbara Radziwiłłówna" (1936), był największym filmowym widowiskiem kostiumowym dwudziestolecia i cieszył się ogromną popularnością, mimo że grzeszył niestety nadmiernymi uproszczeniami fabuły, które upodabniały go do prostych historycznych melodramatów, jakie kręcono w tamtym czasie. Tu również twórcy skupili się na wątku romantycznym, nie licząc się zbytnio z prawdą historyczną.

Najlepszy film

Józef Lejtes w pełni objawił swój talent dopiero w filmie "Dziewczęta z Nowolipek" (1937), który jest adaptacją powieści Poli Gojawiczyńskiej. Tym razem wątek melodramatyczny pełni rolę drugorzędną, a na pierwszy plan wysuwa się ambicja ukazania codzienności. Dzięki temu Lejtesowi udało się zrealizować prawdopodobnie jedyny udany film społeczny dwudziestolecia międzywojennego. Ostatni przedwojenny film Lejtesa – adaptacja "Granicy" Zofii Nałkowskiej z 1938 roku, niestety nie utrzymał już tego poziomu.

Wojenna zawierucha

Dynamicznie rozwijającą się karierę filmową Lejtesa przerwał wybuch wojny. Reżyser dołączył do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich w Palestynie. Jako członek grupy filmowej w 1943 roku zrealizował dokumentalny film wojenny pod tytułem "Od Latrun do Gazali", którego fragmenty zostały włączone następnie do filmu "Od Homs do Tobruku".

Po wojnie Lejtes pracował w kinematografii izraelskiej i brytyjskiej. Na zamówienie organizacji syjonistycznej nakręcił "Wielką obietnicę" (1947), a po utworzeniu państwa Izrael jeden z pierwszych filmów nowo powstałej kinematografii – "Wierne miasto".

Niepełna kariera za oceanem

Od 1952 roku Lejtes pracował w Stanach Zjednoczonych, głównie przy produkcjach telewizyjnych. Do najciekawszych jego osiągnięć z tego okresu należy reżyseria jednego z odcinków słynnej "Bonanzy" w 1969 roku oraz części odcinków z serii "Alfred Hitchcock przedstawia".

Józef Lejtes nie zrobił wielkiej kariery za oceanem, ale dla początków polskiej kinematografii miał znaczenie pierwszorzędne.

- Nie bał się niczego – mówił filmoznawca Marek Hendrykowski o Józefie Lejtesie w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu. – Był nie tylko reżyserem, był kimś więcej. Starał się być kreatywnym producentem – dodawał, doceniając ogromne znaczenie Lejtesa dla raczkującej branży filmowej w okresie międzywojennym.

Wydaje się też, że nawet filmowcy należący do działającej w latach 50. słynnej polskiej szkoły filmowej, niesprawiedliwie nie doceniają pośredniego wpływu tego twórcy na ich własne filmy.

az

Tadeusz Fijewski urodził się w Warszawie 14 lipca 1911 roku, w wielodzietnej rodzinie robotniczej.

- To był chłopiec z Powiśla, z wielodzietnej rodziny. Był synem malarza pokojowego. To było trudne i biedne życie. Ale część jego licznego rodzeństwa zajęła się teatrem – mówiła Barbara Osterloff w audycji Tomasza Mościckiego w Polskim Radiu w 2011 roku.

 W teatrze zadebiutował jako dziesięciolatek w 1921 roku, a w filmie w 1927 roku - w produkcji "Zew morza" w reżyserii Henryka Szaro.

W 1936 ukończył Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej w Warszawie.

Przed wojną, ze względu na swoją delikatną urodę i młody, szczupły wygląd, grał głównie role dziecięce. Zagrał jednak w tym okresie w 20 filmach. Występował w teatrach dla dzieci oraz w Teatrze Miejskim w Sosnowcu oraz Ateneum i Polskim w Warszawie.

Role wojenne

W czasie wojny był więźniem niemieckich obozów w Oranienburgu i Dachau. Po zwolnieniu z obozu działał w Armii Krajowej, pracując w barach jako kelner. Brał udział w Powstaniu Warszawskim, po którym został wywieziony do Niemiec do oflagu Gross-Born.

