Kazanie przypadało na czwartą niedzielę Wielkiego Postu. Na ten dzień w roku C liturgia przewiduje fragment Ewangelii z przypowieścią o synu marnotrawnym. To tę przypowieść Karol Wojtyła uczynił osią swojego kazania.

- Każdy z nas jakoś jest synem marnotrawnym. Każdy z nas kiedyś nim jest – rozpoczął Karol Wojtyła. – Przypowieść o synu marnotrawnym, jedno z najwspanialszych dzieł ludzkiej kultury, wciąż może być odczytywana na nowo, coraz głębiej, wciąż może być potwierdzana przez każdego człowieka i w jego życiu wewnętrznym, i w jego współżyciu z bliźnimi, i w jego posłannictwie społecznym, i w jego obcowaniu z Bogiem.

Problem głodu

- Może najlepiej, jeżeli zaczniemy od analizy tych głębokich głodów, które przeżył syn marnotrawny. Na pewno odezwał się w nim głód chleba. Pod tym względem przypowieść ewangeliczna zasługuje na szeroką interpretację, bo głód chleba jest dzisiaj udziałem wielu ludzi, jest udziałem całych społeczeństw, całych narodów – mówił Wojtyła. – My chyba dzisiaj lepiej o tym wiemy, bardziej czujemy odpowiedzialność za ten głód, za wszystko, co się do niego przyczynia, za wszystkie błędy w dziedzinie ekonomii, ale jeszcze bardziej za wszystkie winy, którą ponoszą tutaj ludzie, grupy ludzkie, systemy, wedle których ludzie urządzają swoje życie. Stosunki społeczne, które rzutują na dramatyczny podział ludzkości na mniejszość narodów bogatych, posiadających nadmiar, i większość – ubogich, głodujących.

- Jeżeli dalej pójdziemy za przypowieścią o synu marnotrawnym, to odnajdziemy w niej jeszcze jeden głód, który nurtuje duszę współczesnego człowieka. Głód pojednania, głód jedności – ciągnął dalej metropolita krakowski. – Kościół jest świadomy tej potrzeby ludzkości, która – choć mogłoby się czasem wydawać inaczej – jest mocniejsza i głębsza niż przeciwna jej potrzeba walki, nienawiści, wrogości w różnych układach.

Wobec Grudnia’70

Pod koniec kazania Karol Wojtyła odniósł się do masakry Grudnia 1970 roku. 

- Potrzeba jedności, pojednania. Musi być silniejsze to, co nas łączy. Zwłaszcza gdy mamy tak bardzo głęboko w historii zapuszczone korzenie wspólnoty narodu. Musi być silniejsze to, co nas łączy niż to, co mogłoby nas podzielić i narazić na niebezpieczeństwo. W czasie wydarzeń grudniowych i następnych tygodni episkopat starał się przede wszystkim być wyrazicielem posłannictwa pokoju. Formułując jednocześnie bardzo wyraźnie, co ten pokój warunkuje – podkreślał przyszły papież w słowach do Polonii. 

bm

"Redemptor hominis" ("Odkupiciel człowieka")

Była pierwszą encykliką Jana Pawła II, została ogłoszona 4 marca 1979 roku. Jest uznawana zarazem za dokument programowy pontyfikatu Ojca Świętego, który poruszył w niej wątki osobistej więzi człowieka z Chrystusem.

Papież w encyklice "Redemptor hominis" zapowiadał kontynuację reform soborowych, zapoczątkowanych przez jego poprzedników. Skupił się również na zagadnieniu tajemnicy odkupienia.

ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

"Laborem exercens" ("Wykonując pracę")

Jest encykliką rocznicową, wydaną w 90. rocznicę ogłoszenia przez Leona XIII encykliki "Rerum novarum" i podobnie jak ona w dużym stopniu koncentruje się na stosunku człowieka do pracy. Pierwotnie miała zostać wygłoszona 15 maja 1981 roku, ale z powodu zamachu na Jana Pawła II ukazała się dopiero 14 września.

