21 grudnia 1610 roku zginął Dymitr Samozwaniec II, drugi z kolei rzekomy syn Iwana IV Groźnego, pretendent do tronu moskiewskiego popierany przez Polaków.

Po śmierci Iwana Groźnego tron moskiewski przeszedł w ręce jego syna - Fiodora. Faktyczną władzę pełnił w jego imieniu doradca ojca i szwagier - bojar Borys Godunow. Fiodor doczekał się tylko córki, która zmarła w wieku dwóch lat. Następcą cara miał zostać jego młodszy brat - Dymitr. Ten zginął jednak w niejasnych okolicznościach, prawdopodobnie zamordowany na polecenie Godunowa. Sam bojar, po śmierci Fiodora, został obrany carem.

- Godunow objął tron w bardzo niesprzyjających warunkach. Opozycja bojarska zamierzała obalić Godunowa - mówiła prof. Teresa Chynczewska-Hennel w audycji z cyklu "Historia Polski" Andrzeja Sowy.

Wielka Smuta

Na zdjęciu: Dymitr Samozwaniec I, autor: Szymon Boguszowicz, źr. Wikimedia Commons/dp

W kryzysie politycznym państwa moskiewskiego szansę dostrzegła sąsiednia Rzeczpospolita. Początkowo Polacy chcieli podporządkować sobie Moskwę na drodze pokojowej - poprzez obsadzenie Fiodora na polskim tronie lub małżeństwo Zygmunta III z córką Godunowa. Gdy plany pokojowe spełzły na niczym, w Polsce pojawił się cudownie ocalony Dymitr. Król zdecydował się poprzeć rzekomego carewicza, choć porozumienie utrzymywano w tajemnicy. Oficjalnie poparł Dymitra Jerzy Mniszech, wojewoda sandomierski. Dymitr wkroczył do Rosji na czele polsko-litewskiego kontyngentu w 1604 roku.

Marny koniec pierwszego Dymitra

Na zdjęciu: Caryca Maryna Mniszchówna w stroju koronacyjnym, Szymon Boguszewicz, źr. Wikimedia Commons/dp

- W trakcie wyprawy zmarł Borys Godunow, jego wojsko przeszło na stronę Dymitra - wyjaśniała historyk.

Dymitr pojął za żonę córkę Jerzego Mniszcha. Rosnące wpływy Polaków wywołały niezadowolenie Rosjan. Kilka dni po ślubie Dymitra z Maryną rozpoczęło się powstanie. On został zabity, ona - aresztowana. Tron objął przywódca spisku bojarów, Wasyl Szujski.

Niedługo później objawił swoje istnienie kolejny rzekomy Dymitr. - Niewątpliwy oszust chciał powtórzyć już raz przerobiony scenariusz oparcia się o Polskę - mówiła prof. Teresa Chynczewska-Hennel. - Nie zabrakło chętnych do zaangażowania się w nową awanturę moskiewską, w której, przy okazji poparcia dla przyszłego cara, łupiono Bogu ducha winną ludność.

Kolejny "cudownie ocalony" potomek Iwana szybko stanął u bram Moskwy. Wykorzystał to Zygmunt III i zażądał uwolnienia więzionych w Moskwie uczestników pierwszej Dymitriady. Wśród uwolnionych była Maryna Mniszech, która została uprowadzona przez ludzi Dymitra. Córka magnata miała poznać w "nowym Dymitrze" zmarłego męża i wzięła z nim ślub. - Była to komedia, bo jeśli był to ocalały mąż, to po cóż ten drugi ślub? - mówiła profesor.

Bitwa pod Kłuszynem

Drugiego Dymitra poparli bojarzy moskiewscy. Zdesperowany Szujski zwrócił się o pomoc do znajdującej się w stanie wojny z Rzeczpospolitą Szwecji. To odmieniło losy wojny domowej i tym razem Dymitr nie mógł czuć się bezpieczny. Wówczas, wiosną 1609 roku, Zygmunt III zdecydował się na jawną interwencję. Rozpoczęło się oblężenie Smoleńska. Dzięki talentowi dowodzącego Stefana Żółkiewskiego doszło do błyskotliwego zwycięstwa pod Kłuszynem. - Naprzeciwko siebie stanęły: wojsko polskie w sile 6,5 tys. jazdy polskiej z piechotą i działami, po stronie Szujskiego było 36 tys. wojska - podawała prof. Teresa Chynczewska-Hennel.

