7 sierpnia 1908 roku, podczas prac drogowych w pobliżu miejscowości Willendorf w Austrii, odkryto kamienną figurkę kobiecą z okresu paleolitu. Nazwano ją Wenus z Willendorfu.

Odkrycia dokonał archeolog Joseph Szombathy. Szacuje się, że figurkę wyrzeźbiono około 27 000 lat temu. Zagadką jest jej pochodzenie oraz znaczenie kulturowe. Figurka jest młodsza o 10 000 lat od znalezionej w 2009 roku Wenus z Hohle Fels.

- Czy jest to kult płodności, który karze eksponować tzw. drugorzędne cechy płciowe i na nich koncentrować uwagę, czy kobiety w tamtych czasach rzeczywiście tak mogły wyglądać, to trudno w tej chwili powiedzieć - mówi dr Marcin Ryszkiewicz, ewolucjonista z Muzeum Ziemi PAN.

Figurka mierzy 11 cm wysokości, wykonana jest z wapienia i pomalowana czerwoną ochrą. Czerwony kolor jest symbolem zarówno krwi, jak i sił życiowych.

- Wszystkie figurki Wenus z okresu paleolitu charakteryzują się bardzo obfitymi kształtami: wydatnymi pośladkami, bardzo dużym biustem i zwykle na tym się kończy szczegółowość. Często mają schematycznie zaznaczone głowy, bez oczu, bez ust czy nosa – mówi dr Marcin Ryszkiewicz.

Jedynie odkryta przez Szombathy’ego figurka ma ozdobną fryzurę (lub nakrycie głowy) złożoną z siedmiu rzędów.

Pochodzące z paleolitu postacie kobiet poza głową mają zwykle tylko schematycznie zaznaczone   kończyny, ręce, nogi. Często nawet nie mają stóp.

Od czasu jej odkrycia, Wenus z Willendorfu stała się najbardziej znaną prehistoryczną rzeźbą. Jej zdjęcie otwiera prawie każdy podręcznik historii sztuki. Obecnie figurka stanowi część zbiorów Naturhistorisches Museum w Wiedniu.

mk

Kim byli Awarowie? Informacje ze źródeł

Awarowie znani są przede wszystkim ze źródeł historycznych pochodzących od ich wrogów, Bizantyjczyków, którzy zastanawiali się nad pochodzeniem budzących grozę wojowników po ich nagłym pojawieniu się w Europie. W dokumentach imperium bizantyjskiego Awarowie zachowali się przede wszystkim jako groźni najeźdźcy. Występowali też w kontekście kontaktów Konstantynopola z plemionami tureckimi. Te bowiem wyrażały niezadowolenie z nawiązania relacji dyplomatycznych między Bizancjum i Awarami, których uważały za swoich zbiegłych niewolników. 

Kaganat (od kagana -  tytułu najwyższego władcy) Awarów prowadził przez blisko sto lat wojny z Bizancjum. W połowie VII wieku państwo osłabło na skutek konfliktów z plemionami bułgarskimi i Bawarami. Załamanie awarskiej państwowości nastąpiło z kolei ze względu na wpadnięcie w zależność od Franków. Ostatnia informacja o państwie awarskim pochodzi z 822 roku. 

Kim byli Scytowie? Próbki DNA zdradzają tajemnicę ich pochodzenia

Pochodzeniem Awarów zajął się interdyscyplinarny zespół, w którego skład weszli naukowcy z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka w Lipsku, Uniwersytetu ELTE i Instytutu Archeogenomiki w Budapeszcie, Harvard Medical School w Bostonie, Austriackiej Akademii Nauk oraz Instytutu Studiów Zaawansowanych w Princeton. Badacze przeanalizowali szczątki 66 osobników z Kotliny Karpackiej. Badaniami objęto osiem najbogatszych grobów awarskich, jakie kiedykolwiek odkryto, przepełnionych złotymi przedmiotami, a także inne pochówki z regionu sprzed i w trakcie epoki awarskiej.

- Zajmujemy się pytaniem, które pozostaje tajemnicą od ponad 1400 lat: kim były elity Awarów, tajemniczy założyciele imperium, które niemal zmiażdżyło Konstantynopol i przez ponad 200 lat rządziło ziemiami dzisiejszych Węgier, Rumunii, Słowacji, Austrii, Chorwacji i Serbii - wyjaśnia Johannes Krause, współautor badania.

