17 września 1939 roku, wraz ze zdradzieckim atakiem ZSRR na II Rzeczpospolitą, utraciła sens koncepcja organizacji ostatniego przyczółku obronnego na Pokuciu, w oparciu o południowowschodni obszar państwa. Tego samego dnia najwyższe władze państwowe przekroczyły granicę rumuńską. Takie rozwiązanie dopuszczała konwencja haska, zezwalająca na przejazd głowy państwa i rządu przez terytorium kraju neutralnego.

Początkowo, jeśli wierzyć ministrowi Józefowi Beckowi, Edward Rydz-Śmigły nie miał zamiaru przekraczać granicy. Chciał dołączyć do zgrupowania gen. Kazimierza Sosnkowskiego, walczącego z powodzeniem z Niemcami w rejonie Lwowa. Decyzję podjął najpewniej ok. godziny 13.

17 września 1939. Polskie władze uciekają do Rumunii

- Odbyła się wówczas odprawa najstarszych dowódców i szefów oddziałów sztabów naczelnego dowództwa. Naczelny wódz, głosem zupełnie spokojnym, podał nam do wiadomości swoją decyzję przejścia granicy rumuńskiej wraz z kwaterą główną, by - poprzez port w Konstancy - dostać się do Francji dla kontynuowania tam wojny – wyjaśniał na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa gen. Józef Wiatr, w 1939 roku pułkownik i naczelny kwatermistrz. – Na zapytanie jednego z uczestników spotkania o to, czy mamy zapewniony swobodny przejazd przez Rumunię, naczelny wódz odpowiedział: "Przed chwilą rozmawiałem z ministrem Beckiem, który mnie zapewnił, że zarówno przejazd przez Rumunię, jak i załadowanie w Konstancy, nie napotkają ze strony Rumunów na żadne trudności".

Najciemniejszy czas marszałka

Przekraczając krótko po północy 18 września granicę polsko-rumuńską w Kutach, Rydz-Śmigły liczył najwyraźniej na to, że zdoła przedostać się na ziemie sojuszników i tam odbudowywać polskie siły zbrojne do dalszej walki. Co więcej, liczył na to, że - wbrew konwencji haskiej - razem z nim przez terytorium rumuńskie przemaszerują polscy żołnierze.

Marszałek został zatrzymany przez Rumunów zaraz po przekroczeniu granicy. Wtedy też rozpoczęło się rozbrajanie polskich żołnierzy. Na dworcu w Czerniowcach doszło do spotkania Rydza z prezydentem i rządem.

"Gdy na dworcu w Czerniowcach wieczorem podano pociąg dla prezydenta, Naczelnego Wodza i rządu, kilku ministrów zbliżyło się do marszałka, już wsiadającego do wagonu, by go pożegnać. Stałem tuż za marszałkiem, gdy on zwrócił się do ministra Becka i ostrym głosem, zbliżonym do stłumionego krzyku - powiedział: »Pan mnie oszukał, panie ministrze« i nie podając ręki Beckowi wszedł do wagonu" pisał naoczny świadek Karol Wędziagolski, bliski znajomy Rydza.

Rząd został internowany w Slănic, prezydent Ignacy Mościcki – w Bicaz. Marszałka osadzono w Krajowej, gdzie przydzielono mu willę Michail.

Trudne decyzje marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego

- Był to pretensjonalny pałac w stylu francuskim, posiadający dużą liczbę salonów, arcyniewygodnie umeblowanych, nieposiadający podstawowych wygód i urządzeń. Nasza rezydencja była strzeżona przez liczne posterunki policji. W hallu dyżurował komisarz i dyżurni agenci. Zakomunikowano mi, że marszałek może poruszać się poza obrębem pałacu, jednak policja musi być o jego wyjściu każdorazowo informowana - wyjaśniał Jerzy Krzeczkowski, adiutant Rydza-Śmigłego, w audycji Tymona Terleckiego. - Krótki pobyt w Krajowej wypełniony był pracą. Marszałek opracował tutaj ostatni rozkaz do wojska, protest do rządu rumuńskiego. Sporządził wiele listów, szczególnie ożywiona była korespondencja z prezydentem i sztabem francuskim. To w tym czasie Mościcki cofnął swoją decyzję o wyznaczeniu Rydza-Śmigłego na następcę prezydenta Rzeczpospolitej.

Dlaczego Rydz-Śmigły nie próbował uciec z Krajowej, która leżała na szlaku exodusu polskich żołnierzy na Zachód? Bazyli Rogowski, towarzysz marszałka podczas internowania pisał we wspomnieniach, że było to podyktowane sugestią, którą dowódca otrzymał za pośrednictwem szefa francuskiej misji wojskowej, że póki były Wódz Naczelny przebywa w miejscu internowania, możliwe jest przymykanie oka władz rumuńskich na przedostawanie się polskich żołnierzy do Francji.

