29 maja 1953 roku Nowozelandczyk Edmund Hillary wraz z nepalskim szerpą Tenzingiem Norgayem jako pierwsi w historii stanęli na szczycie najwyższej góry świata - Mount Everestu.

Wywiad dla BBC

W archiwum BBC zachował się wywiad, jakiego sir Edmund Hillary udzielił brytyjskiej rozgłośni w 1985 roku.

- Co najbardziej zafascynowało mnie w górach? Śnieg – mówił Nowozelandczyk. – Zobaczyłem go po raz pierwszy, kiedy miałem 16 lat.

Edmund Hillary urodził się w Nowej Zelandii w roku 1919. Jego ojciec był farmerem, a on sam pszczelarzem. Początkowo wspinał się w Alpach Nowozelandzkich. Z czasem, gdy nabrał doświadczenia, jego ambicje stawały się coraz większe. Kusiły go coraz wyższe szczyty, aż wreszcie osiągnął to, co nie udało się nikomu wcześniej. Stanął na najwyższej górze świata.

Na szczycie

- Nie miałem uczucia ekstazy, którego niektórzy ludzie mogliby się spodziewać – mówił Edmund Hillary, opisując swe emocje na szczycie. - Byliśmy zmęczeni, zdawałem sobie sprawę z problemów, jakie są jeszcze przed nami.
Wraz z Szerpą Tenzingiem Norgayem musieli jeszcze zejść bezpiecznie do bazy. – W tamtym momencie nie było to dla mnie jakieś fantastyczne przeżycie.

Szczyt emocji przyszedł dopiero po trzech dniach, kiedy Hillary znalazł się u podnóża Everestu. Wówczas ktoś włączył małe tranzystorowe radio. Himalaista usłyszał głos spikera BBC, który przekazywał informację o wielkim wyczynie Nowozelandczyka. - Mój Boże! – powiedział wówczas. - Dokonaliśmy tego, weszliśmy na ten szczyt!

Nowozelandczyk Edmund Hillary wraz z nepalskim szerpą Tenzingiem Norgayem kilka tygodni po zdobyciu, jako pierwsi w historii, Mount Everestu. 20.06.1953. PAP/Photoshot

Inne wyczyny

Edmund Hillary za zdobycie Mount Everestu otrzymał od brytyjskiej królowej Elżbiety II tytuł szlachecki. Natomiast władze Nowej Zelandii zdecydowały o umieszczeniu podobizny Hillary'ego na pięciodolarowym banknocie, czyniąc go pierwszą osobą, która znalazła się na nim za życia.

Sir Edmund Hillary miał za sobą kilka innych wyczynów. W 1958 roku zdobył na traktorze biegun południowy, w 1977 roku jako pierwszy popłynął ślizgaczem w górę Gangesu, a potem wspiął się aż do jego himalajskich źródeł.

Zmarł wskutek niewydolności serca 11 stycznia 2008 roku.

Posłuchaj, co mówił o sobie i zdobyciu Mount Everestu człowiek, który w młodości uważał się za... miernotę i beztalencie.

bs

Zew Arktyki

Roald Amundsen urodził się 16 lipca 1872 roku w Borge w Norwegii. Studiował medycynę, ale już we wczesnej młodości interesowały go wyprawy polarne. W wieku 25 lat wziął udział jako sternik w belgijskiej ekspedycji, która jako pierwsza spędziła zimę na południowym obszarze polarnym.

W latach 1903-1906 opłynął z sześcioma towarzyszami wybrzeże Ameryki Północnej, od Grenlandii aż po Cieśninę Beringa. Podczas tej wyprawy Amundsen prowadził badania meteorologiczne i magnetyczne na wyspach arktycznych. W 1904 roku ustalił położenie północnego bieguna magnetycznego.

Amundsen - Scott

Do wyścigu o zdobycie bieguna południowego Roald Amundsen stanął z Brytyjczykiem Robertem Scottem. Obaj założyli swoje bazy na wyspie Rosa. Już na starcie Norweg miał przewagę nad swoim rywalem - wyruszył dwa tygodnie przed nim, 19 października 1911 roku, z miejsca, które znajdowało się 60 mil bliżej bieguna. Dodatkowo poruszał się psimi zaprzęgami, a jego przeciwnik pieszo. Wyprawa zajęła Amundsenowi blisko dwa miesiące. Kraina zimna okazała się bezwzględną dla Anglika. Scott dotarł do celu 17 stycznia 1912, ale w drodze powrotnej poniósł śmierć.