Skompromitowany car został obalony przez Dumę Bojarską. Ta zdecydowała się na pertraktacje z Polakami. Następcą tronu miał zostać syn króla - Władysław, pod warunkiem, że królewicz przejdzie na prawosławie. We wrześniu 1610 roku wojska polskie wkroczyły do Moskwy.

Pokłon byłego cara Wasyla IV Szujskiego z braćmi przed królem polskim Zygmuntem III Wazą na sejmie w Warszawie 29.10.1611, źr. Wikimedia Commons/dp

Wskutek porozumienia polsko-moskiewskiego Dymitr stracił wpływy. Opuszczony przez sojuszników zginął w kłótni z giermkiem w 1610 roku. Rok później pojawił się kolejny "Dymitr" - temu nie udało się już zgromadzić zwolenników. Zginął w roku 1612. W tym samym roku polska drużyna na Kremlu została zlinczowana przez lud moskiewski. Na cara obrano Michała Romanowa - założyciela dynastii, z której pochodzili przyszli inicjatorzy zaborów.

Posłuchaj felietonu prof. Teresy Chynczewskiej-Hennel.

bm

4 lipca 1610 roku wojska polskie pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały w bitwie pod Kłuszynem armię moskiewską i szwedzkie wojska posiłkowe.

Zwycięstwo było jednym z największych sukcesów toczonej od 1609 roku wojny z Moskwą. W czerwcu 1610 armia dowodzona przez Dymitra Szujskiego wyruszyła w stronę Smoleńska, obleganego przez siły Rzeczpospolitej.

Wojska polskie były wówczas podzielone. Część oblegała Smoleńsk, a część pod wodzą Stanisława Żółkiewskiego twierdzę Carowe Zajmiszcze. Na wieść o nadciągającej armii wroga hetman wyruszył na czele 6,5 tysięcznej armii pod Kłuszyn.

Bitwa zaczęła się 4 lipca przed świtem. Siły szwedzko-rosyjskie liczące około 30 tysięcy żołnierzy stały w dwóch odrębnych obozach. Hetman Żółkiewski wpadł na pomysł rozbicia ich kolejno. Najpierw uderzył na oddziały moskiewskie. Początkowo ataki husarii załamały się pod ogniem piechoty chronionej przez ustawione płoty. Dopiero, gdy do akcji ruszyła rajtaria przeciwnika hetman rzucił do natarcia husarię Marcina Kazanowskiego, która korzystając z okazji, że przeciwnik oddał już salwę zmiażdżyła rosyjskie szeregi. W wyniku szarży husarii lewe skrzydło Rosjan, wysunięte przed obóz, zostało rozbite. Bitwa była rozstrzygnięta.

Wacław Szujski widząc klęskę swoich żołnierzy uciekł pozostawiając resztę wojsk i obóz na łup zwycięzcom. Straty moskiewskie były bardzo duże – kilka tysięcy zabitych. Zwycięstwo pod Kłuszynem otworzyło Polakom drogę na Kreml.

Posłuchaj o wielkim triumfie polskiego oręża w audycji z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

4 listopada 1660 roku wojska polskie dowodzone przez Stanisława "Rawerę" Potockiego i Jerzego Sebastiana Lubomirskiego rozgromiły armię rosyjską dowodzoną przez Wasyla Szeremietiewa w bitwie pod Cudnowem.

Posłuchaj audycji poświęconej tryumfom oręża polskiego nad Rosjanami pod Połonką i Cudnowem z cyklu "Kronika polska".