Odcięty od świata

W połowie października 1939 Rydz-Śmigły został przeniesiony do miejscowości Dragonslavele u podnóża Karpat rumuńskich. Osadzono go w dawnej rezydencji zmarłego patriarchy Rumunii, regenta, a później premiera Mirona Cristea.

- Mimo pięknego górskiego krajobrazu i rześkiego powietrza, pierwsze wrażenie było przygnębiające. Zdaliśmy sobie sprawę, że jesteśmy tutaj jakby pogrzebani, odcięci od świata i skazani na bezczynność - wspominał Jerzy Krzeczkowski.

Nastrój marszałka pogarszał fakt, że o ile władze w Bukareszcie zgodziły się (nie bez interwencji państw trzecich) na zwolnienie z internowania byłych już prezydenta i członków rządu, to w sprawie zwolnienia Rydza-Śmigłego pozostawały nieugięte.

Kolejne upokorzenie nadeszło wkrótce potem, już ze strony następcy Mościckiego, prezydenta Władysława Raczkiewicza, który domagał się rezygnacji marszałka z funkcji naczelnego wodza. 7 listopada Rydz-Śmigły został zwolniony z tej godności.

Nerwy związane z klęską września, internowaniem i odebraniem mu kolejnych funkcji odbiły się na zdrowiu marszałka, który jeszcze przed wojną przekroczył pięćdziesiątkę. Już w Dragoslavele doskwierały mu silne bóle brzucha. Rydz odnalazł ukojenie w dawno zarzuconej malarskiej pasji i pisaniu wierszy.

Ucieczka z paszczy smoka ​

Nazwę miejscowości Dragoslavele można tłumaczyć jako "Niewolnicy smoka". Trudno o lepszy opis sytuacji, w której znalazł się marszałek w drugiej połowie 1940 roku. Tym "smokiem" czyhającym na Rydza-Śmigłego byli miejscowi faszyści pod wodzą Iona Antonescu, którzy po przejęciu władzy zezwolili Niemcom na wprowadzenie wojsk Wehrmachtu na terytorium Rumunii. Byłemu Naczelnemu Wodzowi groziło wydanie w ręce III Rzeszy. W tej sytuacji Rydz-Śmigły podjął decyzję o wydostaniu się z potrzasku.

Ion Antonescu - rumuński sojusznik Hitlera

Głównym organizatorem ucieczki był Julian Piasecki, oddany Rydzowi od peowiackich czasów, przedwojenny wiceminister komunikacji. Właśnie ta funkcja dawała mu paszport dyplomatyczny i swobodę przemieszczania się koleją po Europie. Piaseckiemu udało się zorganizować kanał przerzutu marszałka na Węgry, gdzie mógł wtopić się w liczną rzeszę polskich uchodźców. Najpierw jednak należało umknąć Rumunom. Dzień opuszczenia Dragoslavele przypadł na 15 grudnia 1940 roku.

Wódka ratuje marszałka

- Dla niepoznaki ubraliśmy marszałka w kombinezon samochodowy i rumuńską czapkę barankową. Z zadowoleniem stwierdziłem, że sylwetka zmieniła się nie do poznania. Więcej kłopotów mieliśmy z buławą marszałkowską. Marszałek nie chciał się z nią rozstać i trzeba ją było zakamuflować. Gdy zapadł zmrok, nastał smutny czas rozstania. Płk Zdzisław Wenda zajął rozmową wartownika przy drzwiach frontowych. Drugim wartownikiem zajął się już kierowca Henryk. Dowódca plutonu żandarmerii, któremu zaaplikowaliśmy poprzedniego wieczoru odpowiednią dawkę polskiej Wyborowej, był na razie niegroźny – mówił Krzeczkowski. 

Korzystając z tego, marszałek wymknął się przez przygotowaną na tyłach rezydencji lukę w ogrodzeniu z druta kolczastego. Rydz musiał jeszcze pokonać zejście po stromym zboczu, przekroczyć płynący tam strumień i przejść ok. 1,5 km na umówione miejsce, gdzie miał się pojawić samochód. Oficer żandarmerii odczuwał skutki upojenia wódką jeszcze przez dwa dni, co umożliwiło ucieczkę również płk. Wendzie.

W tym czasie Krzeczkowski, w stroju marszałka, przechadzał się po willi, by zmylić wartowników. Trzeciego dnia, gdy ucieczka wyszła na jaw, został aresztowany przez Rumunów. Podczas wielogodzinnych przesłuchań starał się zmylić trop pościgu, wskazując kierunek jugosłowiański. Cudem uniknął wywózki do Niemiec i przedostał się do neutralnej Turcji.

Pod przykrywką

Być może właśnie dzięki poświęceniu Krzeczkowskiego Rydzowi udało się, w towarzystwie płk. Romualda Najsarka i mjr. Franciszka Barnerta. W Segedynie został przejęty przez mjr. Bazylego Rogowskiego (co ciekawe, mimo rodowodu legionowego, przed wojną sceptycznie nastawionego do reżimu sanacyjnego) i wkrótce, razem z nim, udał się do Budapesztu. Mieszkał początkowo w skromnym lokum Rogowskiego, później na pewien czas umieszczono go w budapesztańskim sanatorium.

