30 listopada 1986 roku Telewizja Polska wyemitowała pierwszy premierowy odcinek serialu "Alternatywy 4" w reżyserii Stanisława Barei.

Jego pomysłodawcami i autorami scenariusza byli Maciej Rybiński i Janusz Płoński. W 2005 roku twórcy serialu opowiedzieli o jego kulisach w materiale Studia Reportażu i Dokumentu Polskiego Radia.

– Ojcem tego wszystkiego jest pan Marian Pilot. To był mój kolega, zresztą znany pisarz i poeta, który został wtedy szefem redakcji filmowej w telewizji. To były takie czasy, że ludzie różne robili kariery – mówił w reportażu Maciej Rybiński. – I on nie tyle wymyślił serial "Alternatywy", tylko wymyślił jak nam dać zarobić. I po prostu zaproponował: chłopaki napiszcie coś, to ja wam zapłacę.

Scenariusz oczekiwał kilka lat na zrealizowanie. Stanisław Bareja z początku nie był przewidywany jako reżyser serialu.

– Pierwszy reżyser miał wiele zalet, ale miał jedną wadę. Kompletnie nie miał poczucia humoru. Myśmy wtedy powiedzieli, że się na niego nie zgadzamy i o dziwo w telewizji powiedziano, że dobrze, poszukamy innego –  powiedział Janusz Płoński. – Przeszliśmy chyba przez jeszcze jednego reżysera i wtedy nagle padła propozycja Staszka Barei. Kiedy się z nim spotkaliśmy, to w pięć minut wiedzieliśmy, że to jest dobry wybór.

Długa droga na ekrany

Od napisania scenariusza do emisji serialu w telewizorach Polaków minęło kilka lat. Pierwszy dzień zdjęciowy był zaplanowany na 13 grudnia 1981 roku.

– Jest z tym związana śliczna anegdotka, bo ekipa stawiła się w telewizji, która była już zajęta przez jakichś komandosów i Staszek Bareja spytał oficera o to, kto może wydać decyzję o wpuszczeniu filmowców. On na to powiedział, że tylko generał Jaruzelski. Bareja stwierdził, że akurat zapomniał notesu z telefonem i czy mógłby mu podać. Oficer powiedział, że proszę bardzo i Staszek zaczął wykręcać ten numer naprawdę – opowiadał Maciej Rybiński.

Zdjęcia do serialu ruszyły, dopiero kiedy Telewizja Polska przestała być zajmowana przez wojsko. Zdjęcia plenerowe powstawały na osiedlach mieszkaniowych na warszawskim Ursynowie. Jeden z mieszkańców wspomniał tworzenie "Alternatyw 4" w reportażu Magdaleny Skawińskiej i Eweliny Karpacz.

– Jak kręcili, to było goło i wesoło, nic tu nie było. Trochę tych aktorów się zobaczyło na żywo, nie w teatrze czy kinie. Rano przychodził pan reżyser i kazał okienka zasłonić czy odsłonić jak im pasowało. Zresztą tutaj tylko było wejście, a środek kręcili gdzie indziej.

Przed emisją w telewizji, serial musiał przejść przez cenzurę, jeden z głównych problemów polskiej kinematografii w okresie PRL.

– Przyszła cenzorka już na drugie posiedzenie i poprosiła o obejrzenie pierwszego odcinka. Po zwróceniu uwagi, że widziała go już wczoraj, stwierdziła: tak, ale ja tak się śmiałam, że nie miałam czasu robić notatek. I kazała sobie puścić pierwszy odcinek i robiła notatki z tego, co ją śmieszyło – powiedział scenarzysta Janusz Płoński.

Serial stał się tzw. półkownikiem (to filmy, które po interwencji cenzury miały zakaz rozpowszechniania. Nazwa pochodzi od półek w magazynach, na których przechowywano rolki z taśmami filmowymi - przyp. red.). Pierwszy odcinek został wyemitowany dopiero po trzech latach od zakończenia produkcji. Mimo tego, władza starała się zniechęcić do oglądania serialu.

– Po emisji recenzje były miażdżące, że to wstyd i straszne. Nas one niespecjalnie ruszały, ponieważ vox populi brzmiał zupełnie inaczej, wbrew recenzentom. One nas tak strasznie nie bolały, ale bolało czasem, że niektórzy nasi znajomi się pod nimi podpisywali. To było zaskakujące, ale takie to były czasy – wspominali scenarzyści serialu.

