Izabela Czartoryska. Od trzpiotki do patriotki

Książki i książęta

Przyszła na świat 13 lutego 1705 roku w książęcej rodzinie Wiśniowieckich. Jej ojcem był wojewoda wołyński Janusz Antoni Korybut ks. Wiśniowiecki, a matką Teofila z Leszczyńskich. Świetnie wykształcona, w młodości wolała przebywać wśród książek niż w towarzystwie innych dobrze urodzonych osób.

Bertold Merwin w książce "Polskie listy miłosne. Od XV do XIX wieku" pisze o niej: "natura poskąpiła jej urody; powetowała ją natomiast bystrością umysłu i wrażliwością estetyczną". Te zalety przypadły go gustu księciu Michałowi Kazimierza Radziwiłła zwanego "Rybeńko". Młodzi wzięli ślub w 1725 roku. Małżeństwo było bardzo szczęśliwe, o czym świadczą czułe listy Franciszki do Michała:

"A teraz piórem wierną kreśląc wiarę,
Te ci ponawiam obietnice stare:
Że pókim tylko rzeźwa, zdrowa, żywa,
Twojam jest żona i sługa życzliwa,
Franciszka imię, przezwisko w tej słowa,
Żem z Wiśniowieckich, dziś Radziwiłłowa".

Po ślubie małżonkowie zamieszkali na zamku w Nieświeżu. Tu Franciszka Urszula Radziwiłłowa spędziła resztę życia, tylko kilka razy wyjeżdżając poza miasto. W rezydencji Radziwiłłów powstały wszystkie jej utwory. Powiększyła zaniedbaną zamkową bibliotekę do 9 tysięcy tomów, wsparła działalność zamkowej drukarni. Pisała mnóstwo listów, a od czasu do czasu okolicznościowe wiersze. Twórczość literacka zajmowała coraz poważniejsze miejsce w jej życiu .

"Molier prowadził grę, którą dziś trudno nam zrozumieć"

Radziwiłłowa i Molier

Pierwsze próby dramatopisarskie wiążą się z powołaniem przez małżeństwo Radziwiłłów teatru w nieświeskim zamku. Swoje sztuki Franciszka Urszula tworzyła właśnie dla tej sceny. Spektakle z okazji uroczystości rodzinnych wystawiano tam od 1746 roku. Zaczęło się od komedii "Miłość dowcipna" i tragedii "Opatrzności Boskiej dzieło".

Pochwały, których widzowie nie szczędzili autorce, skłoniły Radziwiłłową do napisania kolejnych dramatów. W 1863 roku Józefa Dobieszewska pisała o niej: "mając zdolność wierszowania ułożyła sama kilkanaście sztuk, po większej części naśladowanych z francuskiego, pomieszanych z mitologią grecką, mających moralność, jak ktoś dowcipnie powiedział, saską, lecz w swoim czasie grywane i wychwalane nawet przez jezuitów, do czego niemało się przyczyniało wysokie stanowisko autorki".

Radziwiłłowa dokonała pierwszych przekładów sztuk Moliera na język polski, choć nie były to wierne tłumaczenia. Teksty Francuza przerabiała wedle potrzeb, a także wplatała je we własne sztuki. Zamkowej publiczności zaprezentowała trzy komedie według Moliera: "Przejźrzane nie mija" (1749, oryg. "Les Amants magnifiques"), "Komedia wytwornych i śmiesznych dziwaczek" (1752, oryg. "Les Précieuses ridicules") oraz "Gwałtem medyk" (1752, oryg. "Le Médecin malgré lui").

Warcholstwo, samowola, prywata i rozpasanie. Życie Radziwiłła "Panie Kochanku"

Potomstwo i literatura

Życie kobiety, żony i matki było w owych czasach niezwykle trudne. Franciszka Urszula poroniła 20 razy. Jeden z jej synów zmarł jako trzylatek (poetka poświęciła mu utwór "Nagrobek synowi memu księciu Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi zmarłemu w Białej 1729 w trzecim roku").

Radziwiłłowie mieli jednak kilkoro dzieci, z których najbardziej znanym był Karol Stanisław Onufry Jan Nepomucen Radziwiłł zwany "Panie Kochanku" (1734-1790), pierwowzór postaci stolnika Horeszki w "Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza. Pobłażliwość matki miała być powodem fatalnego wychowania jednego z najsłynniejszych Radziwiłłów.