Na Węgrzech Rydz przebywał pod przykrywką jako Stanisław Kwiatkowski, profesor lwowskiego gimnazjum. Później zmienił fałszywe nazwisko na Stanisław Rogowski. Dla kamuflażu zapuścił też wąs. Niewiele to pomogło, gdy we wspomnianym uzdrowisku został rozpoznany przez węgierskiego lekarza, którego pasją było zbieranie podobizn znanych osobistości. Ani kierownik ośrodka, ani wspomniany lekarz nie wydali jednak marszałka.

Anegdota wskazywała jednak, jak realne było niebezpieczeństwo wsypy. Stawało się ono tym większe, że wieści o ucieczce Rydza dotarły już na Węgry i wzbudziły sporą sensację. Rogowski i Piasecki uknuli sprytny plan w celu zmylenia tropu. Marszałek napisał odręczny list, który został przekazany zaufanej polskiej uchodźczyni, która zawiozła go do Turcji i nadała w Stambule. Podstęp z listem udał się bez pudła. Wkrótce informację o ucieczce Śmigłego podały agencje rumuńskie i niemieckie.

Dług honorowy

Dla bezpieczeństwa Śmigłego trzeba było jednak przenieść z sanatorium. Rogowski odnalazł mu lokum w willi na przedmieściach Budapesztu u Karoliny Marenzi, wdowy po austro-węgierskim generale.

"Życie w domu pani Marenzi ułożyło mu się dość przyjemnie. Trochę malował, to znów czytał książki bądź z biblioteki domowej, bądź – wedle życzenia – dobierane mu przez nas w budapesztańskich księgarniach. Gdy była ładna pogoda, chętnie wychodził na przechadzki z panią Marenzi, jej synem lub którymś z nas, gdy przyjeżdżaliśmy go odwiedzić. Gdy się dowiedział, że grywam w szachy, bardzo się ucieszył i prosił o zakupienie gazety z szachami, jak również podręcznika rozgrywek, które studiował w chwilach samotności. Teraz grywaliśmy podczas prawie każdej mojej wizyty u niego" pisał we wspomnieniach Bazyli Rogowski.

Karolina Marenzi nie była powiadomiona o prawdziwej tożsamości gościa. Jako wdowa po generale dobrze znała jednak wojskową postawę, charakterystyczny chód i maniery, których Rydz nie potrafił zakamuflować. Na podstawie podobizn Śmigłego w prasie zidentyfikowała w profesorze Rogowskim byłego polskiego Naczelnego Wodza. Na szczęście kobieta uznała za sprawę honorową przetrzymanie u siebie marszałka.

Nad Balatonem

Z pomocą wdowy Piasecki i Rogowski odnaleźli dla Rydza-Śmigłego nowe miejsce ukrycia. Tym razem wybór padł na hotel w miejscowości Szantod nad Balatonem. Marszałek spędził tam przedwiośnie 1941 roku. Przed sezonem miejscowość była niemal opustoszała, więc i ryzyko, że ktoś przez przypadek rozpozna byłego Naczelnego Wodza zdawała się mniejsza.

Rydz wyraźnie odzyskał nad Balatonem siły. Dni upływały mu na długich spacerach. Z nowym adiutantem, Rogowskim, połączyła marszałka stara pasja: Rydz, absolwent Akademii Sztuk Pięknych, wprawiał podwładnego w akwarelach i olejach. Były Wódz Naczelny coraz częściej myślał jednak o włączeniu się w walkę z Niemcami. Wyjazd na Zachód, gdzie tekę premiera i dowództwo nad całością sił zbrojnych dzierżył zajadły przeciwnik piłsudczyków Władysław Sikorski, nie wchodził w grę.

Zamiast tego Rydz miał zamiar zorganizować w okupowanym kraju własną organizację konspiracyjną OPW – Obóz Polski Walczącej. Nazwa miała nawiązywać właśnie do skrótu POW – Polskiej Organizacji Wojskowej z czasów I wojny światowej. "Teraz, mówił marszałek, wybrałem drogę nie na Zachód, lecz do Polski. Tam nasze miejsce i tam pójdziemy, a doświadczenia z POW jeszcze się Niemcom dadzą we znaki" pisał Rogowski.

To nad Balatonem po raz pierwszy dały o sobie problemy marszałka z sercem. Do bólów brzucha doszły inne niepokojące objawy: tępy ból w klatce piersiowej i bolesne, unieruchamiające skurcze w łydce.