Roald Admundsen na biegunie południowym w 1911 roku, fot. Wikipedia/domena publiczna

Roald Amundsen uchodził za idealnego lidera grupy. Każdy z uczestników jego wyprawy miał poczucie, że pracuje na wspólny sukces. Przez resztę życia kontynuował podróże polarne. W maju 1926 roku z Umberto Nobile i Lincolnem Ellsworthem przelecieli balonem nad biegunem północnym, w poprzek całej Arktyki, od Spitsbergenu po Alaskę. Tym razem jednak Amundsen nie był pierwszy, dwa dni wcześniej takiego przelotu dokonał Richard Bird.

Ostatecznie Roald Amundsen podzielił tragiczny los Roberta Scotta. 17 lat po zdobyciu bieguna południowego, 18 czerwca 1928, idąc na ratunek Umberto Nobilemu, który zaginął podczas lotu sterowcem "Italia" nad Arktyką, zaginął bez wieści. Ciała Admundsena nigdy nie znaleziono.

Jedno z mórz wchodzące w skład Oceanu Spokojnego nazwano imieniem Amundsena. Nazwiska obu polarników nosi stacja badawcza na Antarktydzie.

mb

W skład ekspedycji weszło dwóch Polaków: Henryk Arctowski i Antoni Bolesław Dobrowolski.

Śmiała wizja pewnego Belga

Adrien de Gerlache, pomysłodawca i kierownik wyprawy, źr. Wikimedia Commons/dp

Wyprawa, która wyruszyła z Antwerpii 16 sierpnia 1897, była pomysłem Belga, barona  Adriena de Gerlache de Gomery. Arystokrata kupił statek wielorybniczy, nadał mu nazwę "Belgica" i zebrał międzynarodową grupę badaczy, w skład której weszli Belgowie, Norwedzy, dwaj Polacy oraz Rumun. Na pokładzie znalazł się między innymi Roald Amundsen - późniejszy pierwszy zdobywca bieguna południowego.

- Oprócz dwóch Polaków, którzy brali udział w tej wyprawie, jako drugi oficer płynął Amundsen - wyjaśniała dr hab. Katarzyna Chwedorzewska , kierownik Zakładu Biologii Arktyki Polskiej Akademii Nauk w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Człowiek i nauka". - Bardzo chciał wziąć udział w tej wyprawie. Świadczy o tym fakt, że nie pobierał pensji za swoją pracę.

Polarnik-konspirator

- Już rok przed wyprawą Arctowski był włączony w zbieranie funduszy i przygotowania - wyjaśniała biolog PAN.

Z kolei Dobrowolski, wówczas dwudziestopięciolatek, początkowo zatrudniony był jako zwykły marynarz. Dopiero później włączono go w badania naukowe, był pomocnikiem meteorologa. Henryk Arctowski zaangażował Antoniego Dobrowolskiego, który już wtedy miał bogatą biografię: był konspiratorem niepodległościowym i więźniem Cytadeli, był też zesłany na Kaukaz.

Antoni Bolesław Dobrowolski w 1956 roku, źr. Wikimedia Commons/dp

"Naprawdę więc jadę tam, do białego Sfinksa Południa, na odsłonięcie odwiecznej, ostatniej tajemnicy globu? Nie wierzyłem swemu szczęściu..." - pisał Dobrowolski w wydanych w 1914 roku wspomnieniach.

Uwięzieni w lodzie

W lutym 1898 roku "Belgica” utknęła w lodach Antarktydy. Załoga musiała spędzić trzynaście miesięcy na lodowym pustkowiu.

- Początkowo wyprawa nie miała w planach zimowania - wyjaśniała dr hab. Katarzyna Chwedorzewska. - Niektórzy historycy podejrzewają Gerlache’a, że celowo opóźnił wypłynięcie z Punta Arenas na Ziemi Ognistej, gdzie wyprawa spędziła dwa tygodnie, żeby być pierwszym człowiekiem, który przezimował powyżej sześćdziesiątego stopnia szerokości geograficznej południowej.

