"Szymon Wiesenthal. Życie i legenda" - taki tytuł nosi opublikowana właśnie nowa biografia izraelskiego tropiciela nazistów. Autor - Tom Segev - przedstawia wiele nowych szczegółów z życia Wiesenthala m.in. na temat jego współpracy z Mossadem.

Nowe spojrzenie

-Szymon Wiesenthal opowiadał historię swojego życia kilku pisarzom, lecz ta jest jego pierwszą w pełni udokumentowaną biografią - deklaruje autor książki, izraelski dziennikarz Tom Segev, który opierał się on na dokumentach przechowywanych w czternastu archiwach m.in. Austrii, Niemczech, Polsce, Wielskiej Brytanii, USA i Izraelu.

Wiesenthal, urodzony w grudniu 1908 roku w Buczaczu koło Lwowa, z zawodu architekt, w maju 1945 roku, kiedy przyszło wyzwolenie, był więźniem obozu śmierci w Mauthausen. Był to piąty już obóz nazistowski, w którym był więziony. Tropienie zbrodniarzy hitlerowskich zaczął tuż po wyzwoleniu. W 1947 roku założył w austriackim Linzu Centrum Dokumentacji Żydowskiej, a w 1961 w Wiedniu powołał ośrodek zajmujący się zbieraniem dokumentów dotyczących zbrodni wojennych. W wyniku tych działań zdołał doprowadzić przed wymiar sprawiedliwości 1100 przestępców wojennych.

Schwytanie Eichmanna

Za jego największy sukces uważa się wyśledzenie w Buenos Aires Adolfa Eichmanna, odpowiedzialnego za eksterminację milionów Żydów w Europie. Zasługa Wiesenthala było też wytropienie policjanta, który był odpowiedzialny za wydanie rodziny Anne Frank. -Działanie Wiesenthala jest tym bardziej godne podziwu w kontekście faktu, że po upadku III Rzeszy większość odpowiedzialnych za zbrodnie nazistów nie poniosła żadnej kary. Wiesenthal wielokrotnie podkreślał, że jego celem jest sprawiedliwość, a nie zemsta. Mówił, że wyobraża sobie jak nawet po śmierci, w zaświatach wita napotkanych nazistów słowami: „Nie zapomniałem cię" - pisze Sagev.

Wspólpraca z Mossadem

Książka rzuca światło na mniej znane strony życia Wiesenthala, m.in. jego spory z Elie Wieselem, jego zadziwiającą przyjaźń z eksnazistami Kurtem Waldheimem i Albertem Speerem. Segev próbuje też wyjaśnić, dlaczego Wiesenthal w wywiadach i wspomnieniach często przedstawiał różne wersje tej samej historii. Biograf nie omija także tematu kontrowersyjnych metod śledczych Wiesenthala, które budziły wiele wątpliwości, jak np. płacenie za informację o ludziach, którzy wydawali w czasie wojny Żydów hitlerowcom. Szczególną wagę ma odkrycie Segeva, że Wiesenthal współpracował z izraelskim wywiadem. Współpracę zaczął w 1949 roku, jeszcze przed oficjalnym powstaniem Mossadu. Dostarczał informacji głownie o zbrodniarzach wojennych, ale także niemieckich naukowcach pracujących w krajach arabskich. Na przykład w 1960 roku poinformował izraelskie służby specjalne o niemieckim naukowcu, neonaziście, który pracował dla egipskiego programu rakietowego. To Mossad finansował wiedeńskie biuro Wiesenthala.

Szymon Wiesenthal, pod koniec życia podsumował swoją 56-letnią misję tropienia nazistów. "Udało mi się znaleźć tych morderców, których ścigałem. Wszystkich przeżyłem. Ci, których nie szukałem, są zbyt starzy i chorzy, aby można ich było legalnie skazać" - powiedział dla austriackiego czasopisma "Format" w 2003 r. Zmarł w 2005 roku w wieku 94 lat.

Książka "Szymon Wiesenthal. Życie i legenda" ukazała się nakładem Świata Książki.

"Spojrzenia na warszawskie getto" - taki tytuł będzie nosiła nowa książka Jacka Leociaka, która ukaże się w lutym. Będzie to połączenie eseju historycznego i varsavianistycznego przewodnika po nieistniejącym mieście.

Książka jest pokłosiem cyklu wykładów prowadzonych przez Jacka Leociaka od 2009 roku w warszawskim Domu Spotkań z Historią. Na kolejnych spotkaniach badacz przedstawiał losy konkretnych miejsc, ulic, zakładów, kawiarni, kamienic. Opowiadał o mostach, sierocińcach, siedzibach instytucji getta, świątyniach.