- W czasie Powstania dostałem się do niewoli. Mieli mnie posłać przed czołgami jako żywą tarczę, ale wymigałem się - opowiadał Fijewski w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu w 1972 roku. - Zacząłem udawać umierającego na serce, także to była właściwie moja najlepsza rola, najlepiej zagrana. Przy tym uratowałem 4 młodych ludzi, którzy mnie nieśli w kocu. Potem występowałem też w szpitalu na Czerniakowskiej, gdzie mówiłem monologi.

Młody starzec

Po wojnie Fijewski pracował w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu (1946) i tu po raz ostatni zagrał rolę dziecięcą i jednocześnie pierwszą rolę starca ("Grube ryby" - 1946), która w pewnym sensie do niego przylgnęła - odtąd często był obsadzany jako tego typu postać. Ciekawe, że w jego karierze właściwie nie było etapu pośredniego.

- Ja w zasadzie nigdy nie miałem szczęścia grać roli dla siebie - mówił Tadeusz Fijewski w audycji Anny Retmaniak w 1972 roku - bo albo grałem w krótkich majtkach albo wskakiwałem od razu w peruki jakieś. Telewizja mi to w jakimś stopniu dała, szczególnie w widowiskach, które reżyserował Jerzy Antczak. Tam mogłem się wyżyć, tam mogłem pokazać siebie, swoją osobowość - dodawał aktor.

Stary warszawiak

Po epizodzie toruńskim Fijewski szybko powrócił do rodzinnej Warszawy i pracował w teatrach: Nowym (1947–1949), Narodowym (1949–1954), Współczesnym (1954–1968) i Polskim (1968–1978).

- To był jeden z najbardziej warszawskich aktorów - mówiła krytyk teatralny Barbara Osterloff w audycji Polskiego Radia - nie tylko warszawskie sceny były jego domem ale on się też w Warszawie urodził i przez całe swoje życie był z tym miastem związany – dodawała.

Do najbardziej znanych ról teatralnych Tadeusza Fijewskiego należą Chlestakow w "Rewizorze" Gogola w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego (1952, Teatr Narodowy), wuj Eugeniusz w "Tangu" Sławomira Mrożka w reżyserii Erwina Axera (1965, Teatr Współczesny) czy Gogo w polskiej premierze "Czekając na Godota" Samuela Becketa, którą wyreżyserował Jerzy Kreczmar (1957, Teatr Współczesny).

- Rok 1957 to był taki czas, w którym inny repertuar wreszcie mógł wejść na polskie sceny - mówiła Barbara Osterloff w Polskim Radiu. - "Czekając na Godota" w reżyserii Jerzego Kreczmara z Fijewskim było jednym z najważniejszych przedstawień tego czasu. Polscy widzowie mogli zapoznać się z twórczością jednego z najważniejszych autorów na Zachodzie.

W Teatrze Polskim, z którym Fijewski związany był przez ostatnie 10 lat swojego życia stworzył wybitną rolę Kalmity w "Chłopcach" Stanisława Grochowiaka w reżyserii Wandy Laskowskiej.

Aktor filmowy

Drugą stroną kariery Tadeusza Fijewskiego są filmy, w których zagrał ponad 50 ról.

- On wielokrotnie grał postaci skrzywdzonych i poniżonych - mówiła Barbara Osterloff w Polskim Radiu - jak na przykład parobka Borynów w "Chłopach" (1972) Jana Rybkowskiego. Zagrał też epizod w "Nocach i dniach" (1975) Jerzego Antczaka, a także Starego Czereśniaka w "Czterech pancernych" (1970) Konrada Nałęckiego dodawała teatrolog.

Oprócz wymienionych tytułów zapamiętany będzie na pewno dzięki roli - znów typowego dla siebie nieporadnego staruszka - starego subiekta Ignacego Rzeckiego w "Lalce" Wojciecha Jerzego Hasa (1968). Film ten jednakże nie był jedynym spotkaniem z reżyserem.

- Spotkaliśmy się trzy razy: "Pętla", "Złoto" i "Lalka" - mówił Wojciech Jerzy Has w audycji Polskiego Radia. - To jest doświadczony, wielki artysta. Przychodzi przygotowany i ma gotową propozycję. To jest jego ciężka praca, ale tego nie widać - dodawał Has.

