- Nawet na tle arcybarwnej palety polskiej generalicji u progu II Rzeczypospolitej droga Józefa Unruga do Armii Polskiej była nietypowa – mówił historyk dr Janusz Osica w audycji z cyklu "Biografia dźwiękowa".

Przyszły admirał polski Józef Unrug urodził się 7 października 1884 roku (wówczas jako Joseph von Unruh) w Brandenburgu w Prusach Wschodnich, w rodzinie niemieckich arystokratów. Ojciec jego był wprawdzie generałem niemieckim, ale pamiętał o swym polskim pochodzeniu i to on nauczył syna języka swych przodków. Bez wątpienia ten rodzaj wychowania sprawił, że Unrug zawsze pamiętał o tym, że ma swoje polskie powinności i swój polski rodowód.

Niemiecka marynarka wojenna – jedyny możliwy wybór

Po uzyskaniu matury w 1904 roku Unrug wstąpił do niemieckiej szkoły marynarki wojennej. - Jeśli chodzi o naukę – wyjaśniał kapitan Piotr Rozwadowski - to nie było innej możliwości dla Polaków oprócz floty zaborców: albo rosyjskiej, albo niemieckiej. W sytuacji, w jakiej się znalazł, jeśli chciał służyć na morzu, był skazany zacząć od służby w niemieckiej marynarce, która w tamtym czasie była znakomita.

Józef Unrug w 1915 roku awansował do stopnia kapitana. Od czerwca 1917 do marca 1919 był dowódcą flotylli okrętów podwodnych marynarki niemieckiej. Pełnił też funkcje komendanta szkoły podwodnego pływania.

Służba w polskiej marynarce

Po zakończeniu I wojny światowej odrodzone państwo Polskie musiało od podstaw tworzyć swoje siły zbrojne, w tym także marynarkę wojenną. O ile jednak wojska lądowe zachowały ciągłość tradycji, to marynarka była ich niemal pozbawiona. Polska od połowy XVII wieku nie posiadała morskich sił zbrojnych.

Wiosną 1919 roku Józef Unrug, były kapitan-lejtnant marynarki niemieckiej zgłosił się do służby w polskiej marynarce wojennej, która nie miała jeszcze okrętów, portu ani załóg.

Pierwszy okręt dla polskiej marynarki Józef Unrug zakupił prywatnie, na swe własne nazwisko, w Gdańsku na polecenie władz polskich. "Byłem wtedy po raz pierwszy i ostatni w swej karierze właścicielem okrętu wojennego" – wspominał po latach kapitan. Okrętem tym był ORP "Pomorzanin", na którym szkolono przyszłe kadry polskiej marynarki wojennej.

W 1925 roku Józef Unrug został wyznaczony na dowódcę floty, której prawie nie było. Z ogromnym talentem i uporem zdobywał, od 1933 roku już kontradmirał, pieniądze, także społeczne, np. ze składek funduszu obrony morskiej, na kolejne nowoczesne okręty, na szkolenie kadr, wyposażenie baz, elementy obrony Wybrzeża.

Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

Obrona Wybrzeża

- W roku 1939, mimo skierowania do brytyjskich portów trzech spośród czterech polskich niszczycieli, znakomicie dowodził obroną polskiego Wybrzeża – opowiadał dr Janusz Osica.

Wiceadmirał Józef Unrug skapitulował jako jeden z ostatnich 2 października 1939 roku. Pomimo ogromnej przewagi Niemców, żołnierze długo stawiali zacięty opór. Po kapitulacji trafił on razem ze swoimi żołnierzami do oflagu.

Ćwierć wieku po zakończeniu kampanii wrześniowej, dowódca obrony Wybrzeża, poproszony przez dziennikarzy RWE o przypomnienie wydarzeń z 1939 roku, mówił: - Przyznam, że to dla mnie trudne, to tragiczny okres mojego życia, to tragedia narodu.

Według admirała, większość z wyższych dowódców zdawała sobie sprawę, że czeka nas klęska. Przewaga niemiecka była ogromna i położenie polskiej floty wręcz fatalne, ale obowiązek żołnierski nakazywał walkę. Była to obrona skazana na samotność – mówił admirał.

