Historia

Polskie Państwo Podziemne. Fenomen w skali Europy

Ostatnia aktualizacja: 27.09.2023 06:00
W nocy z 26 na 27 września 1939 roku, tuż przed kapitulacją Warszawy, grupa oficerów z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim, zawiązała konspiracyjną organizację Służba Zwycięstwu Polski. Tak powstał zalążek Polskiego Państwa Podziemnego, które było ewenementem w skali okupowanej Europy.
Uroczystości przy pomniku Polskiego Państwa Podziemnego. foto: tgbp PAPTomasz Gzell
Uroczystości przy pomniku Polskiego Państwa Podziemnego. foto: tg/bp PAP/Tomasz Gzell Foto: PAP/Tomasz Gzell

W czasie II wojny światowej tylko w Polsce powstały tak rozbudowane podziemne struktury administracyjne i wojskowe, cieszące się akceptacją większości społeczeństwa.

WRZESIEŃ 1939 - zobacz serwis specjalny


Posłuchaj
09:35 40 lat służby zwyciestwu polski 39026_6804_0.mp3 40. rocznica powstania pierwszej wojskowej organizacji podziemnej - Służba Zwycięstwu Polski. (RWE, 6.10.1979)

 

Więcej archiwalnych dźwięków o początkach Polskiego Państwa Podziemnego w serwisie specjalnym - Radia Wolności

Reprezentacja polityczna kraju

W trudnej okupacyjnej rzeczywistości Państwo Podziemne swoją rozbudowaną strukturą przejęło wszystkie ważne funkcje. Podziemny parlament tworzyli przedstawiciele Stronnictwa Ludowego, Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Narodowego oraz Stronnictwa Pracy. W latach 1940-1943 zwany Politycznym Komitetem Porozumiewawczym, przekształcony w Krajową Radę Polityczną, a w 1944 roku w Radę Jedności Narodowej. Powołano Delegata Rządu na Kraj, który kierował zakonspirowanym aparatem administracji cywilnej na szczeblu centralnym, w województwach i powiatach. Do lipca 1944 roku powstało 18 departamentów, które organizowały zakazane przez okupantów dziedziny życia.


Posłuchaj
03:13 karaszewicz tokarzewski.mp3 Jak powstał ruch podziemny w Polsce? Gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski opowiada o stworzeniu Służby Zwycięstwu Polski. Archiwalne nagranie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

 


Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Tajne komplety

Wobec zamknięcia przez okupanta szkół średnich i wyższych rozwinięto sieć tajnego nauczania. Według obliczeń w 1944 roku na poziomie podstawowym uczyło się 1,5 miliona dzieci, w tajnych szkołach średnich 100 tysięcy uczniów, w na poziomie wyższym około 10 tysięcy studentów. W tajnych drukarniach wydawano prasę, literaturę i podręczniki. W czasie okupacji ukazywało się ponad 1500 tytułów prasowych. Pod koniec wojny wychodziło jednocześnie ponad 600. Od listopada 1939 roku wydawano Biuletyn Informacyjny, redagowany przez Aleksandra Kamińskiego. Organizowano konspiracyjne koncerty, przedstawienia teatralne, wieczory autorskie i wykłady naukowe. Działalność opiekuńcza przejawiała się w organizowaniu stypendiów, zapomóg i posiłków dla potrzebujących. Korzystano z pomocy jawnie działających organizacji, takich jak Czerwony Krzyż i Rada Główna Opiekuńcza.

Z myślą o przyszłej Polsce

Departamenty Delegatury prowadziły również studia przygotowujące rozwój i rozbudowę Polski po odzyskaniu niepodległości. Opracowane zostały między innymi plany repolonizacji odzyskanych Ziem Zachodnich i Północnych, czy też reformy rolnej. Wymiarem sprawiedliwości i upowszechnianiem zasad zachowania się pod okupacją zajmowało się Kierownictwo Walki Cywilnej. Tajne rozprawy prowadzone były przez sędziów, a oskarżonemu przysługiwał obrońca. Za kolaborację z okupantem, w zależności od ciężaru gatunkowego karano bojkotem, upomnieniem, chłostą oraz w ostateczności śmiercią.

Struktury wojskowe

W 1940 roku Służba Zwycięstwu Polski przekształcona została w Związek Walki Zbrojnej, a następnie rozkazem Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942 w Armię Krajową. Głównym zadaniem AK było przygotowanie powstania w momencie załamania się Niemiec. Podziemny przemysł zbrojeniowy produkował materiały wybuchowe, pistolety maszynowe, granaty, miny, butelki samozapalające oraz tysiące sztuk amunicji. W broń i materiały, konieczne do prowadzenia działań bojowych, Armia Krajowa była również zaopatrywana dzięki zrzutom lotniczym. Istotnym elementem działalności AK był wywiad i kontrwywiad. Do największych sukcesów podziemia wojskowego należało między innymi zlokalizowanie produkcji niemieckich pocisków rakietowych V1.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis

Akcje bojowe

Do walki bieżącej powołano w 1940 roku Związek Odwetu, a poza granicami Rzeczpospolitej, na zapleczu frontu wschodniego, utworzono w 1941 roku organizację dywersyjną Wachlarz. W końcu 1942 roku z połączenia tych formacji powstało Kierownictwo Dywersji – Kedyw pod komendą płk. Augusta Emila Fieldorfa ps. Nil. W powiązaniu z AK działała podziemna organizacja Związku Harcerstwa Polskiego - Szare Szeregi, której starsi członkowie, przeszkoleni wojskowo, brali udział w akcjach bojowych Kedywu.