Zawarcie ugody perejasławskiej 18 stycznia 1654, na mocy której Bohdan Chmielnicki oddał Ukrainę pod protektorat Rosji, rozpoczęło długą, krwawą i kosztowną wojnę Rzeczpospolitej z Moskwą.

Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem dla obu stron. Sytuację Rzeczpospolitej znacznie pogorszył potop szwedzki w latach 1655-1660. Dopiero po podpisaniu pokoju w Oliwie, który kończył najazd Szwedów na Polskę, wojska koronne i litewskie mogły przystąpić do kontrofensywy przeciw wojskom rosyjskim.

Wielka Ofensywa roku 1660

Sejm podjął decyzję, że główne siły, dowodzone przez Stefana Czarnieckiego i hetmana Pawła Sapiehę, miały ruszyć na Litwę, odbić ją z rąk rosyjskich, a następnie skierować się na Moskwę i wymusić w ten sposób zawarcie pokoju.

Druga część sił Rzeczpospolitej została skierowana na Ukrainę, gdzie miała związać walką armię dowodzoną przez Wasyla Szeremietiewa. Na czele tych wojsk stanął hetman wielki koronny Stanisław "Rawera" Potocki i hetman polny koronny Jerzy Lubomirski.

Kampania Cudnowska

Armie spotkały się w pod Cudnowem na zachodzie Ukrainy. - Armia polska była wspierana przez siły tatarskie. Ogółem armia polsko-tatarska liczyła 57 tys. żołnierzy. Armia rosyjska była o kilka tysięcy mniejsza - mówiła prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

Rozpoczęła się długa kampania pozycyjna, starcia trwały 4 tygodnie. Polakom udało się okrążyć siły rosyjskie, ale dowodzący Moskalami Wasyl Szeremietiew zdołał wyprowadzić swoje wojska z potrzasku. - Na dodatek, na pomoc Rosjanom wyruszyły siły kozackie pod wodzą Jerzego Chmielnickiego - mówiła historyk.

Tryumfator spod Cudnowa, rebeliant przeciw królowi

By nie dopuścić do połączenia sił rosyjskich i kozackich, naprzeciw tym drugim wyruszył Lubomirski, skutecznie blokując ich marsz. Siły rosyjskie zostały zmuszone do kapitulacji. Jej warunków nie uszanowali Tatarzy, którzy wbrew protestom Polaków, wymordowali wielu Kozaków, zaś Rosjan wraz z samym Szeremietiewem wzięli w jasyr.

Ogromny sukces pod Cudnowem doprowadził do zniszczenia rosyjskiej armii polnej i sił kozackich. Nie przeważył jednak o wyniku wojny. Do niepomyślnego dla Polski zakończenia przyczynił się nie kto inny, jak sam tryumfator spod Cudnowa – Jerzy Lubomirski. Jego rokosz doprowadził do wybuchu wojny domowej i wyczerpania sił Rzeczypospolitej, która musiała zgodzić się na warunki rozejmu andruszowskiego. Na jego mocy Rosja otrzymała Zadnieprze i Kijów oraz ziemię smoleńską.

bm

"Około godziny dziesiątej ukazał się oddział odświętnie ubranej jazdy, asystujący senatorom i hetmanowi, który jechał we wspaniałej karocy, zaprzężonej w sześć białych koni. Za nim, w następnym pojeździe ciągnionym również przez sześć rumaków, siedzieli trzej dostojni jeńcy hetmana: car Wasyl Szujski i jego bracia: Dymitr, nieszczęsny wódz spod Kłuszyna, oraz Iwan. Za rodziną carską jechał następny oddział jazdy, kończący paradę. Tłum mieszczan i szlachty wiwatował na cześć zwycięzcy, biły dzwony, strzelały rusznice i muszkiety" barwnie opisywał tę chwilę historyk Leszek Podhorodecki. 