Blok jako alegoria Polski

Niektóre z postaci nakreślonych przez scenarzystów odzwierciedlały postawy ówczesnego społeczeństwa. Inspiracją mieszkańców domu przy ulicy Alternatywy 4 była Polska lat 80.

Jak wspominali twórcy seriali, wszechwładny dozorca Stanisław Anioł był wzorowany na funkcjonariuszach Służby Bezpieczeństwa. Z kolei profesor Ryszard Dąb-Rozwadowski symbolizował typowego przedstawiciela środowiska Komitetu Obrony Robotników.

– Chcieliśmy rzeczywiście ulokować przekrój społeczny w tym domu. I to się w jakiś tam sposób udało. Tam brakowało, powiedzmy rolnika, ale ponieważ działo się to na Ursynowie, to rolnictwo nie miało swojego reprezentanta – wspominał Janusz Płoński w reportażu Polskiego Radia.

W 2005 roku Rada Miasta Stołecznego Warszawy uhonorowała serial i nadała jednej z ulic w dzielnicy Ursynów nazwę "Alternatywy".

sa

Tadeusz Łomnicki urodził się 18 lipca 1927 roku w Podhajcach. Po ukończeniu gimnazjum w Dębicy od 1942 roku mieszkał w Krakowie, gdzie łączył pracę robotnika z nauką gry na skrzypcach. W czasie wojny Łomnicki był w Szarych Szeregach, a później w Armii Krajowej. Po wkroczeniu w 1945 roku do Krakowa Armii Czerwonej wstąpił jednak do Milicji Obywatelskiej. Po niespełna roku opuścił jednak jej szeregi, aby spełnić swoje marzenie o byciu aktorem, które do tej pory snuł dość nieśmiało.

- W czasie wojny dużo czytałem i ciągnęło mnie do teatru, ale nie myślałem, że będę aktorem – mówił Tadeusz Łomnicki w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu. - Mnie się nie wydawało, że ja mam jakieś zdolności w tym kierunku.

Pod Axerem

Po ukończeniu w 1946 roku Studia Teatralnego przy Teatrze Starym w Krakowie Łomnicki występował przez rok w Teatrze Miejskim w Katowicach. Po powrocie do Krakowa grał w teatrach: Słowackiego i znowu w Starym. Od 1949 roku był zaangażowany w warszawskim Teatrze Współczesnym, w którym występował aż do 1974 roku (z krótką przerwą na Teatr Narodowy w latach 1954 - 57). W tym okresie współpracował z wieloma reżyserami, ale najważniejsze role stworzył w spektaklach Erwina Axera.

- Po raz pierwszy zetknąłem się z Łomnickim w sezonie 1949/50. On już miał nazwisko ogólnopolskie wtedy. Był ukształtowany w pierwszej fazie swojego rozwoju artystycznego - mówił wybitny reżyser Erwin Axer w wywiadzie udzielonym Polskiemu Radiu w 1975 roku. - Dalsze etapy jego rozwoju to są kolejno: Kordian, Orestes w "Muchach" i przebijające uderzenie, to znaczy Arturo Ui. Następnie Solony w "Trzech siostrach" Czechowa, które otwierają drogę do kariery dzisiejszej tego aktora, do jego etapu drugiego.

O wspomnianej roli w słynnym "Kordianie" z 1956 roku wybitny aktor wypowiadał się w ten sposób: - Ja to przeżywałem bardzo osobiście. Grałem z wielkim aktorem Janem Kurnakowiczem (w roli Księcia Konstantego). Poza tym to było w okresie gwałtownych zmian, które wtedy zachodziły i to też miało swoją wielką siłę. Miałem to szczęście, że rolę, którą grałem, czas wplótł w procesy historyczne – mówił Łomnicki.

Dzięki tej roli Tadeusz Łomnicki stał się jedną z twarzy przemian polskiego Października. Jest to o tyle paradoksalne, że do końca życia wielki aktor słynął z lojalności wobec PZPR. W latach 70. przez jakiś czas był nawet członkiem Komitetu Centralnego.