Franciszka Urszula Radziwiłłowa pisała do końca życia. Zmarła w 1753 roku w Pucewiczach koło Nowogródka. Miała wtedy 48 lat. Rok później wydano jej dramaty w tomie "Komedye i tragedye przednio-dowcipnym wynalazkiem, wybornym wiersza kształtem, buinością rzeczy, y poważnymi przykładami znamienite".

***

Bibliografia:

Józefa Dobieszewska, "Franciszka Urszula z książąt Korybutów Wiśniowieckich księżna Radziwiłłowa", Warszawa 1863

"Polskie listy miłosne. Od XV do XIX wieku", oprac. Bertold Merwin, Lwów 1922

Karyna Wierzbicka-Michalska, "Franciszka Urszula Radziwiłłowa z Wiśniowieckich", [hasło w:] "Polski słownik biograficzny", tom 30,  Wrocław 1988

mc

62 lat temu, 10 lutego 1962 roku, zmarł Władysław Broniewski. Poeta i żołnierz, twórca poezji rewolucyjnej, liryków miłosnych oraz trenów, a także tłumacz. Służył w Legionach Polskich i bił się w wojnie polsko-bolszewickiej, we wrześniu 1939 roku przez chwilę był żołnierzem Wojska Polskiego, potem wstąpił do armii Andersa. Był więźniem politycznym kilku krajów - najpierw internowali go Niemcy (1917), później aresztowała Polska (1931), na końcu zaś wolności pozbawiło go ZSRR (1940-1942).

W czasie wojny było łatwiej? Pamiętnik Władysława Broniewskiego

Był ideowym komunistą, piewcą nowej powojennej Polski, ale nigdy nie zachłysnął się Związkiem Radzieckim i często występował przeciw niemu. To jeden z powodów, dla którego zarówno w II RP, jak i w PRL cenzurowano część jego dorobku. Z kolei po 1989 roku Broniewski jako czołowy poeta poprzedniego ustroju niemal zniknął ze szkół i z przestrzeni publicznej.

Co najmniej czterech Broniewskich

"Władysław Broniewski nigdy nie wyparł się żadnego etapu swego życia. To inni uzurpowali sobie prawo decydowania o tym, które z jego utworów nadają się, by przedstawić je czytelnikom, a które nie" – napisał Mariusz Urbanek, autor biografii "Broniewski. Miłość, wódka, polityka", a także redaktor wyboru poezji Broniewskiego "Wierszem przez życie".

Mariola Pryzwan, autorka opracowania tomu "W słowach jestem wszędzie... Wspomnienia o Władysławie Broniewskim", zauważyła w Polskim Radiu, że jest co najmniej czterech poetów Broniewskich. – Jest Broniewski tragiczny, czyli wiersze do Anki i o Ance. Jest Broniewski liryczny, czyli wiersze o Marii. Trzeci Broniewski to piewca Mazowsza i Wisły, jego małej ojczyzny. Jest wreszcie Broniewski-rewolucjonista, żołnierz-tułacz, autor wierszy pisanych w czasie II wojny światowej w Rosji i Palestynie. To przepiękny Broniewski, płaczący – mówiła w 2011 roku.

 – To człowiek o wielokrotnie "połamanej" biografii – dodał Mariusz Urbanek. – W swoim życiu stanął wobec wszystkich największych wyzwań XX wieku, za co płacił wielką cenę. Był jednym z najbardziej "skłamanych" poetów PRL-u, gdyż odebrano mu część życiorysu, uczyniono zeń funkcjonariusza frontu ideologicznego – powiedział.

Władysław Broniewski patrzy na Wisłę

Zawsze nad Wisłą

Urodził się 17 grudnia 1897 roku w Płocku, zmarł 10 lutego 1962 roku w Warszawie. Pomiędzy tymi datami dłużej lub krócej przebywał w najróżniejszych częściach świata – we Lwowie, w Moskwie, w Palestynie, w Zurychu. W 1955 roku w Polskim Radiu przyznał jednak, że w gruncie rzeczy nigdy nie opuścił ojczyzny, której symbolem jest dla niego najdłuższa polska rzeka.

– Nad Wisłą się urodziłem, tam minęło moje dzieciństwo, moja młodość, i tam chciałbym dobiec do końca mych lat – słyszymy w nagraniu archiwalnym. – Nawet wtedy, gdy byłem na obczyźnie i jeździłem łódką po obcych wodach, wspominałem Wisłę i Płock, który jest moim rodzinnym miastem i który bardzo kocham. Zwiedziłem kawał świata, ale zawsze bliższe mi były wierzby nad Wisłą, niż palmy nad Jordanem lub Eufratem. Dla mnie piasek wiślany, topole, wierzby, sosny uczuciowo znaczą tyle, co matka, córka – powiedział.