Zdetronizowanego i pojmanego cara przywieziono na Zamek Królewski w Warszawie, przed oblicze króla, posłów i senatorów. Głos zabrali hetman Stanisław Żółkiewski, wódz zwycięskiej interwencji w Rosji i - w imieniu monarchy - kanclerz Feliks Kryski. Upokorzony car i jego bracia oddali czołobitny hołd polskiemu królowi i ucałowali jego rękę. Przyrzekli przy tym wierność władcy Rzeczpospolitej i nienaruszalność granic polsko-rosyjskich.

Wielka smuta i dymitriady

Przyczyn kryzysu państwa moskiewskiego trzeba szukać w śmierci cara Iwana IV Groźnego. Choć na tronie zasiadał syn Iwana, Fiodor, faktyczną władzę w państwie dzierżył potężny bojar Borys Godunow. Po śmierci ostatniego Rurykowicza mężczyzna sam zasiadł na kremlowskim tronie. Przeciwko możnowładcy szybko zawiązała się bojarska opozycja. Państwo było słabe. W tej sytuacji, zbiegiem okoliczności, który  do dzisiaj wzbudza wątpliwości historyków, na ziemiach polskich "odnalazł się" Dymitr, rzekomy młodszy syn Iwana IV Groźnego i prawowity dziedzic tronu.

Samozwaniec, bo taki przydomek otrzymał pretendent do moskiewskiego tronu, uzyskał oficjalne poparcie swoich starań od polskich możnowładców, nieoficjalne zaś - także od polskiego króla. Władza Dymitra była jednak równie chwiejna, jak poprzednio Borysa Godunowa. Na czele kolejnego spisku bojarów stanął Wasyl Szujski. Jego poplecznicy zamordowali Samozwańca i osadzili go na tronie.

- Władza Szujskiego była jednak słaba. Pojawiali się kolejni "Dymitrowie". Policzyłem kiedyś, że było ich piętnastu! - mówił Jacek Komuda, historyk i pisarz, w audycji Tadeusza Płużańskiego. Posłuchaj całego nagrania.

Bitwa pod Kłuszynem 

Chaos za wschodnią granicą nie umknął uwadze króla Zygmunta III Wazy. Monarcha zdecydował się poprzeć kolejnego "cudownie ocalonego Dymitra", choć nie było już wątpliwości, że to hochsztapler - sam Stanisław Żółkiewski pisał o nim, że w niczym nie przypominał poprzednika, poza tym, że był człowiekiem. Król widział w podporządkowaniu Rosji szansę na odzyskanie szwedzkiego tronu, który mu się prawnie należał, a z którego zrzucili go szwedzcy możni - połączone siły Rzeczpospolitej i Rosji byłyby siłą nie do powstrzymania. 

Pretekst do interwencji dał sam Szujski, wiążąc się sojuszem ze Szwecją, z którą Rzeczpospolita toczyła wówczas wojnę. Już w 1609 roku wojska polsko-litewskie zaczęły oblężenie Smoleńska. Rosjanie, wspierani przez Szwedów, odpowiedzieli mobilizacją wielkiej armii, która ruszyła na  spotkanie Polakom. Dowodzący oblężeniem hetman Żółkiewski, obawiając się okrążenia przez wojska nieprzyjaciela z jednej i załogę smoleńskiej twierdzy z drugiej strony wyruszył w pole z większością swoich sił.

Bitwa pod Kłuszynem, mimo liczebnej przewagi przeciwnika, okazała się jednym z najbardziej spektakularnych zwycięstw w historii polskiego oręża. Rosyjska armia, właściwie jedyny gwarant władzy Szujskiego, poszła w rozsypkę. Jej dowódca, brat cara Dymitr, musiał salwować się ucieczką do Moskwy. W pogoń za nim ruszył Żółkiewski, wzmocniony o oddziały rosyjskie, które przestały popierać Szujskiego i przeszły na stronę Polaków.