– Kluczowym pojęciem tej encykliki jest podmiotowy wymiar pracy. Ona jest dla człowieka, a nie człowiek dla pracy – mówiła prof. Aniela Dylus, politolog z Akademii Teologii Katolickiej, w audycji Ireny Heppen poświęconej papieskim encyklikom.

Praca w ujęciu papieża miała służyć także wyższemu, wspólnemu dobru. Jan Paweł II w "Laborem exercens" podkreślił także rolę związków zawodowych, co miało szczególne znaczenie dla Polaków, którzy w tym czasie przeżywali zmiany wywołane powstaniem "Solidarności".

"Sollicitudo rei socialis" ("Troska społeczna")

Solidarność. To słowo klucz dla encykliki z 1987 roku. W papieskim ujęciu solidarnością jest mocna i trwała wola angażowania się w pracy na rzecz wspólnego dobra. Jan Paweł II prosi o miłość do ubogich i wykluczonych, ale jednocześnie zachęca do unikania bierności i ponoszenia odpowiedzialności za własną sytuację.

"Sollicitudo rei socialis" koncentrowało się na pojęciu rozwoju integralnego, który uwzględniał nie tylko postęp ekonomiczny, ale także społeczny, kulturalny i duchowy. Papież sprzeciwiał się jednak pomysłom na stworzenie konkretnego systemu politycznego na podstawie encyklik społecznych. Kościół miał wskazywać drogę, a nie konkretne rozwiązania.

– Papież wyraźnie mówi, że chrześcijaństwo ma być wodą inspirującą wzrost, a nie jeszcze jednym kwiatkiem w wazonie. Ogromne znaczenie miały te słowa w tamtym czasie i mają do dziś – powiedział dominikanin ojciec Jarosław Głodek w audycji Polskiego Radia z 1999 roku.

"Centesimus annus" ("Setna rocznica")

To encyklika, która najpełniej wyraża myśl społeczną Jana Pawła II. Została ogłoszona w 1991 roku, w stulecie encykliki "Rerum novarum" papieża Leona XIII. Jej treść oscylowała wokół bieżących wydarzeń na świecie, przede wszystkim upadku systemu komunistycznego. Jeden z rozdziałów został nawet zatytułowany jako "1989 rok".

"Jan Paweł II był Polakiem na tronie papieskim"

– To był okres, kiedy toczyła się debata o przyczynach klęski socjalizmu. Jan Paweł II dał w niej oryginalny wkład. Stwierdza, że podstawowy błąd socjalizmu ma charakter antropologiczny. To był efekt tego, że człowieka ujmowano jako element systemu społecznego, a nie osobę – mówiła prof. Alina Dylus.

Jan Paweł II podkreślał rolę "Solidarności" w upadku komunizmu oraz zachęcał do otwarcia się na współczesny świat i możliwości, jakie daje wolny rynek. Wskazywał jednak na pewne zagrożenia dla chrześcijan.

– Mam wrażenie, że im dłużej trwał pontyfikat, tym bardziej papież widział ostrzej pewne rzeczy. Mówił nie lękajcie się, odważajcie się być sobą, ale dostrzegał zagrożenia. Z jednej strony jest w tym ogromny szacunek do natury ludzkiej, a z drugiej ogromne zawierzenie łasce. To podstawowy horyzont tego być i mieć – powiedziała Anna Karoń-Ostrowska, redaktorka czasopisma "Więź", w audycji Polskiego Radia z 1999 roku.

Encykliki teologiczne i filozoficzne

Sprawy społeczne dotyczyły oczywiście mniejszej części nauczania papieża. Poświęcone są im trzy spośród czternastu encyklik Jana Pawła II. Do najważniejszych należy bez wątpienia "Evangelium Vitae" z 1995 roku, w którym Jan Paweł II powtarzał sformułowaną przez Pawła VI w encyklice "Humanae Vitae" - tezę o nienaruszalności ludzkiego życia. Wystąpił w niej przeciwko morderstwom i zbrodniom przeciwko ludzkości, karze śmierci, aborcji czy eutanazji.