Obok teatru i filmu Tadeusz Fijewski występował również w Teatrze Polskiego Radia - zagrał blisko 200 ról w licznych spektaklach, między innymi u boku Ireny Kwiatkowskiej w "Teatrze Eterek" Jeremiego Przybory czy w powieści-serialu "Matysiakowie".

az

Ścieżka dźwiękowa została nagrana na płytach gramofonowych, które zaginęły.

Film to swobodna adaptacja dramatu

Historyk kina Katarzyna Wajda z Filmoteki Narodowej podkreślała w audycji "Magazyn bardzo filmowy", że kiedy mówi się o udźwiękowieniu pierwszego polskiego filmu, to oznacza coś innego niż obecnie.

- Tam została nagrana ścieżka dźwiękowa, czyli muzyka ilustracyjna i kilka dźwięków. Potem zostało to zsynchronizowane z obrazem - wyjaśniła.

Ścieżkę dźwiękową skomponował Ludomir Różycki, a do jej wykonania zaproszono orkiestrę Filharmonii Warszawskiej, dwa chóry oraz dwoje solistów. Muzykę nagrano już po nakręceniu filmu. Ponieważ akcja odbywa się na wsi, więc dodano odgłosy ryku świń czy gdakania kur. Dodano też kilka dialogów, a całość była poprzedzona wstępem Józefa Węgrzyna. Płyty odtwarzano jedynie w tych kinach, które miały aparaturę dźwiękową. Do naszych czasów nie zachowały się jednak płyty gramofonowe z nagranym dźwiękiem. Ocalały jedynie dwie nieme, niekompletne kopie filmu. 

Katarzyna Wajda zaznaczyła, że film był wówczas dużym ryzykiem biznesowym: Producent postawił warunki: temat musi być współczesny i musi to być adaptacja głośnego utworu literackiego. Nie wiemy, dlaczego padło akurat na "Moralność pani Dulskiej".

Akcja filmu toczy się w Warszawie w latach 20. XX wieku, a nie we Lwowie, jak w pierwowzorze literackim. Rodzina Dulskich przyjmuje nową służącą - Hankę i to ona jest w zasadzie główną bohaterką. Dziewczyna zakochuje się w ich synu Zbyszku. Między młodymi dochodzi do romansu, którego owocem jest nieślubne dziecko. Zbyszek pragnie ożenić się z dziewczyną, napotyka jednak na opór rodziców.

Historyk zauważa, że była to swobodna adaptacja, a zrezygnowano przede wszystkim z satyry społecznej, jaką posłużyła się w swym dramacie Gabriela Zapolska. Postaci też odchodzą od literackiego pierwowzoru. Na przykład Felicjan Dulski jest osobą bardzo rozmowną, zupełnie inne jest też zakończenie. Twórcy odeszli też od przedstawienia rodziny jako najważniejszej komórki społecznej, jak opisała ją Zapolska.

- Aktorstwo było bardzo chwalone przez recenzentów tego filmu - mówiła Katarzyna Wajda.

Obsada filmu "Moralność pani Dulskiej" 1930 r. fot. FBC domena publiczna

O tym, jak kręcony był film, wspominał Adolf Forbert, najstarszy z żyjących w 1985 roku polskich operatorów filmowych w rozmowie z redaktor Anną Retmaniak. Wspomina filmy "Z dnia na dzień" z 1929 roku, "Moralność pani Dulskiej" z 1930 roku, "Zamarłe echo w wysokich Tatrach" z 1934 roku, pracę nad komedią w języku jidysz "Weseli biedacy", a także teledyski z lat 30-tych i film dla teatrzyku Banda z udziałem Fryderyka Jarosy'ego.

Postać pani Dulskiej na przestrzeni lat

Analizując adaptacje dramatu Gabrieli Zapolskiej, zarówno filmowe, jak też teatralne, krytycy zauważają, że nie ma takiej samej postaci Anieli Dulskiej. W obiegowej opinii jej postać jest kojarzona z hipokryzją i tzw. mieszczańską mentalnością. Powstało nawet określenie "dulszczyzna", które stało się synonimem kołtuństwa. Ekranowa pani Dulska zmieniała się w zależności od tego, w jakim momencie powstała adaptacja i w zależności od koncepcji reżysera.

Katarzyna Wajda zwracała uwagę, że adaptacji aż tak wiele nie było, a ekranowe panie Dulskie bardzo się od siebie różnią, bo zmieniają się czasy. Podkreślała, że adaptacje filmowe i sceniczne próbowały odejść od tradycji przedstawiającej panią Dulską, jako megierę.