O roli Łomnickiego w Brechtowskiej "Karierze Artura Ui" Axer mówił w ten sposób:

- Dwie szczególnie wyraźne manifestacje talentu Łomnickiego to Kordian i Arturo Ui, w którym wszystkie elementy tej indywidualności to jest mistrzostwo techniczne, agresywność i siła spojrzenia na świat, dynamiczny temperament, iście kuglarskie, cyrkowe zdolności trawestacyjne doszły do głosu po raz pierwszy w pełnej sile.

Film

Talent Łomnickiego objawiał się też w filmie. Do jego najważniejszych ról należą te z filmów: "Pokolenie" (1954), "Eroica" (1957), "Baza ludzi umarłych" (1958), "Niewinni czarodzieje" (1960), "Ręce do góry" (1967), "Przygody Pana Michała" (1969), "Pan Wołodyjowski" (1969), "Potop" (1974), "Wizja lokalna 1901" (1980), "Limuzyna Daimler-Benz" (1981). W powszechnej świadomości Łomnicki zostanie przede wszystkim jako niepowtarzalny Michał Wołodyjowski z ekranizacji Sienkiewiczowskich powieści.

Szczególnie ciekawym i jednocześnie mało znanym filmowym popisem Łomnickiego jest rola w średniometrażowym filmie Stanisława Latałły pod tytułem "Listy naszych czytelników" (1973). Ta skromna telewizyjna adaptacja dramatu radiowego Zbigniewa Herberta oparta jest przede wszystkim na talencie Tadeusza Łomnickiego. Przez niemal godzinę kamera filmuje wielkiego aktora prawie wyłącznie w zbliżeniu i jest to pasjonujące przeżycie. Łomnicki hipnotyzuje widzów swoją twarzą, jej subtelnymi przemianami, prostymi, bardzo prawdziwie zagranymi emocjami. Jest to popis mistrzowski.

Inne aktywności

Łomnicki był też reżyserem teatralnym (studia na Wydziale Reżyserii PWST w Warszawie ukończył w 1954 roku, zadebiutował na Małej Scenie Teatru Współczesnego w 1965 roku) i pedagogiem (w latach 1970-81 był rektorem warszawskiej PWST). Dzięki silnym związkom z partią komunistyczną Łomnicki w 1976 roku założył Teatr na Woli w Warszawie i objął jego dyrekcję. Zagrał tu między innymi Goyę w "Gdy rozum śpi" Vallejo w reżyserii Andrzeja Wajdy, Bukara w "Przedstawieniu Hamleta we wsi Głucha Dolna" czy rolę tytułową w "Fantazym". Za najważniejszą jego rolę tego okresu uznano Salieriego w "Amadeuszu" Shaffera w reżyserii Romana Polańskiego, o której mówi się, że znacznie przewyższała tę Murraya Abrahama ze słynnej ekranizacji sztuki w reżyserii Milosa Formana.

Lata 80.

W roku wybuchu stanu wojennego Łomnicki złożył legitymację partyjną i zrezygnował z dyrekcji Teatru na Woli. Skończyła się też jego druga kadencja jako rektora PWST. Od tej pory aż do śmierci w 1992 roku Łomnicki występował na różnych warszawskich scenach. Ostatnią wielką rolą aktora jest ta w Teatrze Telewizji pod tytułem "Stalin" w reżyserii Kazimierza Kutza.

Łomnicki zmarł na scenie podczas próby do spektaklu "Król Lear" w Teatrze Nowym w Poznaniu w reżyserii Eugeniusza Korina. Ostatnie słowa, jakie wypowiedział, napisał Szekspir: "Więc jakieś życie świta przede mną. Dalej, łapmy je, pędźmy za nim, biegiem, biegiem!"

Po jego śmierci Jan Kott napisał, że "odszedł jeden z największych aktorów w jego pokoleniu nie tylko w Polsce, ale i na świecie".

az/im

Podobnie jak jego dwa lata starszego brata, wybitnego aktora Tadeusza Łomnickiego, Jana Łomnickiego również pociągało kino. Zanim jednak na poważnie się nim zajął, studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz w Wyższej Szkole Nauk Społecznych. W 1954 roku ukończył studia na wydziale reżyserii w Łódzkiej Szkole Filmowej.