Jeszcze tego samego roku Jan Paweł II wygłosił encyklikę, zatytułowaną "Ut unum sint". Był to ważny głos na rzecz ekumenizmu i zjednoczenia wszystkich wyznań chrześcijańskich. Ojciec Święty wskazał zagadnienia, które powinny być wzajemnie uzgodnione, ale optymistycznie zakładał, że Kościół zmierza w stronę jedności.

14 września 1998 roku została ogłoszona encyklika "Fides et ratio". W tej encyklice Jan Paweł II stwierdził, że wiara i nauka nie są ze sobą sprzeczne, ponieważ są dwiema odrębnymi drogami do odkrywania prawdy. W rozumieniu papieża wiara podtrzymuje człowieka na duchu i nadaje mu sens życia, z kolei rozum pozwala na pogłębienie wiary. "Wiara i rozum są jak dwa skrzydła unoszące człowieka ku kontemplacji prawdy" - pisał w encyklice Ojciec Święty.

sa/im

Życie człowieka a "kultura śmierci"

Nazwa i treść encykliki nawiązują do orędzia "Humanae vitae" z 1968 roku papieża Pawła VI, a także do instrukcji "Donum vitae", opublikowanej przez Kongregację Doktryny Wiary w 1987 roku. Nie jest to przypadek - Jan Paweł II w "Ewangelii życia" rozszerzył tezy przedstawione w obu przytoczonych tekstach. 

"Evangelium vitae" porusza temat wartości ludzkiego życia - według encykliki jest ono darem pochodzącym od Boga, wyrazem Jego miłości do ludzi i dlatego tylko Stwórca może decydować o momencie ludzkiej śmierci.

Jan Paweł II w swoim orędziu pisze również, że pobyt człowieka na ziemi nie jest przypadkowy - jest to początkowy etap procesu ludzkiej egzystencji, która swój punkt kulminacyjny osiąga w momencie Zbawienia. Życie doczesne jest więc niezmiernie ważne i dlatego musi być chronione, otaczane opieką.

Stąd papież w "Ewangelii życia" potępił zabójstwa, ludobójstwa, samobójstwa, aborcje, eutanazje, ale także wszelką przemoc fizyczną i psychiczną, czyli wszystko, co godzi w ludzkie życie. Sprzeciwił się również deportacjom, niewolnictwu, prostytucji, handlowi żywym towarem i innym formom naruszenia ludzkiej godności.

Jan Paweł II wspomniał w tekście także o zagrożeniach, jakie niesie za sobą stale rozwijająca się "kultura śmierci", która sprawia, że śmierć zaczyna być postrzegana jako cywilizowane rozwiązanie, wynikające z wolności osobistej. Tego typu rozumowanie zapoczątkowuje "wojnę silnych przeciwko bezsilnym" – życie zamiast być otaczane miłością i opieką, zaczyna być postrzegane jako ciężar, coś bezużytecznego.

Obrona i promocja życia

Według papieża świadectwem uczestnictwa w Boskiej misji jest właśnie obrona i promocja życia. Ludzie powinni poprzez różne formy wolontariatu, działalność społeczną, zaangażowanie polityczne, ale także przez własne świadectwo pokazywać, jak wielką wartość ma ludzka egzystencja.

Ze stanowiskiem Jana Pawła II zawartym w encyklice zgodził się arcybiskup senior archidiecezji przemyskiej ksiądz doktor Józef Michalik podczas audycji Ewy Hołubowicz i Arkadiusza Ekierta "Gość Sygnałów Dnia". 

– Jeżeli pozwoli się na naruszenie godności w jednym przypadku, usankcjonuje się ją, to później takie prawo staje się wzorcem również w innych wypadkach – powiedział arcybiskup Józef Michalik.

Duchowny wspomniał na antenie Polskiego Radia, że nie należy promować tej formy postępu, która dąży do powstania świata, gdzie słaby traci prawo do życia, ponieważ takie działania doprowadzą ludzkość do upadku.

Jak doszło do wydania encykliki? 

We wprowadzeniu do "Evangelium vitae" można przeczytać, że na początku kwietnia 1991 roku konsystorz kardynałów zwrócił się z prośbą do Jana Pawła II o publikację dokumentu, który poruszałby tematykę wartości ludzkiego życia.