Po filmie w 1930 roku dopiero w 1968 roku - na potrzeby Teatru Telewizji - swoją wersję sztuki Zapolskiej zaprezentowała Lidia Zamkow z Zofią Jaroszewską w roli głównej. Dwa lata później - również dla Teatru Telewizji - kolejną inscenizację stworzył Józef Słotwiński. Kino przypomniało sobie o Dulskiej w 1975 roku. P

Powstał film "Dulscy" na podstawie scenariusza Jana Rybkowskiego i Andrzeja Jareckiego, wyreżyserowany przez tego pierwszego.

- To bardzo ciekawa adaptacja, w konwencji staroświeckiego wodewilu. Rybkowski pisał scenariusz z myślą o Barbarze Krafftównie. Chciał odejść od tej scenicznej tradycji, że Dulską grają dojrzałe aktorki. Dulska, tak naprawdę, ma koło czterdziestki, to jest młoda - zwłaszcza z dzisiejszej perspektywy - kobieta. Rybkowski wymyślił, że to będzie ofiara własnej dobroci, osoba, która wszystkim chce zrobić dobrze. Z tej miłości m.in. wciska służącą do łóżka swojego syna. Niestety, Krafftówna powołała się na tradycję sceniczną i ostatecznie Dulską zagrała - wspaniale zresztą - Alina Janowska - powiedziała Katarzyna Wajda. Uzupełniła, że jej Dulska nie jest potworem, a jest kobietą, która musi "ogarnąć dom" i jest silną osobowością.

Po adaptacji Rybkowskiego zmieniło się myślenie o Dulskiej. Czym innym była hipokryzja na początku XX wieku, czym innym pod koniec XX wieku. Wśród ciekawych adaptacji "Moralności pani Dulskiej" gość radiowej Jedynki wymieniła serial "Z biegiem lat, z biegiem dni" Edwarda Kłosińskiego i Andrzeja Wajdy, w którym wykorzystano utwory pisarzy młodopolskich i międzywojennych, w tym dramat Zapolskiej. Anielę Dulską zagrała Anna Polony.

- Ta Dulska nie jest zredukowana jedynie do historii z Hanką i Zbyszkiem. Jest młodą dziewczyną, młodą mężatką, która przeżywa romans - wyjaśniła Katarzyna Wajda.

Zwróciła uwagę także na kolejne adaptacje na potrzeby Teatru Telewizji - z 1992 roku w reżyserii Tomasza Zygadły, w której w rolę Dulskiej wcieliła się Anna Seniuk i z 2013 roku w reżyserii Marcina Wrony, który w roli Dulskiej obsadził Magdalenę Cielecką. - Jej atrakcyjność, mody wiek, też inaczej ustawia tę postać - zauważyła.

W 2015 roku swoją premierę miał film Filipa Bajona pt. "Panie Dulskie". - To wariacja na temat dramatu, bohaterki Zapolskiej. Historia rodzinna o dziedziczeniu hipokryzji, pewnego kołtuństwa. (...) Reżyser zadaje pytanie: kim jest Dulska? Kim byłaby Dulska początku XXI wieku? Czym jest hipokryzja? Czy rzeczywiście dzisiaj jesteśmy w stanie prać swoje brudy we własnym domu, czy wręcz przeciwnie? - powiedziała Wajda.

ag

Reymont na planie filmowym

Zarówno przy produkcji filmu, jak i podczas pokazu obecny był słynny pisarz, który przecież w 1924 roku otrzymał niezwykle prestiżową Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury właśnie za "Chłopów". Film wyreżyserował Eugeniusz Modzelewski, a główną rolę Macieja Boryny zagrał Mieczysław Frenkiel. Krytyka zgodnie okrzyknęła go niekwestionowaną gwiazdą tego filmu. Niestety do czasów obecnych nie zachowała się żadna kopia, choćby w niepełnej części. Możemy bazować jedynie na dość skąpych przekazach i informacjach.