Do najsłynniejszych należy przeprowadzona w 1943 roku akcja pod Arsenałem. Armię Krajową wspomagali także tzw. cichociemni, wyselekcjonowani żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, z których 316 po specjalnym przeszkoleniu przerzucono drogą lotniczą do kraju. W 1944 roku Armia Krajowa liczyła około 380 tysięcy członków, z których pod broń udało się postawić 110 tysięcy. Podczas wojny w walce, więzieniach i obozach zginęło około 60 tysięcy żołnierzy AK.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Represje

Od maja 1944 do maja 1945 do obozów sowieckich wywieziono ponad 30 tys. akowców, z których niemal połowa zaginęła bez śladu. W latach 1945-55 w ramach represji komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa aresztowano ich około 40 tysięcy.

Sejm RP ustanowił dzień 27 września Dniem Polskiego Państwa Podziemnego.

mk/im

Czytaj także

Tadeusz Pełczyński. Drugi po dowódcy Armii Krajowej

Ostatnia aktualizacja: 03.01.2024 05:50
- Długo toczyły się dyskusje. Rozumieliśmy wszyscy, że zbliżamy się do punktu, by dać świadectwo, czy chcemy być wolni - wspominał rozmowy na temat rozpoczęcia Powstania Warszawskiego gen. Tadeusz Pełczyński.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Mały sabotaż Szarych Szeregów wymagał wielkiej odwagi

Ostatnia aktualizacja: 10.01.2024 05:50
– Na murach wypisywaliśmy kredą kotwicę, symbol Polski Walczącej oraz swastykę na szubienicy. Pojawiały się napisy: "Pawiak pomścimy", "Wawer", "Deutschland kaputt" – wspominał Ryszard Górecki, jeden z uczestników małego sabotażu na antenie Polskiego Radia w 1991 roku. – Później przeszliśmy już na wyższe formy działania. Kreda odpadła, a my malowaliśmy te napisy farbą.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Żołnierze Armii Krajowej! Daję Wam ostatni rozkaz". Rozwiązanie największej podziemnej armii z II wojny

Ostatnia aktualizacja: 19.01.2024 06:00
Po wybuchu II wojny światowej, w poczuciu zagrożenia, powstało wiele organizacji konspiracyjnych. Dopiero Armia Krajowa połączyła wszystkie siły w jeden organizm. Jej niezwykła epopeja zakończyła się formalnie 19 stycznia 1945 roku rozkazem o rozwiązaniu formacji. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Stefan Korboński. Ostatni szef Polskiego Państwa Podziemnego

Ostatnia aktualizacja: 23.04.2023 06:00
- On pierwszy dzięki swej radiostacji alarmował rząd Polski w Londynie wiadomością o porwaniu szesnastu polskich przywódców do Moskwy. Na jego barki spadły niezwykle trudne w tym okresie zadania - mówił na antenie Radia Wolna Europa publicysta Tadeusz Żenczykowski.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Armia Krajowa. Najlepiej zorganizowane podziemne wojsko w czasie II wojny światowej

Ostatnia aktualizacja: 14.02.2024 06:01
82 lata temu, 14 lutego 1942 roku, na rozkaz Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego, Związek Walki Zbrojnej przekształcił się w Armię Krajową. Jej dowódcą został gen. Stefan Rowecki "Grot".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Dr Marek Lasota: "AK zajmuje niepowtarzalną pozycję w historii Polski"

Ostatnia aktualizacja: 14.02.2022 05:55
- Polacy absolutnie nie zamierzali pogodzić się z faktem przegranej wojny obronnej 1939 roku i nie chcieli podporządkować się okupantom. Było to pokolenie, które niezwykle ceniło sobie wolność i udział w konspiracji uznawało za swoją moralną powinność wobec ojczyzny - powiedział w rozmowie z portalem Polskieradio24.pl dyrektor Muzeum Armii Krajowej w Krakowie dr Marek Lasota.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Jan Stanisław Jankowski. Śmierć w sowieckim więzieniu

Ostatnia aktualizacja: 13.03.2024 05:45
71 lat temu, 13 marca 1953 roku, w niewyjaśnionych okolicznościach w sowieckim więzieniu w Moskwie zmarł Jan Stanisław Jankowski, wicepremier i Delegat Rządu RP na Kraj w latach 1943-1945. NKWD aresztowało go w marcu 1945 roku. Sądzony był w Moskwie w procesie przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.
rozwiń zwiń