I tak pod koniec maja tego samego roku papież wysłał listy do episkopatów z całego świata, w których oznajmił im, że zamierza podjąć się stworzenia takiego tekstu. Poprosił ich również o pomoc, opinie i wszelkie sugestie co do tego, jak encyklika ma wyglądać. Po kilku latach pracy, w marcu 1995 roku tekst był już gotowy do druku.

Wydaje się, że wpływ na decyzję papieża miały również wydarzenia, które rozgrywały się w latach 90. XX wieku. Był to czas wielkich przemian, dynamicznego rozwoju sytuacji światowej – upadł Związek Radziecki, Niemcy zjednoczyły się, rozpadła się Czechosłowacja, w Polsce budowano nowy ustrój po obaleniu komunizmu, powstała Unia Europejska, a na Kaukazie i w Bośni i Hercegowinie wybuchły konflikty zbrojne. Nie należy zapominać o tym, że zbliżało się nowe stulecie, co z jednej strony wzbudzało w ludziach nadzieje na nowy początek, a z drugiej wywoływało u nich niepokój i myśli o końcu świata.

Brakowało autorytetu, który uspokoiłby ludzi – zdaje się, że Kościół wziął na siebie rolę takiego właśnie przewodnika, pocieszyciela. Stąd też pod koniec lat 80. XX wieku powstały trzy encykliki papieskie, a w latach 90. XX wieku kolejne sześć - w tym właśnie "Evangelium vitae". Miały one właśnie wskazywać ludziom drogę i pokazywać zaangażowanie Jana Pawła II w to, co działo się na świecie. 

jb

"Jego słowo nie pozostawia wątpliwości"

Zaangażowanie Jana Pawła II na rzecz polsko-ukraińskiego pojednania można rozpatrywać na wielu płaszczyznach, poczynając od tej najszerszej. Nakaz pojednania płynie bowiem z samego serca Ewangelii. Jest on niełatwym wyzwaniem, nauczał papież, ale należy to wyzwanie podjąć.

"Pojednanie może sprawiać trudność nawet wówczas, gdy konflikt powstał z naszej własnej winy. Jeśli zaś winien jest ktoś inny, może ono wręcz być postrzegane jako nieuzasadnione upokorzenie", podkreślał Jan Paweł II w "Orędziu na Wielki Post 2001 roku".

"Aby uczynić krok ku pojednaniu – pisał dalej papież – trzeba wpierw przejść drogę wewnętrznego nawrócenia; trzeba mieć odwagę, aby pokornie podporządkować się przykazaniu Jezusa. Jego słowo nie pozostawia wątpliwości: nie tylko ten, kto jest przyczyną wrogości, ale i ten kto jej doznaje, winien dążyć do pojednania (por. Mt 5, 23-24). Chrześcijanin winien zawrzeć pokój nawet wówczas, gdy czuje się ofiarą kogoś, kto go niesłusznie znieważył i uderzył. Sam Chrystus tak postąpił".

ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Polak papieżem!

Przebaczyć i prosić o przebaczenie

Pojednanie między narodami – by przejść na kolejną płaszczyznę rozumienia papieskiego działania na rzecz polsko-ukraińskiego dialogu – jest według Jana Pawła II nieodzownym warunkiem do nowej, pokojowej współegzystencji.

"Przyjęcie i ofiarowanie przebaczenia – zaznaczał w przywołanym wyżej "Orędziu" papież – umożliwia nadanie nowej jakości relacjom między ludźmi, przerywa spiralę nienawiści i zemsty, kruszy kajdany zła, krępujące serca przeciwników. Dla krajów dążących do pojednania i dla wszystkich, którzy pragną pokojowego współistnienia ludzi i narodów, nie ma innej drogi niż przebaczenie - przyjęte i darowane".

Nieprzypadkowo w powyższych zdaniach pobrzmiewa echo słynnej frazy z orędzia biskupów polskich do biskupów niemieckich z 1965 roku: "przebaczamy i prosimy o przebaczenie". Dla Karola Wojtyły, który wraz z 34 innymi polskimi biskupami podpisał się wówczas pod tym dokumentem, postawa kryjąca się za tymi słowami musiała być szczególnie bliska.