Upadek Szujskich 

Klęska pod Kłuszynem skompromitowała cara i uaktywniła jego wrogów wewnętrznych. Gdy Żółkiewski stanął 3 sierpnia 1610 u bram Moskwy, Wasyl Szujski był już zdetronizowany i osadzony w klasztorze przez własnych dworzan. Tymczasową władzę przejęła rada siedmiu najbardziej wpływowych bojarów. Możnowładcy widzieli, że polska armia jest witana w stolicy przez lud jak wyzwoliciele i szansa na spokój wewnętrzny, dlatego postanowili pertraktować z najeźdźcą. Ustalono, że Rzeczpospolita zwróci Rosji zdobyte dotąd twierdze, a polski królewicz Władysław zostanie nowym carem. Na Kremlu miała pozostać polska załoga. 

Polacy przez dwa lata panowali w Moskwie. Rozluźnienie obyczajów załogi, sprzeciw króla Zygmunta III wobec rosyjskiego wymogu przejścia jego syna na prawosławie i kolejny spisek bojarski doprowadziły do buntu.

- Z jednej strony byliśmy panami Moskwy, większość miast przyjęła władzę królewicza Władysława. Problem polegał na tym, że Zygmunt III Waza nie puścił do Rosji swojego syna, który miał przyjąć prawosławie i objąć rządy – mówił gość Tadeusza Płużańskiego. – Zygmunt zmienił umowę, którą Żółkiewski podpisał z bojarami. Sam siebie ogłosił regentem, do czasu uzyskanie pełnoletności przez Władysława. Rosyjska szlachta tego jednak nie zaakceptowała, poczuła się oszukana.

Polacy na Kremlu zostali zmasakrowani w 1612 roku. Bojarzy na nowego cara wybrali Michała Romanowa, który dał początek dynastii rządzącej Rosją przez kolejnych trzysta lat.

A co z samym byłym carem? Wasyl Szujski zmarł w polskiej niewoli, w Gostyninie 22 września 1612 roku. W niespełna tydzień po jego śmierci zmarli także: jego brat, Dymitr wraz z żoną, Katarzyną. Najbardziej prawdopodobnym powodem ich śmierci była zakaźna choroba, choć nagły zgon trzech członków rodziny Szujskich zbudził podejrzenia, że padli oni ofiarami otrucia.

bm

Oblężenie Smoleńska było jednym z najistotniejszych epizodów polsko-moskiewskich wojen, w które przerodziły się dymitriady – interwencje najpierw magnaterii, a później i Rzeczpospolitej, na rzecz Dymitra Samozwańca, domniemanego syna zmarłego cara Iwana Groźnego.

Dymitriady – polskie awantury na moskiewskiej ziemi

Polskich awantur na moskiewskiej ziemi nie zakończyła śmierć Dymitra w 1606 roku. Zaledwie rok później pojawił się kolejny Samozwaniec. Choć tym razem nikt nie miał wątpliwości, że mężczyzn jest kłamcą. Nie przeszkodziło to Rzeczpospolitej wspierać jego aspiracji. Korzystając z tego, że rządy cara Wasyla Szujskiego nie cieszyły się dużym poparciem bojarów, król Zygmunt III Waza powziął zamiar podjęcia wojny z Moskwą. Jego celem było uczynienie carem swojego syna, królewicza Władysława, a następnie, przy pomocy połączonych polsko-litewsko-moskiewskich sił, odzyskanie tronu szwedzkiego.

Działania wojenne rozpoczęły się we wrześniu 1609 roku, na czele wojsk polskich stanął hetman Stefan Żółkiewski.  

- Żółkiewski proponował iść na Moskę, król – na Smoleńsk. Zdecydował w gruncie rzeczy nieprzyjaciel. Dymitr Szujski, brat Wasyla, oraz posiłki szwedzkie ruszyły w stronę Smoleńska - wskazywała prof. Teresa Chynczewska-Hennel w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski". 

Brama Moskwy

Smoleńsk, położony w 2/3 drogi z Warszawy do Moskwy stanowiło niezwykle istotny strategicznie punkt. Kto kontrolował Smoleńsk, kontrolował też Bramę Smoleńską. Ten niewielki przesmyk między korytami Dźwiny i Dniepru stanowił najdogodniejszy punkt przemarszu dla armii maszerujących ze wschodu na zachód i z zachodu na wschód.