W niemieckiej niewoli używał tylko języka polskiego

Z racji jego wcześniejszej służby w marynarce niemieckiej, hitlerowcy proponowali admirałowi Unrugowi pobyt w niewoli na specjalnych warunkach. On jednak się nie zgadzał. Przetrzymywany był kolejno w kilku oflagach, w tym w dwóch karnych, gdzie był szczególnie szykanowany.

W niewoli Józef Unrug rozmawiał z Niemcami tylko po polsku za pośrednictwem tłumaczy. Niemieccy oficerowie dziwili się, że były niemiecki dowódca nie mówi po niemiecku. Wtedy admirał odpowiadał, że jest Polakiem i polskim oficerem, a języka niemieckiego zapomniał 1 września 1939 roku.

Niemcy starali się różnymi sposobami skłonić admirała do podpisania listy UrDeutscha (Pra-Niemca). Nie udało się im nawet namówić do tego jego niemieckich krewnych, którzy swymi wpływami na najwyższych szczeblach władz Rzeszy mogli zapewnić mu wolność i wysokie godności.

Zmuszony do emigracji

Józef Unrug po klęsce Niemiec uwolniony z oflagu wyjechał do Londynu, gdzie z czasem został szefem kierownictwa marynarki wojennej symbolicznego, bo nie uznawanego już przez wielkich zachodnich aliantów, rządu emigracyjnego.

- Tak jak wielu innych wyższych oficerów, którzy byli celem ataków politycznych i propagandowych, do Polski nie przyjechał – podsumowywał dr Jerzy Osica. - Był człowiekiem, który oddał wszystko Polsce, i umiejętności, i swoją karierę. Fatalna koniunktura historyczna sprawiła, że nie zrobił kariery na miarę swojego charakteru, szlachetności, prawości i ogromnej wiedzy.

W późniejszych latach pracował w Maroku. Od 1955 roku mieszkał we Francji, gdzie przez pewien czas zatrudniał się jako zwykły kierowca ciężarówki. Zmarł w wieku 88 lat, 28 lutego 1973 roku.

mk

Kwestia dostępu odrodzonego państwa do morza była uważana za sprawę o znaczeniu prestiżowym, ale i strategicznym. Obecność Polski nad Bałtykiem traktowano jako jeden z podstawowych problemów polskiej racji stanu.

"Kto ma państwo morskie, a nie używa go albo je sobie da wydzierać, wszytkie pożytki od siebie oddala, a wszytkie szkody na się przywodzi, z wolnego niewolnikiem się stawa, z bogatego ubogim, z swego cudzem" - pisał już w XVI wieku dyplomata Jan Solikowski. Jego myśl musiała pobrzmiewać w głowach twórców polskiej floty w II RP. Stanęli przed dużym wyzwaniem.

Pierwszy okręt Marynarki Wojennej na Bałtyku to ORP "Pomorzanin". Ta niewielka (zaledwie 36 metrów długości) jednostka hydrograficzna została zakupiona prywatnie przez kapitana Józefa Unruga, ponieważ Polska nie miała jeszcze zdolności prawnych do dokonywania takich zakupów.

Władze II RP domagały się przekazania jej części okrętów z floty pokonanych w I wojnie światowej Niemiec, argumentując, że jednostki te zostały wybudowane dzięki zaborczej grabieży ziem polskich. W ten sposób do "Pomorzanina" dołączyły torpedowce "Kaszub", "Mazur", "Krakowiak", "Kujawiak", "Ślązak" i "Góral".

Dowiedz się więcej o początkach formowania polskiej floty, najważniejszych postaciach, okrętach i akcjach na morzach - zobacz serwis specjalny:

Bałtyk to stosunkowo niewielki akwen, który przed II wojną światową nastręczał wielu problemów sztabowcom Polskiej Marynarki Wojennej. Morze było właściwie wielkim jeziorem, które wystarczyło "zamknąć" blokadą na wysokości Cieśnin Duńskich, by wszystkie wrogie okręty zamknąć w wielkiej pułapce. Ukształtowanie basenu Morza Bałtyckiego w połączeniu z przewagą Kriegsmarine i Luftwaffe powodowało, że niszczyciele wchodzące w skład Dywizjonu Kontrtorpedowców, były właściwie bezużyteczne do obrony linii brzegowej kraju w przypadku wybuchu wojny. Spodziewano się, że zostaną zatopione w pierwszych dniach konfliktu przez działa wrogich pancerników lub bomby samolotów.