Państwo Awarów około roku 650.

Kim byli Awarowie? Dwie teorie

Do tej pory na podstawie źródeł opracowano dwie główne teorie dotyczące pochodzenia Awarów. Pierwsza mówi o tym, że Awarowie są potomkami Rouranów tworzących federację plemion na terenach rozciągających się między dzisiejszym wschodnim Kazachstanem, obszarem Mongolii i północnowschodnich Chin. Zgodnie z tą teorią Rouranów do migracji zmusiło obalenie ich dominacji przez plemiona tureckie. Inna teoria głosi, że Awarowie pochodzili od plemion należących do konfederacji Rouranów, które jednak w pewnym okresie zamieszkiwały obszary zajmowane przez Heftalitów (ob. obszar Afganistanu, Pakistanu i Tadżykistanu) i dopiero stąd zostali wyparci przez Turków.

Badania archeologiczne wskazują na wiele podobieństw między artefaktami koczowników z Kotliny Karpackiej a artefaktami koczowników euroazjatyckich (broń, naczynia, uprzęże końskie). Przykładem jest złoty pektorał w kształcie księżyca używany jako symbol władzy. Wiemy też, że Awarowie wprowadzili strzemię do Europy. Jednak do tej pory nie udało się ustalić ich pochodzenia z rozległych stepów euroazjatyckich.

Najszybsza długodystansowa migracja w historii ludzkości

Awarowie nie pozostawili pisemnych zapisków na temat swojej historii. Pierwsze dane genetyczne dostarczają jednak solidnych wskazówek o ich pochodzeniu.

- Nadanie historycznego kontekstu wynikom badań archeogenetycznych pozwoliło nam zawęzić prawdopodobny okres migracji Awarów. W ciągu kilku lat pokonali oni ponad 5000 kilometrów z Mongolii na Kaukaz, a po kolejnych dziesięciu latach osiedlili się na terenie dzisiejszych Węgier. Jest to najszybsza długodystansowa migracja w historii ludzkości, jaką udało nam się do tej pory zrekonstruować - wyjaśnia Choongwon Jeong, współautor badania.

Bojowe rumaki pierwszych cywilizacji okazały się... osłami

Wykazanie obszarów współczesnej Mongolii jako kolebki Awarów potwierdzają ich pochodzenie od Rouranów. Z kolei prędkość, z jaką przemierzyli drogę ze wschodniej Azji do Europy, sugeruje, że migracja mogła być związana z burzliwymi zdarzeniami – być może z obaleniem Rouranów przez Turków.

Guido Gnecchi-Ruscone, współautor badania, dodaje, że badania DNA wykazały, że za pierwszą falą osadnictwa awarskiego prawdopodobnie następowały kolejne.

- Widzimy, że elity z okresu Awarów z VII wieku wykazują 20-30 proc. dodatkowego nielokalnego rodowodu, prawdopodobnie związanego z Północnym Kaukazem i zachodnioazjatyckim stepem – wyjaśnia badacz.

Rodowód wschodnioazjatycki występuje u osobników z kilku stanowisk w głównym obszarze osadniczym między Dunajem a Cisą, na terenie dzisiejszych środkowych Węgier. Jednak poza głównym obszarem zasiedlenia obserwujemy dużą zmienność w poziomach domieszki międzyosobniczej, zwłaszcza w południowo-węgierskim stanowisku Kölked. Sugeruje to, że imigrancka elita Awarów rządziła zróżnicowaną populacją z pomocą zróżnicowanej elity lokalnej.

EurekaAlert!/Cell/bm

Archeolodzy badają teren, na którym mają stanąć filary drugiego mostu nad cieśniną Dziwna. To obszar, który w nomenklaturze badawczej oznaczony został jako stanowisko Wolin 4 – "Ogrody".

Ostatnie badania przeprowadzono tam w latach 1999-2002 – przed budową pierwszego mostu. Odsłonięto wówczas liczne pozostałości wczesnośredniowiecznych zabudowań, jak i mniejszych obiektów które pozwoliły m.in. na dużo głębsze poznanie życia i kultury wczesnośredniowiecznych wolinian.