Postawa ta, jak komentował po latach orędzie z 1965 roku abp Henryk Muszyński, wymagała ze strony polskich biskupów ogromnej odwagi. "Symboliczny wymiar i wyjątkowe znaczenie tego gestu – pisał arcybiskup senior archidiecezji gnieźnieńskiej – wyrażało się w tym, że gotowość przebaczenia i prośba o wzajemność przyszła ze strony Kościoła w Polsce, którego naród był pierwszą ofiarą wojny, a nie od oprawców".

Sam zaś Karol Wojtyła – co w kontekście niezabliźnionych ran z przeszłości jest sprawą kluczową – komentując list do biskupów niemieckich, podkreślał w homilii w 1965 roku, że przebaczenie nie oznacza zapomnienia. "Można przebaczyć – pamiętając; autentycznie przebaczyć – pamiętając", mówił ówczesny biskup krakowski.

"Stawiać wyżej to, co jednoczy"

O tym, jak bliską sercu papieża Polaka była kwestia dobrych relacji między Polską a Ukrainą – i szerzej: między Zachodem i Wschodem chrześcijaństwa – świadczył choćby fakt wielkiego zaangażowania Jana Pawła II w obchody Tysiąclecia Chrztu Rusi w 1988 roku. Uroczystościom tym, zorganizowanym zarówno w Watykanie, jak i na Jasnej Górze, towarzyszyły deklaracje przedstawicieli Kościoła katolickiego i Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego o chęci wzajemnego przebaczenia i pojednania.

Kolejnym niezwykle znaczącym wydarzeniem w kontekście polsko-ukraińskiego dialogu stała się pielgrzymka Jana Pawła II do Ukrainy w 2001 roku.

26 czerwca 2001 roku papież wygłosił podczas homilii we Lwowie znamienny apel:

"Odczuwamy głęboką wewnętrzną potrzebę uznania różnych przejawów niewierności ewangelicznym zasadom, jakich nierzadko dopuścili się chrześcijanie, pochodzenia zarówno polskiego jak i ukraińskiego, zamieszkujący te ziemie. Czas już oderwać się od tej bolesnej przeszłości! (…) Niech przebaczenie – udzielone i uzyskane – rozleje się niczym dobroczynny balsam w każdym sercu. Niech dzięki oczyszczeniu pamięci historycznej wszyscy będą gotowi stawiać wyżej to, co jednoczy, niż to, co dzieli, ażeby razem budować przyszłość opartą na wzajemnym szacunku, na braterskiej wspólnocie, braterskiej współpracy i autentycznej solidarności".

Jan Paweł II podczas spotkania z młodzieżą zgromadzoną na placu przed cerkwią Narodzenia Najświętszej Maryi Panny na Sychowie we Lwowie 26 czerwca 2001 r. Fot. PAP/Radek Pietruszka

Wołyń. Pamięć i pojednanie

Fragment tej homilii został uwieczniony na odsłoniętym w 2018 roku w Bielsku-Białej pomniku upamiętniającym Polaków zamordowanych przez ukraińskich nacjonalistów na Wołyniu, a także honorujący Ukraińców, którzy narażając życie ratowali Polaków.

Te tragiczne wydarzenia z czasów II wojny światowej określane mianem rzezi wołyńskiej (szereg ludobójczych akcji dokonanych przez UPA skierowanych przeciwko ludności polskiej i czeskiej zamieszkującej Wołyń oraz odwetowych akcji partyzantki polskiej) kładą się największym cieniem na relacjach między Polakami i Ukraińcami.

W tym kontekście bardzo istotny był głos Jana Pawła II, który w 2003 roku, w 60. rocznicę tragicznych wydarzeń na Wołyniu, wystosował do kard. Józefa Glempa (prymasa Polski) kard. Mariana Jaworskiego (metropolity lwowskiego) oraz do kard. Lubomyra Huzara (arcybiskupa większego Lwowskiego Obrządku Greckokatolickiego) przesłanie.