Broniewski miał mieszkać w Londynie. Do Polski wrócił dla żony

Rzeka stała się również tłem jednej z największych tragedii w życiu Władysława Broniewskiego. Na początku lat 50 poeta zaczął pracę nad poematem "Wisła", a jego córka Joanna, zwana "Anką", we współpracy z ojcem rozpoczęła zdjęcia do filmu o tej rzece. Produkcja nigdy nie została ukończona. 1 września 1954 roku kobietę znaleziono martwą w warszawskim mieszkaniu. Zatruła się gazem. – Rok temu zmarła mi córka. Z nią jeździłem wzdłuż Wisły i Wisłą. Ja pisałem poemat, ona tworzyła film. Bardzo kochałem i kocham moją córkę. Było jej na imię Joanna. A po śmierci nazwę ją Wisłą – mówił Władysław Broniewski.

"Wiadomości Literackie". Tygodnik kulturalny okresu międzywojnia

Nocne telefony i więzienne piosenki

Twórcza aktywność Broniewskiego trwała około 40 lat, w czasie których poeta zawarł liczne literackie przyjaźnie. Jednym z jego najbliższych kolegów po piórze był Antoni Słonimski, który w 1972 roku tak wspominał autora "Bagnetu na broń":

– Mało ludzi wie, że Broniewski był na etacie "Wiadomości Literackich". Siedział na górze w redakcji i robił korekty. Był uroczym człowiekiem – opowiadał. – Zawsze bardzo ceniłem go jako poetę. To był poeta-liryk. Miał tak nastawiony głos liryczny, jak urodzony tenor. To, co pisał, było wzruszające. Różniliśmy się czasem poglądami, ale przyjaźniliśmy się całe życie – dodał.

Literat. Jak Antoni Słonimski zaraził się poezją

Mimo wielu dramatycznych doświadczeń Władysława Broniewskiego nie opuszczał humor, o czym także przypomniał Antoni Słonimski. – Broniewski miał to, co ja niestety mam, że źle sypiał, a wtedy wieczorami i w nocy telefonował do przyjaciół – wspominał. – Często dzwonił do mnie i mówił: "przeczytam ci mój wiersz". Wtedy wyłączałem telefon. Czasem próbował mnie łapać, mówiąc: "Antek, przeczytam ci twój wiersz!". Ja mu na to: "nie ma głupich, przeczytasz jeden mój, a trzy swoje. Bo ty świnia jesteś!". Odpowiadał: "wiem. Dobranoc" – śmiał się Słonimski.

W archiwum Polskiego Radia zachowało się ponadto unikatowe nagranie Broniewskiego... śpiewającego. W okresie PRL, jako naczelny poeta socjalistycznego kraju, chętnie jeździł po Polsce, spotykając się z wielbicielami poezji, którymi często okazywali się ciężko pracujący prości ludzie. Być może chęć znalezienia z nimi nieco trwalszego wspólnego gruntu sprawiła, że w Kołobrzegu poeta zaśpiewał rybakom dawną więzienną piosenkę, którą szczęśliwie udało się zarejestrować na taśmie.

mc

Futurologia sprzed dwóch wieków

Posłuchaj, jak "Adam Mickiewicz odjeżdża na żółtym rowerze"

"Nie nazywajcie mnie krytykiem, ale wieszczem" - tymi słowami, wypowiedzianymi 3 maja 1842 roku w Towarzystwie Literackim Polskim, Adam Mickiewicz wprawił słuchaczy w konsternację. Twórca cieszył się uwielbieniem, ale to nie znaczy, że miał prawo domagać się miana proroka. Określenie "wieszcz" weszło jednak do słownika kluczowych pojęć polskiego romantyzmu, a gdy przepowiednie wskrzeszenia Polski spełniły się w XX wieku, wielu musiało przyznać, że postulat Mickiewicza nie był pozbawiony podstaw.

Ale romantyczne proroctwa odrodzenia narodowego to nie koniec Mickiewiczowskich wypraw w przyszłość. Pisarz nie stronił od tego, co w XX wieku nazwane zostało futurologią, której w polskiej kulturze najwybitniejszym przedstawicielem jest bez wątpienia Stanisław Lem. Mickiewicz przewidywał jednak przyszły rozwój technologii i cywilizacji ponad sto lat przed pisarskim debiutem autora "Solaris".