- Spodziewamy się znaleźć mniej więcej to samo. Istotny jest tutaj układ stratygraficzny, czyli to, na jakiej głębokości pojawiają się pierwsze zabytki archeologiczne i później – jakie były sekwencje osadnicze. Według ostatnich badań osadnictwo trwało tutaj nieprzerwanie przez ok. 200 lat – powiedział PAP kierujący pracami Igor Maciszewski z firmy Asinus.

Wyścig z wodą

Jak zaznaczył, głównym problemem jest woda, która zalewa wykop – stanowisko położone jest na podmokłych łąkach, od wschodu przylega do brzegu cieśniny Dziwny.

- Na bieżąco dokumentujemy cały obszar, stosujemy zarówno nowoczesne metody, takie jak fotogrametria, jak również klasyczną dokumentację rysunkową i fotograficzną, i powoli schodzimy w głąb, działając w obrębie warstw tzw. naturalnych – dzięki badaniom prof. Władysława Filipowiaka jest nam zdecydowanie łatwiej, ponieważ znamy stratygrafię stanowiska z poprzednich badań – powiedział Maciszewski.

Odkryto dotychczas m.in. bardzo dobrze zachowane drewniane elementy konstrukcji osadniczych z X i XI w., choć, jak wskazał kierownik prac, na tym etapie nie można jeszcze określić, czym były ani jakie pełniły funkcje.

- Mogą to być pozostałości umocnień portowych, domów lub innych obiektów, na razie nie można tego stwierdzić, zwłaszcza, że mamy tylko wycinek całego obrazu – wykop musi ograniczyć się do wielkości przyszłych filarów. Mimo tego będziemy się starali uzyskać jak najwięcej informacji – wyjaśniał archeolog.

Dodał, że ewentualne wnioski na ten temat będzie można wysnuć po opracowaniu dokumentacji. Zaznaczył, że zabytki dokumentowane są jeszcze w obrębie warstw naturalnych, gdzie zostały odnalezione.

Czytaj także: 

• Kujawsko-pomorskie: odnaleziono nóż bojowy sprzed 1200 lat

• Archeolodzy: rogate hełmy nie należały do wikingów, pochodziły z innej kultury

• Wyspy Owcze. Odnaleziono kolejny dowód na to, że Wikingowie nie byli tam pierwsi

Wyjątkowe drewniane artefakty

Oprócz pozostałości drewnianych konstrukcji w wykopie odnaleziono także liczne fragmenty ceramiki i mniejsze, organiczne artefakty.

- Nie jest to standard, by zabytki drewniane zachowały się w tak dobrym stanie. To jeden z najciekawszych aspektów tych badań. Ceramika występuje wszędzie, a w Polsce jest niewiele stanowisk tak wczesnych z tak dobrze zachowanymi zabytkami drewnianymi – mówił Maciszewski.

Wskazał, że chodzi o rodzaj podłoża – drewno najlepiej zachowuje się w terenie podmokłym. O tym, dokąd ostatecznie trafią zabytki pozyskane z badań na Wolinie, ma zdecydować wojewódzki konserwator zabytków.

Średniowieczna metropolia

Badacze tego terenu uważają stanowisko 4 – "Ogrody" za wyjątkowe, ponieważ oprócz doskonale zachowanego fragmentu wczesnośredniowiecznego miasta odkrywane są tam także przedmioty związane ze Skandynawami, przede wszystkim z Danią. Podczas badań w latach 1999-2002, prowadzonych przez Pracownię Archeologiczną IAE PAN pod kierownictwem prof. Władysława Filipowiaka odkryto liczny zbiór zabytków, bogato zdobionych według zasad skandynawskich szkół zdobniczych.

Odsłonięto wtedy pozostałości m.in. warsztatu skórniczego (zachowały się fragmenty obuwia), warsztatu obróbki drewna z licznymi elementami narzędzi, gotowych wyrobów, półfabrykatów i odpadów. Odnaleziono także ceramikę, przedmioty żelazne (w tym kolekcję broni – ewenement w skali Wolina), biżuterię i wiele zabytków drewnianych, w tym 14 łyżek, figurkę najprawdopodobniej słowiańskiego bożka oraz zabytki, które wskazywały na intensywny rozwój szkutnictwa, żeglugi i rybołówstwa.

Klucz do zagadki roli wikingów w początkach państwa polskiego?