Tych ostatnich też jest niewiele. Wiadomo natomiast, że w trakcie realizacji, zarówno w pracach nad scenariuszem jak i podczas kręcenia, czynny udział brał sam Reymont. Bywały sytuacje, w których idee realizacyjne ścierały się z "żywą" fabułą powieści i jak wskazują historycy, film w wielu miejscach odchodził od nakreślonych przez pisarza scen i postaci. Portal FilmPolski.pl jest równie oszczędny w słowach potwierdzając jedynie powyższe informacje: "Film zrealizowano za zgodą i przy pewnym współudziale Władysława Reymonta. Liczne skróty i przeróbki oddaliły jednak efekt ekranowy od pierwotnych zamierzeń. Chwalono jedynie Mieczysława Frenkla, który tym filmem debiutował na ekranie".

Jolanta Pierończyk, na stronach Dziennika Zachodniego, tak pisze o tym filmie: "W 1922 roku, na dwa lata przed przyznaniem Reymontowi nagrody Nobla za tę powieść, "Chłopi" zostali przeniesieni na ekran przez Eugeniusza Modzelewskiego pod nadzorem samego autora. Scenariusz napisał Adam Zagórski, znany i ceniony krytyk literacki, tłumacz szeregu utworów scenicznych z języka francuskiego, autor scenariuszy m.in. do takich filmów, jak "Cud nad Wisłą" i "Na jasnym brzegu" (oba z 1921 r.). Zdjęcia zrobił sam Eugeniusz Modzelewski (na ogół był i reżyserem, i autorem zdjęć, a czasem też scenariusza)".

Ekranizacja arcydzieła

Do czasów obecnych zachowały się też dwa znaczące przekazy informacyjne związane z tym filmem. Jeden jest recenzją wydrukowaną w "Przeglądzie Teatralnym i Kinematograficznym", a drugi pochodzi z wielce znaczącego plakatu. Oba te anonse można też znaleźć w artykule Jolanty Pierończyk. W pierwszym czytamy: "Dzieje dramatu wioskowego, zakończone wyświeceniem z gromady pięknej grzesznicy przez tłum rozjuszonych bab - zawierają w sobie tyle swoistego uroku, tyle fascynującej atrakcji, że widz puszcza w niepamięć pewne braki realizacji i z zapartym oddechem śledzi zajmujący wątek opowieści".

Drugi anons, mieszczący się na rozwieszanych plakatach w miejscach gdzie film ten miał być prezentowany, opatrzony jest znaczącym tytułem i treścią: "Dramat erotyczny według słynnego dzieła Władysława Reymonta. Tragiczna miłość macochy i pasierba. Kobieta, której przepastne oczy uwodzą wszystkich mężczyzn! Największe arcydzieło literatury polskiej na ekranie!".

Pierończyk zwraca jeszcze uwagę na dość istotny fakt - na plakacie znajdował się dopisek: "Wszystkie dzieci płacą bez względu na wiek". W owym czasie film był traktowany niezwykle poważnie i to od obsługi kina zależało czy małoletni będą wpuszczeni na widownię - tym bardziej trzeba było poinformować, że ani nie ma biletów zniżkowych, ani nie ma zwrotów za bilety jeśli nie wpuszczono kogo na seans. Takie zastrzeżenia często pojawiały się na plakatach w dwudziestoleciu międzywojennym.

Nam pozostaje jedynie żałować, że nie zachowała się żadna kopia do czasów obecnych - ciekawie byłoby obejrzeć film, którego treść kształtował również sam autor powieści.

PP

Zaskakująca premiera

Choć niektóre portale podają datę 19 września, to miarodajne anonse codziennych gazet z epoki mówią jasno i jednoznacznie o dniu 20 września 1934 roku. Był to czwartek, wtedy dość często traktowany w kinie dzień premier. W środę słynne kino Capitol było jeszcze przebudowywane, a prace głównie skupiały się na zgraniu projektorów z nowymi wtedy wielkoformatowymi ekranami. Trzeba też stwierdzić, że kino to było zeroekranowe, co nie znaczyło, że nie było ekranów, lecz świadczyło, że w kinie tym odbywały się premiery, a filmy nie miały jeszcze swoich ekranowych debiutów - stąd "zero". Trzeba przyznać, że ta czwartkowa premiera z 20 września "zagotowała" środowisko filmowe w Polsce.