Przerzut do kraju

Niezastąpiony Piasecki zabrał się za organizację przerzutu, ustaloną na jesień 1941 roku. Marszałek przebywał wówczas znów w zaufanych progach generałowej Marenzi. 25 października 1941 roku Edward Śmigły-Rydz wyruszył pociągiem z budapeszteńskiego dworca Keleti w towarzystwie  Rogowskiego. Ze Śmigłym do pociągu wsiadł też Stanisław Frączysty, góral i doświadczony już w przerzucie ludzi kurier tatrzański. Wysiedli w Różnawie (wówczas Węgry, dziś Słowacja), skąd dostali się samochodem na granicę węgiersko-słowacką, którą przekroczyli pieszo. Dalej udał się autem do Twardoszyna. Granicę Słowacji z Generalnym Gubernatorstwem przekroczyli w nocy z 26 na 27 października.

Śmigły trafił do Krakowa, stąd do Warszawy. Tu znalazł mieszkanie u wdowy po byłym podkomendnym, gen. Włodzimierzu Maxymowiczu-Raczyńskim. Przyjął nazwisko Adam Zawisza. Miał zamiar nawiązać kontakt z dowódcą Armii Krajowej Stefanem Grotem-Roweckim. Przeszkodziła mu postępująca choroba. Marszałek zmarł w nocy z 1 na 2 grudnia 1941. Jako oficjalną przyczynę zgonu lekarze podali atak serca.

Ostatnią spuściznę po Rydzu wziął na swoje barki wierny podkomendny czasów wygnania, Julian Piasecki. To on objął komendę OPW. Stał na czele organizacji aż do swojej śmierci w Powstaniu Warszawskim w 1944 roku.

bm

"Prace ekshumacyjne zostały przeprowadzone w związku z inicjatywą skierowaną do Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej przez Instytut Historyczny NN im. Andrzeja Ostroja Owsianego oraz szefa Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych Jana Józefa Kasprzyka" - informuje IPN. 

#Warszawa
📌 15 listopada br. zespół @PoszukiwaniaIPN przeprowadził na Cmentarzu Powązkowskim prace ekshumacyjne, których celem jest wyjaśnienie wątpliwości związanych z miejscem pochówku Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza.

▶️Więcej: https://t.co/nCt37HyT1T pic.twitter.com/9oWZybif30

— Poszukiwania IPN (@PoszukiwaniaIPN) November 16, 2021

Prace przeprowadzono na terenie Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie, w kwaterze 139, gdzie w 1941 roku miał zostać pochowany Marszałek Edward Śmigły-Rydz.

"W wyniku działań na głębokości ok. 2,5 metra ujawniono murowaną kryptę grobową, a w niej ocynkowaną trumnę, w której znajdowały się szczątki mężczyzny. W okolicach klatki piersiowej spoczywał ryngraf z orłem i wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Zachowały się także liczne elementy odzieży" czytamy w komunikacie.

Szczątki zostaną poddane oględzinom antropologicznym oraz badaniom genetycznym, celem ostatecznego potwierdzenia tożsamości.

Trumna, w której prawdopodobnie spoczywają szczątki Edwarda Rydza-Śmigłego. Fot.: IPN

Tajemnica śmierci Rydza-Śmigłego 

Edward Rydz-Śmigły, który 17 września 1939 roku przekroczył granicę polsko-rumuńską początek wojny spędził w internowaniu. Udało mu się zbiec Rumunom, przedostał się na Węgry, skąd udał się do okupowanego kraju, gdzie miał zamiar tworzyć sanacyjną organizację podziemną. Plany pokrzyżowała mu choroba serca, która dawała o sobie znać już podczas internowania. 

Pod koniec listopada 1941 roku stan zdrowia marszałka pogorszył się. Były Wódz Naczelny cierpiał z powodu wysokiej gorączki. Lekarze postawili dwie diagnozy: chorobę niedokrwienną serca i nadkwasotę żołądka. Rydz-Śmigły zmarł 2 grudnia. Pogrzeb odbył się 6 grudnia. Marszałka pochowano pod konspiracyjnym nazwiskiem Artur Zawisza.  

Ostatnia odyseja marszałka. Jak Rydz-Śmigły wracał do okupowanego kraju

Okoliczności śmierci Śmigłego-Rydza oraz miejsce jego pochówku owiane były przez lata tajemnicą i wątpliwościami. Zdaniem historyka Dariusza Baliszewskiego, grudniowy pogrzeb marszałka był mistyfikacją, a były Wódz Naczelny był jeszcze przez pół roku przetrzymywany przez Armię Krajową. Inna tajemnicza hipoteza dotyczca grobu Marszałka mówi o rzekomej ekshumacji w latach 60-tych XX w. szczątków na zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych Mieczysława Moczara.

Prof. Krzysztof Szwagrzyk prezentuje zdjęcie ryngrafu odnalezionego w trumnie. Fot.: IPN

IPN/bm

15 listopada ekshumowano grób marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Prace przeprowadzono na terenie Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie, w kwaterze 139, gdzie w 1941 roku miał zostać pochowany marszałek Edward Śmigły-Rydz. Celem działań Instytutu Pamięci Narodowej jest ostateczne rozwianie wątpliwości dotyczących tego, czy pochowano w niej ciało marszałka.

Szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych zwrócił uwagę na antenie Polskiego Radia 24, że "wokół śmierci marszałka Śmigłego-Rydza, jednego z najwybitniejszych dowódców Polski z okresu I wojny światowej, a także tragicznego naczelnego wodza z wojny obronnej narosło wiele legend".

"Grób miał zostać splądrowany"

Gość PR24 wskazał jedną z nich. - W latach 60. XX wieku na osobiste polecenie Mieczysława Moczara grób Edwarda Rydza-Śmigłego na warszawskich Powązkach miał zostać splądrowany przez bezpiekę oraz prawdopodobnie szczątki marszałka zostały wówczas wydobyte - wskazał gość audycji.

Jak podkreślił, "aby przeciąć wszystkie spekulacje, hipotezy, które funkcjonują w życiu publicznym, historycznym, publicystycznym od wielu lat, Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych wystąpił do Instytutu Pamięci Narodowej, do zespołu kierowanego przez pana prof. Krzysztofa Szwagrzyka z prośbą o dokonanie ekshumacji w kwaterze 139, gdzie według zachowanych relacji świadków, w grudniu 1941 roku został pochowany marszałek Śmigły-Rydz".

- Prace ekshumacyjne były prowadzone w miniony poniedziałek (15.11). Wiemy już na pewno, że znajdują się tam szczątki mężczyzny. Po wstępnych oględzinach wydaje mi się, że jest to istotnie marszałek Śmigły - powiedział Jan Józef Kasprzyk.

Zaznaczył, że "teraz będą prowadzone w Instytucie Pamięci Narodowej badania antropologiczne, badania genetyczne, aby potwierdzić tożsamość ekshumowanej osoby, a jednocześnie, żeby też rozwiać pewne wątpliwości co do okoliczności jej śmierci". 

* * *

Audycja: "Historyczne wydarzenie tygodnia"

Prowadzi: Tadeusz Płużański

Gość: Jan Józef Kasprzyk (szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych)

Data emisji: 21.11.2021

Godzina emisji: 11.07

PR24/nt

Marszałek wraca do kraju 

Ostatnie dni życia Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego były zarazem jego próbą powrotu do służby Ojczyźnie. Wódz Naczelny armii polskiej, która wówczas od ponad dwóch tygodni stawiała opór Niemcom, Edward Rydz-Śmigły przekroczył granicę polsko-rumuńską 17 września 1939 roku wobec zdradzieckiej napaści ze strony Związku Sowieckiego. Na ziemi rumuńskiej został internowany i zrzekł się sprawowanej funkcji. 10 grudnia 1940 roku udało mu się uciec i nielegalnie przekroczyć granicę rumuńsko-węgierską.

Do jesieni 1941 roku przebywał w Budapeszcie. W październiku 1941 roku przez Słowację przedostał się do okupowanej Polski. Jego powrót był możliwy głównie dzięki Julianowi Piaseckiemu, organizatorowi podziemia piłsudczykowskiego w okupowanym kraju. Rydz-Śmigły miał stanąć na czele tworzonej przez niego organizacji OPW - Obozu Polski Walczącej.

Ostatnia odyseja marszałka. Jak Rydz-Śmigły wracał do okupowanego kraju

"Po kilku tajnych zebraniach w Krakowie, gdzie Śmigły zetknął się z miejscowymi ludźmi rozmaitych sfer, podniósł się bardzo na duchu. Przyjęto go tam bowiem życzliwie, nawet serdecznie. Przyjechał do Warszawy. I tu zaczęła się walka, którą by może wytrzymał Piłsudski, lecz która była ponad siły Śmigłego" mówił Piasecki w rozmowie z Ferdynandem Goetlem, którą ten ostatni zamieścił na kartach książki "Czas wojny".

Julian Piasecki, człowiek, który zorganizował powrót Rydza-Śmigłego do kraju. Fot.: NAC/dp

Drogę do stolicy przebył pociągiem, w trzeciej klasie. Według wspomnień Jadwigi Maxymowicz-Raczyńskiej, u której zamieszkał w stolicy, mówił, że jechał "między bańkami z mlekiem i kogutami".

Adam Zawisza w Warszawie

W Warszawie Rydz-Śmigły przyjął tożsamość nauczyciela Adama Zawiszy, nauczyciela ze wschodniej Małopolski. Zaczął nosić okulary i zapuścił wąs. Marszałek początkowo zamieszkał w konspiracyjnym lokalu kontaktowym OPW przy ul. Ziemowita 22, później przeniósł się do oficyny należącej do sierżanta Stanisława Jasińskiego przy ul. Marszałkowskiej 53a. Później miał zamieszkać u Marii Buterlewiczowej, jednak uznano, że mieszkanie kobiety jest zbyt zagrożone wsypą – Buterlewiczowa należała do "ciotek" cichociemnych, u których ci aklimatyzowali się do pracy w okupowanym kraju, zajmowała się też rozpowszechnianiem tajnej bibuły.