Wiele z nich wykonanych zostało na miejscu, co może sugerować, że wikińscy rzemieślnicy zamieszkiwali tę część miasta. Obecne prace mają, według badaczy, ogromne znaczenie, nie tylko ze względu na obecność w Wolinie pierwszego króla duńskiego Haralda Sinozębego czy związki z legendarną twierdzą wikińską Jomsborg: w Wolinie prawdopodobnie leży odpowiedź na pytanie o rolę Skandynawów w powstaniu państwa polskiego, miasto to było też największym centrum słowiańskiej żeglugi, handlu i piractwa. Podjęto starania, aby wpisać Wolin na listę Pomników Historii oraz Listę Światowego Dziedzictwa UNESC

Budowany odcinek drogi S3 Świnoujście-Troszyn połączy wybrzeże Bałtyku (powstający w Świnoujściu tunel) z granicą państwa z Czechami w Lubawce. Podzielony jest na dwa pododcinki: 16-kilometrowy Dargobądz-Troszyn (na nim właśnie prowadzone są prace archeologiczne) i 17-kilometrowy Świnoujście-Dargobądz.

PAP/bm

U południowo-zachodniego wybrzeża Anglii archeolodzy z Uniwersytetu w Bournemouth badają pozostałości XIII-wiecznego statku. Jest to najstarszy angielski wrak, którego kadłub przetrwał do naszych czasów. Jedna z teorii głosi, że statek zatonął po wypłynięciu z wybrzeża Dorset w południowej części kraju.

Niezwykłe odkrycie

Na ślady wraku natrafił Trevor Small, który poszukiwaniem zaginionych statków zajmuje się hobbystycznie. Po dokonaniu odkrycia przekazał informacje naukowcom z uniwersytetu, którzy rozpoczęli prace archeologicznie na dnie morza. Na stronie uczelni z Bournemouth możemy przeczytać:

- Wychowałem się w marynarskiej rodzinie i przepłynąłem tysiące mil morskich w poszukiwaniu wraków - mówił Trevor Small. - Latem 2020 roku odnalazłem miejsce, które wyglądało, jakby miał się w nim znajdować pozostałości statku. Niedawne sztormy odsłoniły coś nieznanego na dnie morza. Otrzymałem pozwolenie na zanurkowanie, a reszta jest historią! Znalazłem jeden z najstarszych wraków w Anglii.

Tom Cousins, lider zespołu archeologów, którzy prowadzą badania nad wrakiem, powiedział:

- Niewiele tak starych statków można dziś oglądać, więc mamy ogromne szczęście, że odkryty został ten wrak, i do tego w tak dobrym stanie. Mała zawartość tlenu w wodzie, piasek i kamienie pomogły zachować część statku, a kadłub jest dobrze widoczny – możemy przeczytać na stronie Uniwersytetu w Bournemouth.

Analiza drewna, z którego skonstruowany został statek, wykazała, że do jego budowy wykorzystano irlandzkie dęby, ścięte pomiędzy 1242 a 1265 rokiem. Oczywiście nie musi to oznaczać, że statek został wybudowany na terenie Zielonej Wyspy. W średniowieczu irlandzka dębina była bardzo popularnym towarem eksportowym, z którego powszechnie budowano statki.

Cenny ładunek

Archeolodzy przebadali też doskonale zachowane przedmioty we wraku. Okazało się, że na pokładzie statku przewożone były kamienie z Purbeck, a część ładunku stanowiły kamienne moździerze, które wykorzystywano w młynach do mielenia ziaren na mąkę. Z tego powodu statek został nazwany "Moździerzowym wrakiem". 

Cenny kamień wydobywany jest na półwyspie Purbeck w południowej Anglii. Ze względu na możliwość polerowania na wysoki połysk, materiał często nazywa się także marmurem z Purbeck. Wykorzystywany był w architekturze gotyckiej w całej Brytanii i na kontynencie europejskim. 

Wśród innych artefaktów znalezionych na pokładzie był m.in. kocioł. Jednak najbardziej wartościowymi przedmiotami, które spoczywały na dnie morza przez siedem wieków, okazały się dwie doskonale zachowane marmurowe płyty nagrobne. Tego typu nagrobki, wykonane z marmuru z Purbeck, były powszechnie wykorzystywane w południowej Anglii. Eksportowano je także do Irlandii i na kontynent. Co ciekawe, na znalezionych płytach widnieją dwa różne wizerunki krzyża - jeden wykonany jest w stylu z początku XIII wieku, natomiast drugi wyrzeźbiony zgodnie z trendem, który obowiązywał połowie tego stulecia.