Przez kilkanaście lat Mickiewicz pisał coraz to nowszą wersję dzieła, które przeszło do historii literatury pod zbiorczym tytułem "Historia przyszłości", choć nie zawsze sam poeta go używał. Rekonstrukcja treści tych pism jest w zasadzie niemożliwa, a na pewno bardzo utrudniona, bo większość rękopisów nie przetrwała. Wiedzę o nich zawdzięczamy przyjaciołom Mickiewicza, jego wielbicielom, a także spadkobiercom.

2000-2200. Wojna i postęp

Pierwsza wersja "Historii przyszłości" powstała pod koniec lat 20. XIX wieku w Petersburgu. Nie został z niej żaden ślad oprócz listu poety Antoniego Edwarda Odyńca, towarzysza podróży Adama Mickiewicza po Europie. W liście pisanym do Juliana Korsaka w maju 1929 roku Odyniec podaje tytuł "osobliwszego dzieła", który - po francusku - pisał w tym czasie Mickiewicz, a także referuje zawartość utworu.

Z relacji tej wynika, że akcja "Historii przyszłości" umieszczona została w bardzo odległej wówczas przyszłości - autor zaczyna w roku 2000, a kończy dwa wieki później. Opisuje ogólnoświatowy rozwój sieci kolei żelaznej (wówczas była to amerykańska nowinka techniczna) i związaną z tym globalizację handlu. Odyniec zachwyca się fragmentami "o całych miastach domów i sklepów budowanych z żelaza na kołach, a pędzących po szynach żelaznych ze wszech stron lądu na wielki jarmark pod Lizboną, dokąd znowu ocean w olbrzymich okrętach przynosi płody innych części świata".

"Adaś" stanął na rynku w Krakowie

Mickiewicz prognozuje rozkwit transportu powietrznego zapewnionego przez floty balonów. Wymyśla coś na kształt telewizji - to system zwierciadeł "ustawionych na ogromnych przestrzeniach w ten sposób, że ogniste litery, odbite w pierwszym, w okamgnieniu odbijają [się] w ostatnim"; a także radia w postaci przyrządów akustycznych, "za pomocą których, siedząc spokojnie przy kominku w hotelach, można słuchać dawanych w mieście koncertów lub wykładów publicznych".

Wyobraźnia pisarza na tym się nie kończy. Oszołomiony Odyniec donosi przyjacielowi: "cała zaś ta historia, jak mi mówił Adam, kończyć się ma na wejściu ziemi w stosunki z planetami, a to za pomocą balonów, które naówczas tak mają żeglować po powietrzu, jak dziś okręty po morzu".

Gwałtowny rozwój technologii ma jednak w tej wizji także ujemne strony. – Racjonalna wizja przyszłości nie zyskuje całkowitej aprobaty Mickiewicza – mówił w 1987 roku dr Andrzej Niewiadowski w audycji Krzysztofa Adamskiego . – Współczesne poecie wynalazki, postęp techniczny, rozwój przemysłu budzą obawę, że ułatwione życie i komfort doprowadzą człowieka do jednostronnego rozwoju. Po pierwsze pogrąży się on w kult rozumu, materializmu, tracąc zdolność do porywu ideowego; po drugie w gnuśność, egoizm, obojętność, które zadecydują o bezbronności całych społeczeństw nie przygotowanych na odparcie ataku innych zbiorowości zachowujących siłę, wolę, pragnienie przekształcenia świata – dodał.

"Historia przyszłości" zawiera opis chińskiej ofensywy w Europie, rozleniwionej wskutek technologicznych wygód i dlatego niezdolnej do obrony. Stary Kontynent nie poddaje się jednak azjatyckiemu natarciu, ponieważ jednak postęp osłabił dojrzałych mężczyzn, do walki stanąć muszą kobiety oraz młodzież niezepsuta jeszcze luksusem. Pod wodzą dzielnej Polki inwazja Chińczyków zostaje zatrzymana.

Prekursorski względem fantastyki naukowej utwór Mickiewicza jest także prototypem gatunku zwanego imaginary history, którym w XX wieku zajmie się Herbert Wells. Narrator "Historii przyszłości" jest bowiem historykiem z XXIII wieku, dla którego opisywane wydarzenia należą do przeszłości. Autor wychodzi tym samym poza proste odczytywanie jego dzieła jako zabawy w racjonalne przepowiadanie tego, co będzie w nadchodzących wiekach. Jest publicystą, który w masce przyszłego badacza poddaje krytyce tendencje kulturowe obecne już w pierwszej połowie XIX wieku.