Nic dziwnego, że w ciągu lat Smoleńsk przerodził się w miasto-twierdzę. Okalały je potężne mury zbrojne w 38 baszt. Gdy 29 września pod miasto nadciągnęły pierwsze oddziały wojsk Rzeczpospolitej, silnie ufortyfikowane miasto broniło się wytrwale. Szturmy wojsk polsko-litewskich odpierano raz za razem. Obrońcy nie poddali się ani na wieść o druzgocącej porażce wojsk carskich pod Kłuszynem, ani po zajęciu przez siły Rzeczpospolitej Kremla.

Hołd Szujskich – car Rosji kłania się polskiemu królowi

Jak nie siłą, to sposobem

W obliczu sukcesów Polaków, duma bojarska zdecydowała zawrzeć układ z Rzeczpospolitą. Bojarzy zgodzili się oddać władzę carską Władysławowi, pod warunkiem, że przejdzie on na prawosławie. Zygmunt III, gorliwy katolik, nie zaaprobował wynegocjowanego przez Żołkiewskiego układu. Tym samym ciężar celów strategicznych wojny przesunął się w kierunku zdobycia Smoleńska.

Oblężenie trwało jednak nadal. Sytuację zmieniły dopiero działania doświadczonego sapera służącego w wojskach królewskich. Bartłomiej Nowodworski obmyślił fortel: ubrany w maskujący strój (biały w zimie, zielony w lecie), a nawet... psie skóry, na czworaka podczołgiwał się pod mury miasta i sukcesywnie podkładał materiały wybuchowe pod zakamuflowanym kanałem ściekowym. W sumie harcownikowi udało się podłożyć ilość wystarczającą, by 13 czerwca 1611 roku zrobić wyłom (przydzielono mu 3 tony prochu). Duża część murów runęła w efekcie eksplozji, która spowodowała też pożar miasta. Dzięki temu polskie wojska zdołały zdobyć Smoleńsk.

Miasto pozostało w polskich rękach do 1654, gdy zajęły je wojska moskiewskie. W 1667 roku pokój w Andruszowie, który kończył 13-letni konflikt między Moskwą a państwem polko-litewskim, potwierdził ten stan rzeczy.

bm

W połowie lipca 1654 roku 15-tysięczna armia rosyjska dowodzona przez kniazia Aleksego Trubeckiego podeszła pod Mścisław. Miasto to leżało na wschodnich rubieżach litewskiej części Rzeczypospolitej i było stolicą województwa mśćisławskiego. Po kilkudniowym oblężeniu opór obrońców został przełamany. Na pomoc oblężonemu Mścisławowi pędził hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł, jednak jego odsiecz była spóźniona.

22 lipca Moskale wtargnęli do miasta i rozpoczęli masakrę mieszkańców, która przeszła do historii jako rzeź Trubeckiego. W jej wyniku śmierć poniosło tysiące niewinnych ludzi. Ówczesny pamiętnikarz Maciej Vorbek-Lettow zapisał, że armia rosyjska "szturmem opanowawszy Mścisław, jednych wysiekła, drugich do Moskwy odesłała". W ten sposób Rosjanie ukarali miasto za to, że nie skapitulowało bez walki.

Słabnięcie Rzeczypospolitej

Genezy potopu moskiewskiego, podczas którego doszło do tych krwawych wydarzeń, należy szukać w roku 1648. To właśnie wtedy w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej wybuchło kozackie powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Zrywu, który przez sześć lat wyniszczał województwa ruskie (ukraińskie) i osłabiał kraj, nie udało się stłumić. W styczniu 1654 roku zdesperowani i szukający wsparcia militarnego Kozacy przyjęli protekcję cara Aleksego Michajłowicza. Bunt poddanych polskiego króla zamienił się w wojnę z Moskwą.

W momencie wybuchu kozackiego zrywu Rosjanie wcale nie planowali wojny z Rzecząpospolitą. Pamiętali bowiem klęski, których doznawali w starciach z państwem polsko-litewskim.