Film w rzeczywistości, jak na swoje czasy, był śmieszny i dość nowoczesny, bo pokazać kobietę w męskim przebraniu i z powodzeniem udającą mężczyznę, było swoistym aktem feminizmu. Wszak ówczesne zasady społeczne to z mężczyzny czyniły "pana i władcę", a kobiety zazwyczaj traktowane były w formie bardziej "służalczej} wobec męskiej części społeczeństwa. Idea filmu, pokazana w polskim kinie powojennym w postaci świetnej komedii Stanisława Barei "Poszukiwany, poszukiwana (1972 rok), skupiała się na komicznych sytuacjach wynikających z faktu udawania płci drugiej, różnej od uczuć i nawyków tej własnej, wrodzonej. Jak można było się spodziewać, bohaterka nie do końca potrafiła uwolnić się od swoich kobiecych uczuć i pragnień, a wynikające z tego wektory działań stanowiły ekscytującą i komiczną fabułę filmu.

Stąd też pytanie zawarte w tytule filmu - "Czy Lucyna to dziewczyna?" Młoda pani inżynier z powodzeniem radzi sobie w męskim świecie. Jednak fakt, że jest kobietą, naraża ją na demaskację choćby w sferze przyjaźni, uczuć i w końcu miłości. Nie będziemy opowiadać całej fabuły - film można obejrzeć w sieci, do czego zachęcamy, bo lekkie przeżycia i prawdziwy śmiech, to nie jedyne walory tego filmu.

Gwiazdorska obsada

Warto też zwrócić uwagę na kapitalną grę aktorską prawdziwych gwiazd międzywojennego kina polskiego. W roli głównej popisuje się chyba największa polska gwiazda filmowa wszech czasów (tak uważają specjaliści) - Jadwiga Smosarska. Obok niej, oprócz innych znanych wtedy aktorów, widzimy wybitnych Mieczysławę Ćwiklińską, Eugeniusza Bodo i Władysław Grabowski.

Muzykę do tej komedii skomponował sam Henryk Wars, a scenariusz napisał słynny Konrad Tom, scenarzysta i aktor takich filmów jak: "Antek policmajster", "Manewry miłosne", "Ada! To nie wypada!", "Jego ekscelencja subiekt", "Romeo i Julcia", "Co mój mąż robi w nocy?", "Kocha, lubi, szanuje", "ABC miłości", "Wacuś" czy "Pani minister tańczy". W sumie zbiór tych filmów to dość liczne grono najlepszych polskich filmów tamtej epoki.

Reżyserem tego filmu był znany wtedy i lubiany Juliusz Gardan. Ten młody reżyser, w chwili swojego debiutu nie miał jeszcze 30 lat, dał się poznać z takich filmów jak: "Uroda życia", "Serce na ulicy" - te dwa filmy, jak wiele innych, stworzył także jako scenarzysta, "10% dla mnie", "Szpieg w masce", "Czy Lucyna to dziewczyna?", "Śluby ułańskie", "Dwie Joasie", "Trędowata", "Halka", "Pani minister tańczy" czy "Doktór Murek". Trzeba przyznać, że dorobek całkiem imponujący. My zachęcamy do obejrzenia tych wspaniałych filmów, ze szczególnym uwzględnieniem tytułowej komedii, a odpowiedź na zadane w tytule pytanie okaże się oczywista.

PP

Nauka na pensji, debiut w teatrze

W swoim czasie odrzuciła intratną propozycję z Hollywoodu, bo nie chciała opuszczać Polski, ale po rozpoczęciu II wojny światowej, przedostała się wraz z mężem przez Litwę, Łotwę, Szwecję i Norwegię do Ameryki, do Nowego Jorku. Po wojnie odwiedzała jeszcze Polskę, a na stałe wróciła w 1970, rok przed śmiercią. Zawsze czuła się bardzo mocno związana z krajem i stolicą. Przebywając na uchodźstwie, angażowała się w pomoc środowiskom Polonii amerykańskiej, często też występując dla niej.

W początkach XX wieku tylko nieliczne kobiety mogły sobie pozwolić na "luksus" wyższego wykształcenia. Zazwyczaj uczyły się na pensjach znanych gospodyń domowych lub w akademiach sztuki. Smosarska ukończyła taką pensję - Anieli Hoene-Przesmyckiej, żony poety i tłumacza Zenona Przesmyckiego, który wsławił się wydaniem twórczości Cypriana Kamila Norwida. Już podczas nauki w tej znanej pensji często grywała w teatrach amatorskich i studenckich Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki. Z jednym takim występem wiąże się też jej debiut sceniczny w Teatrze Polskim w Warszawie, w dramacie Zygmunta Krasińskiego "Nie-Boska komedia". Było to w połowie grudnia 1916 roku.