Serial jest „urodzonym przepisem na sukces“ - powstał w oparciu o felietony drukowane w poczytnym magazynie „Przekrój“, autorka ich jest obytą w świecie dziennikarką i tłumaczką, reżyser jest młody i pełen temperamentu, a to jego pierwszy serial w karierze, co skutkuje niekonwencjonalnymi pomysłami i ogromną różnorodnością, dodatkowo razem z autorką pisali scenariusz i soczyste dialogi, muzykę skomponował chy7ba największy wówczas kompozytor muzyki serialowej w Polsce, świetne zdjęcia dwu wspaniałych operatorów, kapitalna obsada głównych bohaterów, prawdziwa plejada wybitnych aktorów w rolach epizodycznych, świetne teksty licznych piosenek napisane przez dwóch tuzów... no i ta niby szara, monotonna rzeczywistość PRL-u - te problemy, które były udziałem prawie każdej rodziny wtedy. Genialne!

Autorką felietonów była Mira Michałowska ukrywająca się pod pseudonimem Marii Zientarowej. W owym czasie była poczytną tłumaczką literatury amerykańskiej i znaną w świecie dziennikarką - co czyniło z niej trafną obserwatorką życia codziennego. Częste wojaże pomagały też w osiągnięciu właściwego dystansu do życia codziennego polskich rodzin okresu powojennego. To ona była główną autorką dialogów do filmu i współscenarzystką. Scenariusz pisany był razem z Jerzym Gruzą, który potrafił język poczytnych felietonów zaadaptować do potrzeb wieloodcinkowego filmu. Felietony zostały później wydane w formie książkowej - w 1964 roku „Wojna domowa“ i w 1966 „Wojna domowa trwa“. Wydania te niejako powieliły losy tworzenia serialu - też w tych latach obie serie.

Dla młodego reżysera było to pierwsze tak duże przedsięwzięcie filmowe. Gruza urodził się w 1932 roku i w chwili tworzenia „Wojny domowej“ miał niewiele ponad 30 lat... dla początkującego reżysera to niemal wiek młodzieńczy. Nie stworzył jeszcze niczego większego - nie miał więc swoich reżyserskich ulubionych scen, manier, nawyków. Wszystko było nowe i tak też odbierali to widzowie, dla których serial „rozświetlał“ szarą rzeczywistość komunistycznej propagandy. Bohaterowie mieli własne zdanie i szczególnie ci młodzi starali się nie robić niczego pod dyktando narzuconych zasad. Jeśli jednak pojawiały się zasady, to tworzyli je sami - dosłownie jakby na przekór rodzicom i ich pokoleniu.

Jerzy Gruza kapitalnie mieszał narracje formy fabularne przeplatając kartonowymi, podobnymi do groteskowych scen kabaretowych. To dawało opowiadanym historiom „oddech“, pozwalało osiągać dystans do rzeczywistości serialowej... ale też do tej otaczającej widzów. Innym „oddechem“ tego serialu były piosenki - te w bardziej młodzieżowym stylu, te z komicznym odwróceniem popularnych narracji. Jak inaczej skomentować tytuły „Nie bądź taki szybki Bill“ kiedy wszystko nabierało cywilizacyjnego i młodzieńczego rozpędu, „Z kim tak ci będzie źle jak ze mną“ jako zachęta do bycia razem, „Ja jestem jedna wielka wada“, „Oni mają teraz życie“ czy „Demograficzny wyż“. Wszystkie teksty pisane przez Ludwika Jerzego Kerna i Wojciecha Młynarskiego podchodzą do problemów pokoleniowych z odpowiednim dystansem i w dość humorystyczny sposób.

Kapitalny jest też muzyczny motyw główny filmu osadzający w swojej treści ponadczasową istotę poruszanej problematyki - „wojna domowa od wielu wieków trwa“... i zapewne jeszcze wiele wieków będzie trwała. Drugim istotnym tekstem jest słynny utwór „Tylko wróć“ z odcinka 13. - wykonywany przez Wojciecha Gąsowskiego z zespołem NOVI - którego słowa „tak mi źle, tak mi źle, tak mi szaro“ odzwierciedlają młodzieńcze spojrzenie na otaczającą rzeczywistość... co stoi w jawnej sprzeczności z szybkimi i radosnymi rytmami rock and rolla - muzyki, która w tamtych czasach odmieniała właśnie „szarą rzeczywistość“ przemijającego pokolenia rodziców i to we wszystkich krajach kultury Zachodu.