Nie wiadomo, co stało się z rękopisem petersburskiej "Historii przyszłości", zachowały się natomiast fragmenty drugiej wersji dzieła, powstałej już w Paryżu.

Niebezpieczna historia

Nowa "Historia przyszłości", spisana w języku francuskim na początku lat 30., w większości została spalona przez samego Mickiewicza pod wpływem słów jego wielbiciela hrabiego Montalemberta. Hrabia przeraził się, że dzieło może przysporzyć problemów przebywającym we Francji polskim emigrantom i w ogóle sprawie polskiej. Tym razem bowiem pisarz umieścił akcję utworu znacznie bliżej swych czasów, w XIX wieku, a fantastyczna wizja, którą nakreślił, może być określona jako political fiction. Ta "Historia przyszłości" rzeczywiście była ryzykowna.

Mickiewicz opisywał obalenie rządów panującego wówczas we Francji Ludwika Filipa (jego reakcji obawiał się Montalembert) i ogólnoeuropejską rewolucję republikańską. Jego sympatia jest wyraźnie po stronie rewolucjonistów, ale nie idealizuje ich postaw. Nie ma złudzeń, że wojna przeciwników i obrońców systemu monarchicznego będzie związana z okrucieństwem obu stron, że terror będzie narzędziem zarówno republikanów, jak i rojalistów. W zachowanym fragmencie utworu czytamy:

"W tym barbarzyńskim czasie zaciętość bitew była okropna, a zwycięstwo bez żadnego miłosierdzia. Zaczęto klasyfikować jeńców. Szlachta prawie wyginęła na placu boju. Ale za to srożono się nad biurokratami, to jest nad urzędnikami cywilnymi, nad ich dziećmi nawet i nad ich pokrewieństwem. Liczba urzędników tych, szczególnie w Prusiech, musiała być bardzo wielką. Znaleziono między nimi 10,000 samych byłych radców, 7,000 sędziów, zastępców i referendarzy, i wszystkich powieszono bez pytania. Pastorowie protestanccy, bardzo przywiązani do swojego króla i naczelnika, doznali tego samego losu."

Władysław Mickiewicz - depozytariusz pamięci o ojcu

Niezniszczone części tej wersji dzieła, złożone zdaniem badaczy z dwóch różnych redakcji z lat 30. XIX wieku, zostały w 1872 roku wydane przez syna poety Władysława Mickiewicza jako "Premier chapitre des guerres futures", a później ukazały się w polskim przekładzie jako "Wielka wojna w przyszłości". Być może nie budziłaby ona aż takiego zainteresowania, gdyby nie pewien interesujący fakt, jakim było spełnienie jednej z prognoz zawartych w utworze, czyli powrót do władzy Napoleonidów.

W czasie spisywania drugiej wersji "Historii przyszłości" nic nie wskazywało na to, by Ludwik Napoleon, bratanek wielkiego Napoleona I, postrzegany raczej jako polityczny błazen, miał szansę na jakąkolwiek urzędową karierę we Francji. Po kilkunastu latach był już prezydentem Francji, a po kilku kolejnych ogłosił się cesarzem. Adam Mickiewicz dożył spełnienia swej przepowiedni. Kto wie, jakie proroctwa znajdowały się w spalonej części manuskryptu.

***

Pisząc artykuł, korzystałem z poniższych książek i artykułów:

• Adam Mickiewicz, "Wyjątki z listu do jednego z redaktorów", "Pielgrzym Polski. Dziennik narodowy, polityczny i literacki", Paryż 28 czerwca 1833
• Adam Mickiewicz, "Wielka wojna w przyszłości", Warszawa 1907
• Antoni Edward Odyniec, "Listy z podróży. Tom I (Z Warszawy do Rzymu)", Warszawa 1884
• Stefania Skwarczyńska, "Kształt artystyczny drugiej wersji Mickiewiczowskiej "Historii przyszłości", "Pamiętnik Literacki", t. 53, z. 1, Wrocław 1962
• Jerzy Axer, Zofia Stefanowska, "Armaty Mickiewicza", Pamiętnik Literacki", t. 89, z. 3, Wrocław 1998
• Jerzy Fiećko, "»Historie przyszłości« Mickiewicza i kwestia dystopii", "Prace filologiczne. Literaturoznawsto", 4 (7), Warszawa 2014

mc