"W zawierusze drugiej wojny światowej, gdy pilniejsza powinna być potrzeba solidarności i wzajemnej pomocy, mroczne działanie zła zatruło serca, a oręż doprowadził do rozlewu niewinnej krwi", pisał papież. "Teraz, w sześćdziesiąt lat od tamtych smutnych wydarzeń, w sercach większości Polaków i Ukraińców utwierdza się coraz bardziej potrzeba głębokiego rachunku sumienia. Odczuwa się konieczność pojednania, które pozwoliłoby spojrzeć na teraźniejszość i przyszłość w nowym duchu".

Jan Paweł II, podkreślając, że nowe tysiąclecie "wymaga, aby Ukraińcy i Polacy nie pozostawali zniewoleni swymi smutnymi wspomnieniami przeszłości", zachęcał oba narody, by spojrzały na siebie nawzajem "wzrokiem pojednania".

Postawa dialogu i wybaczenia stanowi pilne wyzwanie, kontynuował w swoim "Przesłaniu" papież, zwłaszcza gdy "rozważa się potrzebę wychowania młodych pokoleń w duchu pojednania i budowania przyszłości bez uwarunkowań historii, nawarstwionej nieufności, bez uprzedzeń i przemocy".

***

Czytaj także:

• "Przeciw upiorom przeszłości". Giedroyc i "Kultura" o polsko-ukraińskim pojednaniu
• Język ukraiński a polski. Podobieństwa i różnice, czyli jak się dogadać

***
"Często rozmyślam nad szczególną bliskością Waszego i mego rodzimego narodu", mówił Jan Paweł II w czasie otwarcia Synodu biskupów Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w 1980 roku.

W kontekście tych słów nie dziwi opinia ks. Stefana Batrucha, według którego Jan Paweł II traktował pojednanie polsko-ukraińskie jako jedno z ważniejszych wyzwań swego pontyfikatu.

"Zachęcam oba bratnie Narody, by niezmiennie i wytrwale dążyły do poszukiwania współpracy i pokoju", apelował papież na dwa lata przed swoją śmiercią. "Polska i Ukraina –  ziemie, które od długich wieków znają ewangeliczne orędzie i dały niezliczone świadectwa świętości tylu swoich córek i synów – obecnie, na początku nowego tysiąclecia, pragną umocnić swą przyjaźń, uwalniając się od goryczy przeszłości".

jp

Źródła:

Jan Paweł II, "Przesłanie w 60. rocznicę tragicznych wydarzeń na Wołyniu", w: opoka.org.pl; "Homilia papieska podczas Mszy św. i beatyfikacji abpa Józefa Bilczewskiego i ks. Zygmunta Gorazdowskiego" – pielgrzymka Jana Pawła II na Ukrainę, 26.06.2001, w: opoka.org.pl; "Orędzie Ojca Świętego na Wielki Post 2001 roku", w: www.vatican.va; abp Henryk J. Muszyński, "Przebaczenie i pojednanie pomiędzy Polakami i Niemcami jako dar i zadanie. W 50 lat po wymianie listów biskupów polskich i niemieckich", "Paedagogia Christiana" 1/37, 2016; ks. Stefan Batruch, "Współpraca między Kościołem greckokatolickim i rzymskokatolickim na rzecz pojednania polsko-ukraińskiego"; "Jan Paweł II w procesie dialogu i pojednania polsko-ukraińskiego – konferencja w Rzymie", w: www.ekai.pl. 

Potępienie antysemityzmu

– Zawsze pragnąłem, by uważano mnie za jednego z tych, którzy po obu stronach dążą do przezwyciężenia starych uprzedzeń oraz do coraz powszechniejszego i pełniejszego uznania wspólnego duchowego dziedzictwa żydów i chrześcijan – mówił w Jerozolimie Jan Paweł II do naczelnych rabinów Izraela. – Powtarzam to, co powiedziałem podczas wizyty, jaką złożyłem rzymskiej wspólnocie żydowskiej, mianowicie, że my chrześcijanie uważamy żydowskie dziedzictwo religijne za nieodłączną część naszej własnej wiary: »jesteście naszymi starszymi braćmi« – dodał.