Czytaj także:

Odnaleziono wrak HMS Gloucester. Zatonięcie okrętu kosztowało życie 250 osób

Wielka Brytania. Bogata rzymska osada odnaleziona dzięki budowie szybkiej kolei

Odkrycie to pozwala zupełnie inaczej spojrzeć na to, jak tworzono te płyty nagrobne. Okazało się bowiem, że dwa sposoby przedstawiania krzyża były w użyciu równocześnie, a nie jak dotychczas sądzono nastąpiły jeden po drugim. Naukowcy są zdania, że dalsze badanie wraku i jego ładunku może przynieść kolejne cenne informacje na temat pracy kamieniarzy z Purbeck.

źr. Bournemouth University/th

Zespół kierowany przez duńską archeolog Luise Ørsted Brandt przeanalizował szczątki zwierzęce z sześciu grobów należących do miejscowej elity żyjącej w X wieku. Przedmiotem padania były groby znajdujące się na stanowiskach Fyrkat, Skindbjerg, Ladby, Søllested, Bjerringhøj i Hvilehøj, czyli w miejscach rozsianych po całym obszarze współczesnej Danii. Wyposażenie grobów i akcesoria zawierały skóry zwierząt domowych, podczas gdy odzież wykonana była z futer dzikich zwierząt, w szczególności łasicy, wiewiórki i bobrów.

Dobro luksusowe 

Bobry nie występowały w średniowiecznej Danii, co sugeruje, że ich futro było eksportowanym dobrem luksusowym. Niewykluczone, że skóry bobrów pozyskiwano z terenów Rusi, gdzie wikingowie nie tylko zapuszczali się w celach łupieżczych, ale też zakładali własne państwa. 

- Prawdopodobnie większość eksportowanych futer dzikich zwierząt była tak droga, że stać było na nie tylko elity. Futro bobrowe wizualnie wyróżnia się od lokalnych futer swoim połyskiem. Jest to ponadto futro ciężkie, bardzo ciepłe i wodoodporne – wskazują autorzy badań. Wodoodporność bobrzego futra musiała mieć szczególne znaczenie dla społeczności utrzymującej się z wypraw grabieżczych na niespokojnych wodach Morza Północnego i Bałtyku.

Lokalne podróbki 

Odkrycia te potwierdzają tezę, że futro było symbolem bogactwa w epoce wikingów. Autorzy badania sugerują, że występowanie odzieży wykonanej z futer występujących lokalnie dzikich zwierząt mogło być próba podwyższenia statusu przez mniej zamożnych przedstawicieli wyższych grób społecznych i stanowić odpowiednik podróbek ubiorów modnych marek.

- Lokalne futra z kuny i wiewiórki były prawdopodobnie bardziej dostępne, a na lokalną produkcję futer z kuny wskazują również znaleziska kości tych zwierząt ze śladami cięć powstałych podczas obróbki garbarskiej – wyjaśniają badacze.

Autorzy zauważają, że największym czynnikiem ograniczającym tego rodzaju badania jest niekompletność baz danych białek porównawczych; w miarę jak bazy te będą się powiększać, możliwa będzie bardziej szczegółowa identyfikacja średniowiecznych skór zwierzęcych i futer.

Ekskluzywny jak bóbr 

Od późnej starożytności do średniowiecza polowania na bobry były zajęciem przynoszącym wysokie dochody. Zwierzęta odławiano nie tylko ze względu na wodoodporne futro. Bóbr w średniowieczu był, ze względu na wodny tryb życia i pokryty łuską ogon, kategoryzowany jako ryba, dzięki czemu mógł być spożywany również w liczne dni postne. Bobry zabijano też dla pozyskania tzw. stroju bobrowego (castroleum) - oleistej wydzieliny z gruczołów skórnych. Castroleum uważano za lek na całą gamę chorób (od dolegliwości uszu, przez melancholię, aż po zaburzenia menstruacyjne) i kosmetyk o zbawiennym wpływie na skórę. 

Eureka Alert!/Plos One/bm