Czytaj także:

411 lat temu Polacy zdobyli Smoleńsk, dzięki... komandosowi w psiej skórze

Rozejm w Dywilinie. Rzeczpospolita największa w swoich dziejach

- O przystąpieniu do wojny zadecydowało stopniowe osłabienie wewnętrzne Rzeczypospolitej. W związku z tym na dworze carskim wzrosło poczucie, że można z nią prowadzić, a nawet wygrać wojnę – tłumaczył na antenie Polskiego Radia prof. Andrzej Nowak.

Potop moskiewski

Na przełomie maja i czerwca 1654 roku trzy potężne armie rosyjskie wkroczyły na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od północy granicę przekroczył Wasyl Szeremetiew, który wiódł ze sobą 15 tys. ludzi. Główna siła, licząca 40 tys. żołnierzy pod nominalnym dowództwem samego cara Aleksego ruszyła na Smoleńsk, a południowym frontem dowodził kniaź Aleksy Trubecki na czele 15-tysięcznej armii. Wspomagało ich 20 tys. Kozaków. Skłócona i osłabiona Rzeczpospolita nie była w stanie przeciwstawić się tej sile. Hetman litewski Janusz Radziwiłł dysponował zaledwie 4 tys. zawodowych żołnierzy.

Na początku lipca rozpoczęło się oblężenie Smoleńska, twierdzy kluczowej i zupełnie nieprzygotowanej do obrony. Brak wiary w zwycięstwo, słaba dyscyplina, wewnętrzne spory i złe dowodzenie sprawiły, że najważniejsze miasto pogranicza litewsko-rosyjskiego skapitulowało przed carem pod koniec września. W akcie łaski Aleksy obiecał zachować majątki i przywileje tym, którzy się poddali, oraz pozwolił im opuścić miasto bez szwanku.

Podobnie potoczyły się losy Połocka. Ze względu na szybką kapitulację (według różnych źródeł załogę stanowiło od kilkunastu do ok. 40 osób) Szeremetiew pozwolił odejść wszystkim chętnym.

Zupełnie inaczej sytuacja wyglądała w Mścisławiu. Tu mieszkańcy przez kilka dni stawiali zacięty opór najeźdźcom. Obrona prawdopodobnie trwałaby dłużej, gdyby nie zachowanie miejscowej szlachty. Notable pod pozorem przeprowadzenia ataku na Rosjan, uciekli z miasta, zostawiając mieszkańców na pastwę nieprzyjaciela. Wkrótce Moskale przełamali obronę i szturmem zdobyli miasto. Rozpoczęła się rzeź, podczas której zginęło tysiące ludzi. Pozostałych przy życiu Rosjanie zaczęli nazywać "niedosiekami", czyli niedosieczonymi. 

Podobnie było w Witebsku, który bronił się przez 14 tygodni. Zmęczeni mieszczanie zdecydowali się w końcu paktować z Rosjanami i wpuścili ich do miasta. Szybko tego pożałowali, bo Moskale nie zamierzali dotrzymywać żadnych umów z tymi, którzy ośmielali się opierać carowi. Mieszkańcy Witebska również padli ofiarą straszliwej rzezi.

Błyskawiczne sukcesy

Ogromnej przewadze liczebnej wroga nie mogła skutecznie przeciwdziałać armia litewska. Niewiele pomogło też zwycięstwo odniesione przez Radziwiłła nad Rosjanami pod Szkłowem 12 sierpnia. Najeźdźcy do jesieni opanowali tereny po rzekę Berezynę, a następnie, wzmocniwszy załogi zdobytych twierdz i miast, wrócili na terytorium Rosji. Drugi atak Moskali nastąpił równo rok po rozpoczęciu inwazji, ale latem 1655 roku sukcesy były jeszcze znaczniejsze. W lipcu opanowali Mińsk i dotarli pod mury Wilna, które zdobyli i złupili 8 sierpnia. Do końca tego miesiąca opanowali Kowno i Grodno, a we wrześniu car ogłosił się Wielkim Księciem Litewskim.