Ostatecznie Rydz zamieszkał u wdowy po gen. Włodzimierzu Maxymowicz-Raczyńskim - Jadwigi Maxymowicz-Raczyńskiej, mieszkającej przy ul. Sandomierskiej 18/6. Było to 3 listopada 1941. Oboje znali się jeszcze z czasów, kiedy Rydz-Śmigły po kryzysie przysięgowym objął komendę Polskiej Organizacji Wojskowej. Maxymowicz-Raczyńska była wówczas kurierką POW.

- Nie byłam dobrze usposobiona do marszałka. Nie znałam powodów, dla których on wyjechał z kraju we wrześniu 1939 roku - wyjaśniała generałowa w audycji Krystyny Szlagi "Ostatnie dni Edwarda Rydza-Śmigłego". - Poszłam na spotkanie ze Śmigłym niechętnie. To było okropne mieszkanie, w oficynie, brudno, zimno, wstrętnie tam wyglądało. Także ja sama zaproponowałam marszałkowi, żeby się  przeniósł do mnie.

Rydz zajmował dwa pokoje w czteropokojowym mieszkaniu. Jego pobyt był ściśle zakonspirowany i odbywał się zgodnie z zasadą "najciemniej pod latarnią", bo w mieszkanie naprzeciwko zajmował agent gestapo. Wbrew namowom Maxymowicz-Raczyńskiej marszałek nie był na jej utrzymaniu – wszystkie koszty utrzymania Rydza-Śmigłego pokrywał Piasecki, który dysponował funduszami na ten cel przekazanymi przez Polonię amerykańską.

- Sam marszałek miał przy sobie bardzo mało pieniędzy. Jeśli dobrze pamiętam, to ok. 3 tys. złotych. Prosił mnie, żebym z tych pieniędzy 1000 zł odniosła pani Żulińskiej, matce jego poległego przyjaciela z Legionów, 500 zł ofiarował jednej z pań pracujących w Związku Walki Zbrojnej, która była po zapaleniu otrzewnej – mówiła generałowa.

Dotkliwa porażka

Śmigły przybył do Warszawy z określonym celem politycznym. On i Piasecki mieli nadzieję na konsolidację całego podziemia piłsudczykowskiego. Srogo się zawiódł. Jego propozycję odrzuciła wywodząca się ze środowiska Walerego Sławka i Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem lewica sanacyjna: "Rozmowy z [Wacławem] Lipińskim i [Zygmuntem] Hemplem, którzy poczytali przybycie za błąd, bardzo Śmigłego przygnębiły" miał powiedzieć Piasecki w rozmowie z Goetlem.

- Hempel odniósł wrażenie, i mówił o tym z głębokim rozczarowaniem, że Śmigłego jakby mało interesowały bieżące problemy walki z okupantem; tkwił cały w rzeczywistości przedwrześniowej, obchodziło go tylko jej usprawiedliwianie, a w perspektywie przyszłej powrót do tej rzeczywistości – mówił Wacław Zagórski, w czasie konspiracji kierownik jednej z tajnych drukarni, na antenie Radia Wolna Europa w audycji Tymona Terleckiego "Ostatnie lata życia marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego".

Maxymowicz-Raczyńska tak relacjonowała nastrój Rydza-Śmigłego po tym spotkaniu: - Marszałek wtedy przyszedł do mojego pokoju i powiedział: "Słońce mi obrzydło, życie mi obrzydło, czuję się jak w beczce z gwoździami, a nigdy w życiu inaczej bym nie mógł postąpić i dziś postąpiłbym tak samo" – wspominała.

Henryk Józewski – kompromis wołyńskiego wojewody

Linię podporządkowania części środowiska piłsudczykowskiego podlegającemu rządowi w Londynie Związkowi Walki Zbrojnej, a później Armii Krajowej, podjął z kolei prominentny przedwojenny polityk sanacyjny Henryk Józewski. Marszałek nie cieszył się zatem wystarczającym autorytetem, by skonsolidować podziemne środowisko piłsudczykowskie.

W związku z tym Rydz-Śmigły zaczął zabiegać o nawiązanie kontaktu z komendantem ZWZ-AK Stefanem Grotem-Roweckim. Po wojnie pojawiły się spekulacje, że do tego spotkania faktycznie doszło, choć przeczy temu relacja prawej ręki dowódcy AK gen. Tadeusz Pełczyński.

- Z całą pewnością mogę oświadczyć, że marszałek Śmigły-Rydz po przybyciu do kraju nie szukał kontaktu z dowództwem Związku Walki Zbrojnej – wskazywał Pełczyński na antenie Radia Wolna Europa. - Gdyby Stefan Grot-Rowecki miał taką ofertę (spotkania z Rydzem), na pewno bym o tym wiedział, gdyż o takiej możliwości wielokrotnie rozmawialiśmy. Według mojej znajomości rzeczy, oferty, ani propozycji spotkania nie miał.

Tadeusz Pełczyński - drugi po dowódcy Armii Krajowej

Śmierć i pogrzeb

Całkowita porażka w próbach porozumienia zarówno z własnym środowiskiem, jak i przedstawicielami AK mogła odbić się na stanie Rydza-Śmigłego, który wyraźnie podupadał na zdrowiu.