Relacja z planu filmu "Orzeł. Ostatni patrol"

To założenie niosło za sobą dwie konsekwencje. Po pierwsze opracowano plan "Peking", który zakładał ewakuację niszczycieli do portów brytyjskich w przededniu wojny. Drugim skutkiem założeń planu wojny na Bałtyku było skupienie się na okrętach podwodnych. Takie jednostki były zdolne do ukrycia się przed okrętami i samolotami wroga, miały też większe szanse na prześlizgnięcie się przez wody opanowane przez nieprzyjaciela i dotarcie do portów brytyjskich i francuskich. Z tego powodu w 1933 roku rozpoczął się program rozbudowy floty podwodnej o duże okręty podwodne, zdolne do samodzielnego operowania na otwartym morzu. Jednym z nich był wybudowany w holenderskich stoczniach ORP "Orzeł".

Historia ORP "Orzeł"

Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

8 kwietnia 1940 roku ORP "Orzeł" wsławił się akcją zatopienia niemieckiego transportowca "Rio de Janeiro", który zmierzał w kierunku brzegów Norwegii.

Niemiecki frachtowiec transportował żołnierzy Wehrmachtu w ramach planowanej agresji na Norwegię. Wysiłek wojenny Niemiec był w dużej mierze uzależniony od szwedzkiej rudy żelaza, którą transportowano do Rzeszy z norweskiego portu w Narwiku. Prewencyjne zajęcie skandynawskiego państwa było dla Hitlera kwestią zagwarantowania Rzeszy dostaw cennego surowca. Nie bez znaczenia był też fakt, że naziści mogli liczyć w tym kraju na swojego sojusznika Vidkuna Quislinga, który zaoferował utworzenie kolaboracyjnego rządu.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Jednym z pierwszych elementów inwazji miało być zajęcie portu w Bergen i utworzenie tam przyczółka. Dokonać mieli tego żołnierze Wehrmachtu, którzy płynęli ukryci na pokładach cywilnego frachtowca "Rio de Janeiro". Być może plan by się powiódł, gdyby na statek nie natknął się polski okręt podwodny ORP "Orzeł". Kpt. Jan Grudziński wezwał, zgodnie z prawem morskim, do inspekcji jednostki. Kapitan niemieckiego statku zwlekał z poddaniem się i zaczął wzywać pomoc przez radio. W tej sytuacji kapitan polskiego okrętu wydał rozkaz zatopienia "Rio de Janeiro".

- Po storpedowaniu okrętu, podpłynęliśmy do miejsca, gdzie statek zatonął. Na powierzchni pozostały plamy oleju i setki ciał w mundurach niemieckich unoszące się na wodzie – mówił o zatopieniu zakamuflowanego transportowca Wehrmachtu Feliks Prządak, mat z ORP "Orzeł". Posłuchaj jego relacji.

Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

Incydent, o którym kpt. Jan Grudziński poinformował brytyjską Admiralicję, był pierwszą zapowiedzią napaści Niemiec na Norwegię. Dzięki informacjom zdobytym przez załogę "Orła", alianci mogli przygotować siły ekspedycyjne. Pod koniec maja stoczyły one z Niemcami bitwę o Narwik, która była pierwszym zwycięstwem aliantów. Niestety niewykorzystanym. Siły korpusu ekspedycyjnego były potrzebne we Francji, na którą napadły wojska niemieckie.

bm

Zajęcie Czarnobyla było kluczowe w powodzeniu ofensywy na Kijów, podjętej 25 kwietnia 1920 roku. Wojskami polskimi na północy od Kijowa dowodził generał Władysław Sikorski, który miał pod swoją komendą 9 Dywizję Piechoty.

W drodze na Kijów

Jedną z przeszkód na drodze Wojska Polskiego był port w Czarnobylu, będący schronieniem dla bolszewickiej Flotylli Dnieprzańskiej.

Do zajęcia miasta, słynnego później z katastrofy elektrowni atomowej w 1986 roku, oddelegował grupę kawalerii pod dowództwem majora Feliksa Jaworskiego.