Równocześnie do tych wydarzeń Szwedzi wkroczyli do Polski, gdzie masowo królowi Karolowi X Gustawowi poddawała się szlachta. Sukcesy najeźdźców zmusiły polskiego monarchę Jana Kazimierza do ucieczki z kraju. Szwedzkie wojska zajęły też Żmudź. W tej sytuacji elity litewskie, z hetmanem Radziwiłłem na czele, podjęły decyzję o przyjęciu szwedzkiej protekcji. Wierzyli, że Karol pomoże im wyswobodzić zajęte przez Rosjan terytorium.

Czytaj także:

367 lat temu rozpoczął się potop szwedzki. Dlaczego Szwedzi zaatakowali Rzeczpospolitą?

Janusz Radziwiłł. Zdrada czy ratunek za wszelką cenę

Straty

Podwładni cara Aleksego na podbitych ziemiach litewskich prowadzili łupieżczą i niszczycielską politykę. Wilno, po zajęciu przez Rosjan, płonęło przez 17 dni i zostało zupełnie zrabowane. Nigdy już nie odzyskało dawnego blasku. Pamiętnikarz Stefan Medeksza odwiedził Kowno, w którym widział walające się martwe ciała, zgwałcone kobiety, zniszczone i sprofanowane kościoły, a do tego trudno było znaleźć niezdewastowaną kamienicę. Dalszą swoją podróż po zniszczonym kraju opisywał: "Po drogach trupów pełno, wsie, miasteczka i dwory popalone, biednej chatki trudno było widzieć całej".

- Najazd moskiewski na Litwę był jeszcze bardziej niszczący niż potop szwedzki. Pod koniec XVII wieku Wielkie Księstwo miało ludność wciąż o 1/3 mniejszą niż przed wojną. W niektórych regionach 60-70 procent ludzi zostało wymordowanych lub deportowanych. Car bowiem ściągał tych, którzy mogli mu się przydać w głębi Rosji – rzemieślników, chłopów. To było absolutne spustoszenie – mówił w audycji "Historia żywa" prof. Nowak.

Jerzy Besala w swojej pracy "Grabież skarbów Polski" dodaje, że w skutek deportacji ludność, która zamieszkiwała białoruskie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowiła aż 10 proc. mieszkańców Moskwy. Część spośród porwanej (głównie prawosławnej) ludności Litwy Rosjanie sprzedawali muzułmanom jako niewolników. Wspólna wiara nie miała tu żadnego znaczenia.

Potop szwedzki zakończył się w 1660 roku. Wtedy na ziemie litewskie ruszyła polska ofensywa, która doprowadziła do wyswobodzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego spod okupacji rosyjskiej. Wojna ta, nie bez powodu zwana potopem moskiewskim, zakończyła się dopiero w 1667 roku i miała katastrofalne skutki dla państwa polsko-litewskiego. Poza ogromnymi stratami demograficznymi, gospodarczymi czy kulturalnymi Rzeczpospolita utraciła również część wschodniego terytorium i mocarstwową pozycję.

- Rzeczpospolita zrezygnowała wtedy ze Smoleńszczyzny, Siewierszczyzny, Czernihowszczyzny, ale także ze wschodniej połowy Ukrainy i Kijowa. Od tej pory Rosja uzyskała strategiczną przewagę nad naszym krajem – podsumował historyk.

th

Źródła:

M. Vorbek-Lettow, Skarbnica pamięci, wyd. E Galos i F. Mincer pod red. W. Czaplińskiego, Wrocław 2006.

Stefana Franciszka z Prószcza Medekszy, sekretarza Jana Kazimierza, sędziego ziemskiego kowieńskiego księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1668, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875.

Korespondencja wojskowa hetmana Janusza Radziwiłła w latach 1646-1655. Część 2, Listy, opr. K. Bobiatyński, P. Gawron, K. Kossarzecki i in., Warszawa 2020.

K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna, Zabrze 2004. 

J. Besala, Grabież skarbów Polski, Warszawa 2015.