Białe piekło

Warunki były ekstremalne: wokół panowały bardzo niskie temperatury, a prowiant zaczynał się kończyć. Nie wszyscy wytrzymali polarne tortury. Jeden z członków ekspedycji popełnił samobójstwo, rzucając się do lodowatej wody. Inny zginął zmyty przez fale z pokładu "Belgiki”.

Henryk Arctowski (14.03.1940), autor Harris i Ewing, źr. Biblioteka Kongresu Wikimedia Commons/dp

Dziedzictwo

Dobrowolski stał się później światowej sławy specjalistą z zakresu glacjologii. Przyczynił się także do powstania Obserwatorium Sejsmologicznego w Warszawie i Obserwatorium Morskiego w Gdyni. Zmarł w 1957 roku. Z kolei Arctowski brał później udział w wyprawach na Spitzbergen i Lofoty. Jego działalność nie ograniczała się do polarnictwa: przygotował raport o Polsce dla Amerykanów biorących udział w konferencji po I wojnie światowej. Zmarł w Stanach Zjednoczonych w 1958 roku.

Imię Antoniego Dobrowolskiego nosi polska stacja polarna na Antarktydzie, a także wyspa i lodowiec w Antarktyce i lodowiec na Spitsbergenie. Imię Arctowskiego nosi zatoka na antarktycznej Wyspie Króla Jerzego i znajdująca się tam stacja polarna PAN.

O wyprawie "Belgiki" i historii polskich badań polarnych posłuchaj w audycji z cyklu "Człowiek i nauka". 

bm

29 marca 1912 roku zmarł Robert Falcon Scott. Był dobrze rokującym oficerem marynarki brytyjskiej. W wieku 32 lat został dowódcą angielskiej wyprawy antarktycznej. Dopłynął dalej niż ktokolwiek przed nim. Dekadę później, w 1910 roku, udał się na kolejną wyprawę. Tym razem jego celem było zdobycie – jako pierwszemu w historii – bieguna południowego.

Wielki wyścig i wielka przegrana

Nie tylko Scott postawił sobie taki cel. Jego konkurentem w wyścigu na biegun był Norweg, Roald Amundsen. Polarnicy zorganizowali swoje wyprawy w całkowicie odmienny sposób. Scott wyposażył swoich ludzi w brezentowe kombinezony, Norwegowie mieli stroje z foczych skór, Brytyjczycy użyli jako zwierząt jucznych kucyków pony, zaś Amundsen zdecydował się na psie zaprzęgi.

Strategia Norwega okazała się lepsza. Brezentowe kombinezony nie utrzymywały ciepła i przesiąkały wilgocią, a islandzkie kucyki nie wytrzymały arktycznych warunków. Amundsen zdobył biegun 14 grudnia 1911 roku, Scott – z wielkim trudem – dokonał tego dopiero miesiąc później.

Żegnaj panie Oates

Wycieńczonym wielomiesięczną marszrutą polarnikom nie pozostało nic innego, jak zawrócić. Scott nie był pewny, czy on i jego towarzysze podołają drodze powrotnej.

"Wątpię, czy uda nam się to zrobić. Teren jest wciąż okropny, nie do przebycia. Zimno przenikliwe. Nasz stan fizyczny coraz gorszy, na wyczerpaniu. Boże dopomóż nam" - zanotował 12 marca 1912 roku.

Bezlitosna arktyczna pogoda dawała się coraz bardziej we znaki ekipie Scotta. Jeden z jego towarzyszy, cierpiący na odmrożenia porucznik Lawrence "Titus" Oates 17 marca 1912 roku wyszedł z namiotu w szalejącą zamieć na pewną śmierć. Zdawał sobie sprawę, że opóźnia marsz kolegów i nie chciał narażać ich życia. Jego ciała do dzisiaj nie znaleziono.

Notatki z umierania

Scott i pozostali polarnicy przebyli ponad tysiąc kilometrów. Ciągłe zmaganie z żywiołem doprowadziło ich na skraj wyczerpania. Przez dziesięć dni nie byli w stanie wyjść z namiotów. Kończyły się zapasy jedzenia i paliwa.