"Uwolnić się od goryczy przeszłości". Jan Paweł II o pojednaniu Polaków i Ukraińców

Był 23 marca 2000 roku, połowa siedmiodniowej pielgrzymki Ojca Świętego do Izraela, która zdaniem wielu komentatorów była najważniejszą zagraniczną podróżą Jana Pawła II. Papież pojechał tam spotkać się z przedstawicielami narodu, który wiele wycierpiał z winy chrześcijan, i religii, która przez wiele stuleci była w chrześcijańskiej Europie szykanowana i rugowana z przestrzeni publicznej. Mimo tego historycznego obciążenia wzajemnych relacji, papież zauważył, że niechęć do judaizmu i Żydów nie mieści się w etyce wyznawców Chrystusa.

– Mamy nadzieję, że naród żydowski dostrzeże, iż Kościół zdecydowanie potępia antysemityzm i wszelkie formy rasizmu jako całkowicie sprzeczne z zasadami chrześcijaństwa. Musimy razem pracować, aby zbudować przyszłość, w której nie będzie już antyjudaizmu między chrześcijanami ani postaw antychrześcijańskich wśród żydów – mówił Ojciec Święty.

Tego samego dnia Jan Paweł II gościł w Yad Vashem, gdzie powtórzył te zapewnienia: – Kościół katolicki, kierując się ewangeliczną zasadą prawdy i miłości, a nie żadnymi względami politycznymi, głęboko ubolewa z powodu nienawiści, prześladowań i przejawów antysemityzmu, jakie kiedykolwiek i gdziekolwiek spotkały Żydów ze strony chrześcijan. Kościół odrzuca rasizm w jakiejkolwiek formie jako przekreślenie obrazu Stwórcy wpisanego w każdą ludzką istotę – powiedział.

Prośba o przebaczenie

Trzy dni później świat obiegły fotografie przedstawiające papieża Jana Pawła II modlącego się pod jerozolimską Ścianą Płaczu i drżącą ręką umieszczającego w murze - zgodnie z żydowską tradycją - karteczkę z modlitwą przebłagalną, prośbą o przebaczenie win chrześcijan wobec synów Abrahama i o dar braterstwa z narodem żydowskim. Drukowana kartka z odręcznym podpisem "Ioannes Paulus II" powtarzała treść homilii wygłoszonej przez papieża w Watykanie dwa tygodnie wcześniej.

12 marca 2000 roku przeszedł do historii Kościoła katolickiego jako Dzień Przebaczenia. Był to jeden z najważniejszych punktów Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. Właśnie tego dnia podczas mszy w Bazylice Watykańskiej Jan Paweł II powiedział:

40.rocznica wyboru papieża Polaka - zobacz serwis historyczny

"Kiedy chwalimy Boga, który w swojej miłosiernej miłości wzbudził w Kościele wspaniałe żniwo świętości, zapału misyjnego, całkowicie bezinteresownej służby Chrystusowi i bliźniemu, nie możemy zarazem nie uznać różnych form niewierności Ewangelii, jakiej dopuścili się niektórzy nasi bracia, zwłaszcza w drugim tysiącleciu. Prosimy o przebaczenie za podziały, jakie nastąpiły wśród chrześcijan, za przemoc, jaką niektórzy z nich stosowali w służbie prawdy, oraz za postawy nieufności i wrogości, przyjmowane nieraz wobec wyznawców innych religii.

Tym bardziej też winniśmy wyznać, że jako chrześcijanie ponosimy odpowiedzialność za zło występujące dzisiaj. W obliczu ateizmu, obojętności religijnej, laicyzacji, relatywizmu etycznego, łamania prawa do życia, niewrażliwości na ubóstwo wielu krajów musimy zadawać sobie pytanie, w jakiej mierze i my ponosimy odpowiedzialność.

Za cząstkę winy, jaką każdy z nas przez swoje postępowanie ponosi za te przejawy zła, przyczyniając się do oszpecenia oblicza Kościoła, pokornie prosimy o przebaczenie".