- Był jak najlepszej myśli, ale po pewnym czasie zaczął się skarżyć na ból w plecach. Potem uskarżał się, że doskwierają mu jakieś historie żołądkowe – wspominała generałowa Maxymowicz-Raczyńska.

Na podobne dolegliwości marszałek uskarżał się już podczas pobytu na Węgrzech. Wyczerpująca wędrówka przez góry i stres na pewno nie sprzyjały jego zdrowiu. Ale przez blisko miesiąc nie wzywano do niego lekarza z obawy przed dekonspiracją.

– Choroba zaczęła się w nocy. Usłyszałam w przedpokoju jęk. Wyszłam i zobaczyłam marszałka na podłodze. Spytałam "co się dzieje?". Odpowiedział "bardzo mnie jest źle". Był bardzo spocony, miał wpadnięte policzki – dodawała kobieta.

Dopiero wtedy do marszałka dopuszczono lekarzy. Wśród nich był brat Piaseckiego. Marszałkowi podano podskórnie azotyn sodu (typowa kuracja). W kolejnych dniach podawano mu też kofeinę, glukozę i kamforę. Ból uśmierzano morfiną. Marszałek do końca pozostawał świadomy, ale mimo starań lekarzy nie odzyskiwał sił. Rydz-Śmigły zmarł 2 grudnia o 4 rano. Przyczyną zgonu, stwierdzoną w akcie, który podpisało siedmiu lekarzy była angina pectoris – dusznica bolesna, postać zawału lewej komory mięśnia sercowego. Ciało zostało zabalsamowane.

Przed pogrzebem Maxymowicz-Raczyńska włożyła do kieszeni spodni marszałka bilet wizytowy swojego męża, na którym napisała, że są to zwłoki Rydza-Śmigłego, by w przypadku ekshumacji łatwiej było zidentyfikować ciało. Edward Rydz-Śmigły spoczął na warszawskich Powązkach 6 grudnia 1941 roku w kwaterze IV, grobie nr 139, pod nazwiskiem Adama Zawiszy. Tabliczkę na grobie wymieniono dopiero w 1994 roku.

Kontrowersyjne hipotezy

Pomimo stosunkowo bogatych relacji i dokumentów na temat ostatnich dni marszałka, wokół śmierci tak ważnej osoby narosło wiele kontrowersji. Wedle jednej z nich śmierć generała miała przyspieszyć... lektura utworu poetyckiego.

- Sięgając kiedyś do biblioteki pani Marii po książkę, znalazł w środku wiersz skierowany do niego i noszący tytuł "Do Generała". Ktoś go włożył do książki, jak się chowało w Warszawie tajne pisemka i zapomniał o tym – mówiła Maria Buterlewiczowa.

Wiersz autorstwa Mariana Hemara faktycznie był szeroko kolportowany w Warszawie i był zajadłą krytyką Naczelnego Wodza: Do ostatniego mężczyzny!/Do ostatniej kobiety!/Miałeś bronić ojczyzny,/Miałeś bronić Warszawy –/Generale!/[...] O, polska tragedio plew,/które ziarnami łudzą!/Jak łatwo powiedzieć "krew"!/Gdy chodzi o cudzą,/jak łatwo przywołać "śmierć"!/gdy chodzi o życie –/owych mężczyzn ostatnich,/owych kobiet ostatnich,/którym pan dał słowa bez pokrycia!.

Marian Hemar. Arcymistrz piosenki

- To była kompletna bzdura. Ten wiersz był u mnie w mieszkaniu, ale Rydz-Śmigły nie mógł go widzieć, bo wiersz był schowany. Marszałek zresztą nigdy się nie załamał, to był człowiek wielkiej powagi i godności osobistej, pewny swojego postępowania – zaprzeczała Maxymowicz-Raczyńska.

Ale są też hipotezy, których założenia przypominają szpiegowski dreszczowiec: "Jedną z możliwych prób wyjaśnienia zagadki jest przypuszczenie, że Śmigły znalazł się w Polsce przede wszystkim po to, aby wobec nowej sytuacji strategicznej, jaką stworzył wybuch wojny niemiecko-sowieckiej i pasmo klęsk Armii Czerwonej, wszcząć rozmowy ostatniej szansy z czołowymi osobistościami III Rzeszy. Podobną inicjatywę w tym samym czasie podjął Leon Kozłowski. Były premier zwolniony z sowieckiego więzienia zbiegł, niezupełnie jasne, czy z własnej tylko inicjatywy, z Armii Polskiej w ZSRS i przedarł się przez front. Potraktowany jako osobistość polityczna, został przewieziony do Berlina, gdzie po odbyciu serii bezskutecznych spotkań, zginął podczas alianckiego bombardowania w roku 1944. W obu wypadkach w tle wydarzeń znajdowała się tajemnicza organizacja »Muszkieterów«, z której to inicjatywy w grudniu 1941 roku odwrotną drogą od Kozłowskiego udał się do gen. Andersa tajny emisariusz rtm. Czesław Szadkowski z rozkazem (od Śmigłego?!) uderzenia na tyły bolszewickie, gdy tylko przyprowadzi swą armię na front przeciwniemiecki" pisał prof. Paweł Wieczorkiewicz w "Historii politycznej Polski 1935-1945".