Już w chwili samobójczej decyzji Oatesa myśleli o bliskiej śmierci. Ta dopadła ich niecałe 20 kilometrów od bazy. Jak napisał sam Scott, świadectwem dokonanego przez nich wyczynu stały się ich martwe ciała i notatnik z zapiskami drugiego człowieka na Biegunie Południowym.

bm

Polarnik i naukowiec

Czesław Centkiewicz urodził się 18 października 1904 roku w Warszawie, gdzie wychował się i rozpoczął naukę. Nie był jednak człowiekiem stworzonym do przesiadywania w szkolnych ławkach. Wykształcił się na elektryka, ale sławę miały mu przynieść jego podróże i pisana na ich podstawie proza.

W 1932 roku spełniły się młodzieńcze marzenia Czesława Centkiewicza. Stanął na czele pierwszej polskiej ekspedycji polarnej, która aż do 1933 roku prowadziła badania na Wyspie Niedźwiedziej w archipelagu Svalbard w Arktyce. Polacy już wcześniej brali udział w ekspedycjach na bieguny, ale była pierwszą samodzielną wyprawą badawczą, która została zorganizowana przez polskich naukowców.

Zorganizowanie takiej wyprawy było dużym wydatkiem dla budżetu Polski, która wciąż odczuwała skutki I wojny światowej i ponosiła olbrzymie koszty, budując niepodległe państwo od listopada 1918 roku. Z tego powodu wyprawa na Wyspę Niedźwiedzią dysponowała dość niskim budżetem, który pozwolił na wysłanie jedynie trzech naukowców.

Czesław Centkiewicz wspominał trudne warunki panujące w Arktyce w audycji Jana Piaseckiego "Nasz debiut literacki" z 1974 roku: - Pochłonięty byłem pracą, a tej nie brakowało. Od obserwacji pomiarów naukowych poczynając, a kończąc na całkowicie przyziemnych, jak wykopywanie węgla spod śnieżnych zasp, palenie w piecach, gotowanie, pranie, cerowanie.

Pomimo trudności ekspedycja okazała się dużym sukcesem. W jej trakcie udało się wykonać badania nad geomagnetyzmem, zjawiskami elektrycznymi w atmosferze i klimatem arktycznym.

Literat i reportażysta

Na podstawie doświadczeń z ekspedycji Centkiewicz napisał swoje debiutanckie książki: "Wyspę mgieł i wichrów" i "Czeluskina", obie wydane w 1934 roku. Zwłaszcza ta pierwsza została entuzjastycznie przyjęta przez czytelników.

Sam oceniał swój debiut literacki jako "niecodzienny i niezamierzony". Swój talent odkrył przypadkowo, kiedy relacjonował awarię radiostacji na Wyspie Niedźwiedzi w liście do swojej partnerki Aliny. – To mną wstrząsnęło do głębi. To było to, na co podświadomie czekałem, tym przeżyciem musiałem się podzielić. Pod koniec nocnego dyżuru ze zdumieniem zobaczyłem przed sobą stos zapisanych pospiesznie kartek. Taki był początek listu do Aliny, który pod koniec zimowania na Wyspie Niedźwiedzi liczył sobie stron czterysta. Bo tylko początek jest trudny - wspominał.

Wybuch wojny światowej w 1939 roku spowodował tymczasowe przerwanie jego kariery literackiej. Po upadku Powstania Warszawskiego w 1944 roku trafił do obozu przejściowego w Neuengamme, nieopodal Hamburga. Po zakończeniu wojny szybko powrócił do Polski.

– To był piękny okres. Jeden z najpiękniejszych w moim życiu. Zostałem powołany przez pełnomocnika rządu na energetyka – tak wspominał swoją pracę w Zjednoczeniu Energetycznym Okręgu Dolnośląskiego po wojnie.

Do pisania wrócił po wojnie. Współautorką książek od tego czasu była żona Alina, którą poślubił w 1939 roku. W Archiwum Polskiego Radia zachowały się wspomnienia małżonków o ich niecodziennym pierwszym spotkaniu w Alpach w latach 20.

W 1950 roku Cetkiewiczowie przeprowadzili się do Legionowa. Pisarz kontynuował swoją przedwojenną pracę w Państwowym Instytucie Hydrologiczno-Meteorologicznym. W 1956 roku małżonkowie przenieśli się do Warszawy. Od tego czasu utrzymywali się z pisania książek.

Do końca lat 70., Centkiewicz wydał samodzielnie oraz wspólnie z żoną Aliną kilkadziesiąt książek. Był jednym z największych polskich popularyzatorów wiedzy na temat Arktyki.

Zmarł 10 lipca 1996 roku w Warszawie.

sa/im