Bracia od wieków

W ciągu swojego pontyfikatu Jan Paweł II kilkakrotnie użył określenia "starsi bracia". 28 kwietnia 1999 roku w czasie audiencji generalnej mówił, że dialog międzyreligijny w szczególny sposób obejmuje "naszych starszych braci". Jako orędownik nawiązania nowej relacji z wyznawcami judaizmu 13 kwietnia 1986 roku jako pierwszy papież w dziejach Kościoła przekroczył próg żydowskiej świątyni. Była to Synagoga Większa w Rzymie, oddalona zaledwie dwa kilometry od Watykanu. Zwracając się do gospodarzy synagogi, Ojciec Święty powiedział: "jesteście naszymi umiłowanymi braćmi i - można powiedzieć - naszymi starszymi braćmi".

W tym samym roku w październiku Jan Paweł II zorganizował Światowy Dzień Modlitw o Pokój w Asyżu z udziałem 47 delegacji kościołów chrześcijańskich i 13 religii niechrześcijańskich. Wydarzenie odbyło się pod hasłem "Być razem, aby się modlić".

"W dużej mierze dzięki polskiemu Papieżowi Asyż stał się światową stolicą ekumenizmu, pokoju i pojednania, miastem powszechnej modlitwy, symbolem szacunku dla całego stworzenia oraz rozmaicie wyrażanych transcendentnych potrzeb człowieka, wielości kultur i dialogu" – ocenił potem ojciec Stanisław Jaromi z Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych , przewodniczący Ruchu Ekologicznego św. Franciszka z Asyżu.

Badacze myśli Jana Pawła II wskazują na kilka możliwych inspiracji dla nazywania Żydów "starszymi braćmi". Niektórzy sądzą, że mogły to być słowa Martina Bubera, który określił Jezusa swoim "starszym bratem". Większość komentatorów przypuszcza jednak, że polski papież sięgnął do słynnego "Składu zasad" Adama Mickiewicza z 1848 roku, w którym XIX-wieczny poeta zawarł postulaty etyczne i polityczne stworzonego przez siebie Legionu. W punkcie 10. Mickiewicz pisał: "Izraelowi, bratu starszemu, uszanowanie, braterstwo, pomoc na drodze ku jego dobru wiecznemu i doczesnemu. Równe we wszystkim prawo".

Literaturoznawcy zwracają ponadto uwagę, że pojęcia "starsi bracia w wierze" jako pierwszy użył Andrzej Towiański i to właśnie od niego zapożyczył te słowa Mickiewicz. Karol Wojtyła musiał zetknąć się z ideami romantycznymi i filozofią towiańczyków jako student polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie wykładowcą był prof. Stanisław Pigoń, jeden z najwybitniejszych badaczy towiańszczyzny.

Budowniczy mostów

Komentatorzy pielgrzymki Jana Pawła II do Izraela byli pod wrażeniem religijnego wymiaru tej wizyty, lecz także politycznej zręczności Ojca Świętego. Papież spotkał się bowiem nie tylko z rabinami i władzami Izraela, lecz także rozmawiał w Betlejem z prezydentem Autonomii Palestyńskiej Jasirem Arafatem i odwiedził obóz palestyńskich uchodźców. Jego działania spotkały się z wielką życzliwością i zadowoleniem obu zwaśnionych stron, co było w tamtym czasie wydarzeniem bez precedensu.

– Wszyscy używamy określenia "pontyfikat" od rzymskiego tytułu "pontifex", co dokładnie oznacza "budowniczy mostów". Moim zdaniem w jego przypadku mówienie o pontyfikacie jest najprecyzyjniejszym określeniem jego pracy – mówił w Polskim Radiu Piotr Krzysztof Kadlčik, przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

Zdaniem Chaima Ramona, izraelskiego ministra do spraw Jerozolimy, pielgrzymka Jana Pawła "przeszła wszelkie oczekiwania". Podsumowując historyczną wizytę, polityk wyraził przekonanie, że położy ona "kres erze tarć i konfliktów między katolikami a narodem żydowskim".

mc