Atak na Czarnobyl rozpoczął się o świcie 27 kwietnia 1920 roku. Polskie zgrupowanie było podzielone na dwie kolumny. Oddział pod dowództwem porucznika Galińskiego jako pierwszy zaatakował sowiecki garnizon.

W tym czasie z pomocą spóźniała się główna kolumna majora Jaworskiego, która została zatrzymana przez czerwonoarmistów pod pobliskim Lelowem. Udało się jej przełamać opór nieprzyjaciela dopiero z pomocą jednostek Flotylli Pińskiej – kanonierki, trzech kutrów i opancerzonej motorówki.

Siły te po godzinie dotarły do oddziałów walczących pod Czarnobylem i z impetem zaatakowały czerwonoarmistów. Jednostki Flotylli Pińskiej ostrzeliwały się z okrętami sowieckimi. Krótkie starcie zakończyło zatopienie wrogiej kanonierki, po której Sowieci rzucili się do ucieczki.

Polacy w czarnobylskim porcie zdobyli kilkanaście nieprzyjacielskich okrętów, które zostały włączone do Flotylli Pińskiej. Zwycięstwo odniesione 27 kwietnia 1920 roku okazało się kluczowe dla powodzenia wyprawy kijowskiej, ponieważ pozwoliło zabezpieczyć linie transportowe dostaw zaopatrzenie dla wojsk, które maszerowały na Kijów.

Wyprawa kijowska - zamiary niewymierzone na siły?

Zalążek polskiej marynarki wojennej

Walki z bolszewikami na bagnistym Polesiu trwały już od 1919 roku. Podmokły i stojący na bardzo niskim poziomie rozwoju cywilizacyjnego teren szczególnie utrudniał prowadzenie działań zbrojnych.

– W czasie roztopów wiosennych 1919 roku błota pińskie wyglądały jak morze. Gdzieniegdzie tylko wyłaniały się jak wyspy nieznaczne piaszczyste wzgórza, a na nich wsie. Oddziały polskie grupy generała Listowskiego, porozrzucane po wsiach, znalazły się w bardzo trudnym położeniu – wspominał baron Karol Taube, jeden ze współtwórców Flotylli Pińskiej.

Jednak już wtedy Polacy zaczęli tworzyć podstawy marynarki wojennej, która wkrótce przybrała kształt Flotylli Pińskiej. Jej początki były niezwykle skromne i wiążą się z osobą księcia Jana Giedroycia, który służył w wojsku jako porucznik.

– Zobaczył smętnie kiwające się na Muchawcu cztery motorówki, które zostawili Niemcy. One były wybebeszone i nie miały nawet silników. Wtedy wpadł na pomysł, aby je wyposażyć i pomóc kolegom z piechoty, którzy się zmagali z bolszewikami. Z tych małych czterech motorówek narodziła się Flotylla. Dawały sobie radę tak dobrze, że sztab postanowił zainwestować w następne motorówki i marynarzy – powiedziała Anna Smółka współautorka książki "Wieża Eiffla nad Piną", w audycji Krzysztofa Renika z cyklu "Świat Kresów".

Już 3 lipca 1919 roku Flotylla Pińska odniosła pierwsze zwycięstwo i zdobyła port w Horodyszczu. Do końca istnienia II Rzeczpospolitej ta data była świętem jednostki.

sa

ORP "Gryf" to okręt, który nie zdążył odegrać swojej roli w trakcie II wojny światowej. Budowa polskiego stawiacza min rozpoczęła się w roku 1934, a do służby wszedł w roku 1938. W czasach pokoju miał służyć do celów szkoleniowych, a w konflikcie zbrojnym miał mieć misję odgrodzenia Zatoki Gdańskiej minami morskimi. Nie zdążył - zatopiono go 3 września 1939 roku, a jego działa zostały wykorzystane przez armię III Rzeszy do ufortyfikowania Półwyspu Helskiego.

Po dekadach od zatopienia z polskim okrętem mogą zapoznać się gracze popularnej gry sieciowej "World of Warships: Legends", w której mierzą się ze sobą historyczne jednostki pływające. ORP "Gryf" to kolejna polska jednostka w świecie tej gry po ORP "Błyskawicy" i ORP "Orkanie".

Z Konradem Rawińskim z Wargamingu rozmawiał Przemysław Pawełek.