Imponujący dorobek

Dalsze losy już nierozerwalnie wiązały się z teatrem - ukończyła z wyróżnieniem Warszawską Szkołę Dramatyczną prowadzoną przez krytyka i dyrektora teatralnego Jana Lorentowicza. Był to rok 1920. Z miejsca znalazła zatrudnienie w zespole Teatru Rozmaitości. Trzeba przyznać, że równolegle otrzymywała też propozycje filmowe, a debiut w kinematografii, w 1919 roku, był nawet wcześniejszy niż ten profesjonalny na deskach teatru. Ten filmowy debiut nie został jednak nigdy ukończony, choć zachowały się liczne sceny z aktorką, która wcieliła się tam w Helenę w melodramacie Stanisława Przybyszewskiego "Dla szczęścia", w reżyserii Aleksandra Hertza. Jej dorobek sceniczny i filmowy, jak na czasy międzywojenne, jest imponujący - role, często główne, w 26 filmach i ponad 40 ról scenicznych w warszawskich teatrach.

My możemy pamiętać jej cudowną grę w wielokrotnie powtarzanych i przypominanych filmach, jak choćby: "Czy Lucyna to dziewczyna?", "Dwie Joasie", "Jadzia", "Barbara Radziwiłłówna", "Ułan Księcia Józefa" czy "Skłamałam". Smosarska zagrała także w wielu filmach niemych, z których na wyróżnienie zasługują: "Cud nad Wisłą", "Niewolnica miłości", "O czym się nie mówi", "Trędowata", "Ziemia obiecana", "Tajemnica starego rodu", "Grzeszna miłość" i "Na Sybir".

Stefan Jaracz jako Wielki Książę Konstanty i Jadwiga Smosarska jako Joanna Grudzińska w jednej ze scen filmu "Księżna Łowicka". Fot. NAC

Najwybitniejsza w dwudziestoleciu międzywojennym

Filmy te, szczególnie nieme, charakteryzuje wspaniała wręcz gra aktorska, będąca niejako przeniesieniem gry scenicznej, teatralnej, na potrzeby filmu. Take właśnie były filmu nieme - pełne wyrazu i symbolicznych gestów. Smosarska słynęła z wyrazistej i wzruszającej mimiki, tym właściwie zaskarbiła sobie publiczność, która wraz z krytykami okrzyknęła ją najlepszą polską aktorką okresu międzywojennego.

Portal "Film Polski" tak krótko opisuje dokonania aktorki jak i jej późniejsze, powojenne życie: "Do 1939 występowała w teatrach w Warszawie (Rozmaitości 1920-23, Polski i Mały 1924, Letni 1927, Narodowy, Nowy, Letni i Polski 1928-39), z przerwami na pracę w filmie. Na scenach warszawskich łącznie zagrała w ok. 40 sztukach. Po wybuchu wojny przedostała się na Litwę, a następnie wyjechała do Stanów Zjednoczonych. Zajmowała się tam działalnością kulturalno-społeczną wśród Polonii. W 1941 współorganizowała Komitet Pomocy Polskim Aktorom na Wygnaniu. Po wojnie była współorganizatorem Ligi Polskiego Aktora, pomagającej artystom w kraju, wspierała Dom Aktora-Weterana w Skolimowie. Wiosną 1944 wystąpiła w Polskim Teatrze Artystów w Nowym Jorku w roli Julii ("Pierwsza lepsza"). Po wojnie, począwszy od 1958, kilka razy odwiedziła Polskę, a w 1970 powróciła na stałe do Warszawy. Wielką popularność zdobyła jako aktorka filmowa. W publicznych plebiscytach kilkakrotnie zdobyła tytuł "Królowej polskiego ekranu".

Jadwiga Smosarska jako Hanka i Bazyli Sikiewicz jako Oficer kozacki w jednej ze scen filmu. Fot. NAC

Wspomnijmy zatem tę wybitną postać polskiego filmu i przedwojennej sceny. Po II wojnie światowej już nie grała w żadnym filmie. Smosarska spoczęła na Warszawskich Powązkach w Alei Zasłużonych... dla wielu zasługiwała na wieczną pamięć, bo wielu osobom przyniosła radość i podziw swoimi rolami.

PP