Stefan Witkowski – muszkieter czasów konspiracji

Obecność kierującego działaniami "Muszkieterów" Stefana Witkowskiego w swoim mieszkaniu w czasie, gdy przebywał tam Rydz-Śmigły, potwierdzała na antenie Polskiego Radia Maxymowicz-Raczyńska. Marszałek miał się z nim spotkać wcześniej już w Krakowie. Wedle tej wersji były Wódz Naczelny mógł paść ofiarą Władysława Sikorskiego, który miał obawiać się tego, że działania Rydza w kraju skompromitują sprawę polską w oczach aliantów.

- Nie ma na to żadnych dowodów. W przedwrześniowej Polsce nie było zwyczaju trucia przeciwników politycznych. Ponadto dokumenty pozostawione przez lekarzy są jednoznaczne i wskazują na chorobę serca jako przyczynę zgonu – oponował Cezary Leżański, autor książki "Kwatera 139. Opowieść o marszałku Rydzu-Śmigłym" w audycji Artura Wolskiego pt. "Edward Rydz-Śmigły - tajemnice i mity".

Niemniej faktem pozostaje, że Sikorski uważał marszałka za jednego z najgroźniejszym przeciwników, a Brytyjczykom sugerował, że jeśli były Wódz Naczelny przedostanie się na Zachód, to należałoby go umieścić w jednej z afrykańskich kolonii, jak najdalej od możliwości wpływu na rozwój sytuacji.

Ekshumacja czy ekshumacje?

Ale na różnych hipotezach o przyczynach śmierci marszałka tajemnice się nie kończą. Kontrowersje wzbudzały przez lata także czas zgonu i miejsce pochówku.

Zwolennicy teorii o zamachu na życie Rydza-Śmigłego - wśród nich najważniejszy był nieżyjący już Dariusz Baliszewski - zakładają, że to wcale nie on spoczął na Powązkach. Przeciwnie. Miał zostać uwięziony przez Armię Krajową na ul. Marszałkowskiej. Gdy ciężkie warunki spowodowały nawrót gruźlicy, na którą marszałek cierpiał w młodości, miał zostać przeniesiony na kurację w Otwocku i dopiero tutaj umrzeć (naturalnie lub w wyniku otrucia)  dopiero w połowie 1942 roku. Córka miejscowego lekarza twierdziła, że Rydza-Śmigłego pochowano obok jej ojca, na lokalnym cmentarzu, w skromnym drewnianym grobie pod nazwiskiem Napiórkowski.

Ale również wokół kwatery na Powązkach mnożą się znaki zapytania. Dotyczą one działań Mieczysława Moczara, peerelowskiego ministra spraw wewnętrznych i administracji w latach 60.. Istnieją przesłanki świadczące o tym, że nakazał on ekshumację grobu marszałka. Szef MSW nakazał ponoć wydobyć ciało Rydza-Śmigłego w związku ze śledztwem agentów bezpieki prowadzących śledztwo w Wojskowym Instytucie Historycznym na temat hipotezy otrucia marszałka.

- Zima 1941 roku była bardzo mroźna. Tak głęboki pochówek i obmurowanie krypty było czymś nieprawdopodobnym. Byliśmy przekonani, że Moczar, który penetrował dwukrotnie tę mogiłę, mógł dokonać fałszerstwa. Podejrzewam jednak, że dla celów konspiracyjnych nad kryptą Marszałka pochowano jeszcze kogoś innego. Dlatego pewnie wydobyto wtedy trumnę, która był płyciej pochowana. To uchroniło kryptę Marszałka przed penetracją - powiedział  prof. Wiesław Wysocki, który na antenie Polskiego Radia 24 mówił, że jest przekonany, że Biuro Poszukiwań Instytutu Pamięci Narodowej dokonując ekshumacji grobu na Powązkach 15 listopada 2021 roku wydobyło ciało Rydza-Śmigłego. 

Ostateczne rozwikłanie tajemnicy przynieść mogą wyniki badań szczątek ekshumowanych na Powązkach przez IPN. Zagadka śmierci Rydza może doczekać rozwikłania po ponad 80 latach od jego śmierci.

#Warszawa
📌 15 listopada 2021 r. zespół @PoszukiwaniaIPN przeprowadził na Cmentarzu Powązkowskim prace ekshumacyjne, których celem jest wyjaśnienie wątpliwości związanych z miejscem pochówku Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza.

▶️Więcej: https://t.co/nCt37HyT1T pic.twitter.com/9oWZybif30

— Poszukiwania IPN (@PoszukiwaniaIPN) November 16, 2021

Bartłomiej Makowski