Należy też zwrócić uwagę na warstwę muzyczną tego serialu, na motywy towarzyszące różnym wydarzeniom, na melodie grane w tle... wszystkie wyszły spod ręki asa polskiej muzyki serialowej - znanego jazzmana i ko0mpozytora - Jerzego „Dudusia“ Matuszkiewicza. Wystarczy przejrzeć jego dokonania, by nie mieć żadnych wątpliwości - oprócz „Wojny domowej“ także: „Stawka większa niż życie“, „Przygody psa Cywila“, „Kolumbowie“, „Janosik“, „Czterdziestolatek“ i „Czterdziestolatek 20 lat później“, „Alternatywy 4“, „Stawiam na Tolka Banana“, „Podróż za jeden uśmiech“ i wiele innych, także tych słynnych pełnometrażowych.

Portal „Filmpolski.pl“ tak opisuje zarys fabuły... a trzeba dodać, że prezentuje także obszerne informacje o każdym odcinku z osobna. Czytamy tam: „Przekomiczna Irena Kwiatkowska i niezapomniany Kazimierz Rudzki jako rodzice Pawła, Alina Janowska jako pełna werwy, atrakcyjna ciotka i Andrzej Szczepkowski, dystyngowany, o wspaniałym poczuciu humoru wujek Anulki, wreszcie zabawny Jarema Stępowski, który zbierał suchy chleb dla konia - pozostali w pamięci widzów oglądających przed laty "Wojnę domową". Autorka scenariusza, Mira Michałowska - pisarka, dziennikarka, satyryk i tłumaczka literatury anglosaskiej, m.in. Hemingwaya - pod pseudonimem Maria Zientarowa publikowała w latach 50. i 60. na łamach "Przekroju" swoje opowiastki z życia dwóch rodzin. Kolejne rozdziały "prozy w odcinkach" złożyły się na książkę, później powstał scenariusz telewizyjny. Olbrzymie powodzenie pierwszej, 7- odcinkowej serii filmów - Złoty Ekran w kategorii programów rozrywkowych, Złota Maska dla Aliny Janowskiej - skłoniły realizatorów do kontynuowania serialu i nakręcenia następnych 8 odcinków. - "Wojna domowa" jest przede wszystkim komedią - mówiła autorka scenariusza. - Nie chciałam atakować młodzieży ani rodziców, ani tym bardziej szkoły, acz nie twierdzę, że właśnie ta instytucja ma być powszechnie przestrzeganym tabu. Chciałam zabawić trochę telewidzów kosztem drobnych śmiesznostek dnia codziennego.“

Bardzo ciekawy artykuł napisał Patryk Zakrzewski na stronach „Culture.pl“. Wśród wielu istotnych informacji i analiz pojawiają się też te mówiące o „nadnaturalnej śmierci serialu“. Czytamy: „Trudno uwierzyć, że taki przebój skończył się zaledwie po 15 odcinkach. Twórcy podpadli jednak partyjnemu człowiekowi od kultury, Januszowi Wilhelmiemu. W przedostatnim odcinku Kamińscy mają problem z psem o znaczącym imieniu Lejek, wykładają więc podłogę gazetami. Przeglądając tygodniki Kazimierz Rudzki rzuca "Zacznijmy od »Kultury«". Redaktorem tego pisma był właśnie Wilhelmi.“

W dalszej części dowiadujemy się więcej: „Mira Michałowska mówiła w wywiadzie: "Bardzo byśmy chcieli, żeby 'Wojna domowa' była odbierana jako komedia, a nie jako dowód demoralizacji młodzieży". Niestety to się nie powiodło, szczególnie w okolicach marca 1968 roku.

Redaktor naczelny tygodnika "Stolica" wymieniał "Wojnę" jednym tchem z takimi "zagrożeniami moralnymi", jak "Czekając na Godota" ("filozofia bezsensu"), "Malowany ptak" i syjonistyczno-zachodnioniemiecka propaganda. Gromił ją za "propagowanie i programowanie wzorca mieszczańskiego przygłupka", a także "różnych snobizmów i stylu łatwego życia, podsuwanych jako ostatnie słowo nowoczesności i dobrego tonu". Inny dziennikarz, w "Walce Młodych" stwierdził, że seriale takie jak "Wojna domowa" wyprowadziły młodzież na ulicę.“

Późniejsza rzeczywistość pokazała jak bardzo myliło się pokolenie „rodziców“... i kto tak naprawdę wygrał tę „wojnę domową“.

PP