- Granice getta stały się granicami życia i śmierci. Strzegła ich niemiecka żandarmeria w zielonych mundurach z brązowymi wyłogami, polska policja granatowa i żydowska Służba Porządkowa z żółtymi otokami na czapkach. Biegły wzdłuż linii kamienic, rozdzielały sąsiadujące ze sobą posesje, odcinały chodniki od ulic, przegradzały ulice na pół - mówił Jacek Leociak podczas jednego ze spotkań. - Bez specjalnej przepustki nie wolno było wyjść z getta ani do niego wejść. A jednak codziennie na wiele sposobów i w różnych miejscach granice te były przekraczane. Bowiem bez szmuglu getto nie mogłoby istnieć. Z dzielnicy zamkniętej udawało się też wydostawać ludziom - wyjaśniał Leociak.

Badacz przedstawił historię muru getta, który zaczęto budować w kwietniu 1940 roku, a potem zmieniano i przebudowywano do końca jego istnienia. Po zamknięciu granic getta w listopadzie 1940 roku okazało się, że jego granice są bardzo łatwe do sforsowania. Większość granic przebiegała bowiem pomiędzy przylegającymi do siebie posesjami - na przykład ulica Złota w całości leżała na stronie aryjskiej, a równoległa do niej ulica Sienna - do getta. Strychy i piwnice posesji leżących między tymi ulicami były bardzo dogodnym miejscem przekraczania granic dzielnicy zamkniętej.

Dlatego, jak mówił Leociak, już w 1941 roku zmieniono granice getta: zmniejszono jego zakres a mury zaczęto przeprowadzać wzdłuż ulic, czasami jak na Grzybowskiej - środkiem ulicy.

Teren getta warszawskiego dzielił się na część północną i południową. Linię tego podziału wyznaczała ulica Chłodna, która od jesieni 1941 roku w całości aryjska, pełniąca funkcje tranzytowe. Na północ od niej rozciągało się tzw. duże getto - obszar największego zagęszczenia i nędzy, zamieszkany przez ok. 300 tysięcy Żydów. Na południe - tzw. małe getto, uważane za "lepsze" i zamożniejsze, mające ok. 100 tysięcy mieszkańców.
 
Latem 1942 roku 300 tysięcy Żydów z Warszawy wywieziono do komór gazowych Treblinki. Getto zostało wówczas drastycznie zmniejszone i rozczłonkowane. Tereny na południe od Leszna włączono do dzielnicy aryjskiej i zamieszkali tam Polacy. Osią porządkującą przestrzeń stały się teraz ulice Gęsia i Franciszkańska.

- Na północ od nich, aż po Stawki i Umschlagplatz, znajdowało się getto właściwe (centralne). Na południe od Gęsiej i Franciszkańskiej rozciągały się tereny szopów, czyli niemieckich przedsiębiorstw w gettcie, produkujących na potrzeby wojska oraz tereny "dzikie", czyli (oficjalnie) niezamieszkane. Środkiem ul. Leszno biegł mur, wyznaczający nową granicę, która przetrwała do wybuchu powstania 19 kwietnia 1943 roku - opowiadał Leociak.

W książce wykorzystano blisko 150 zdjęć z archiwów fotograficznych z całego świata. Oryginalną kartografię, opracowaną specjalnie na potrzeby książki (w tym plany ulic), przygotował Paweł Weszpiński. Książka ukaże się nakładem Domu Spotkań z Historią.

(p.d)

Richard Glazar przeżył machinę zagłady; opowiada o trwaniu wśród tysięcy ludzi pędzonych na śmierć, ale też o buncie, powstaniu i ucieczce w sierpniu 1943.

Stacja Treblinka Richarda Glazara to jedno z najwybitniejszych świadectw Holokaustu. Rzeczowe, pozbawione emocji zeznanie Glazara dobitnie pokazuje barbarzyństwo dokonywane na autorze oraz na bliskich mu ludziach, także polskich Żydach. Ocalał, jako jeden z kilkudziesięciu wobec blisko miliona zgładzonych, by pełnić misję świadka zbrodni. Glazar pozostawił swój zapis w dwóch oryginalnych wersjach – czeskiej i niemieckiej.

"W miejscu, gdzie przeciwległa prycza dotyka zewnętrznej ściany, staje Salwe. Wyprostowany, zwrócony plecami do małego okienka spogląda w głąb baraku. Na jego czystej i jasnej twarzy nie widać ani jednej zmarszczki, drży tylko delikatna skóra wokół prostego nosa i ust. Stał u progu kariery jako śpiewak operowy, zanim nie zamknęli go w warszawskim getcie. Stamtąd transportem przyjechał do Treblinki. Wskazał na niego jakiś znajomy i esesmani — dla siebie, dla nas wszystkich — wyciągnęli tego niewysokiego, niezwykle przystojnego człowieka.

Na czternastoletniego Edka nikt nie musiał wskazywać. Razem ze swoim akordeonem, który zasłaniał mu prawie całe ciało, wyglądał — sam o tym nie wiedząc — jak element wyposażenia Treblinki. Jego rodzice i rodzeństwo poszli zaraz przez „szlauch”. Nie grali na żadnym instrumencie. Teraz stoi obok Salwego, od dołu widać tylko nogi, a sponad akordeonu wyłaniają się smutne oczy i pociągła twarz pozbawiona dziecinnych rysów.
„Eli, Eli” — strącono nas w ogień, dręczono płomieniem — nikt nie odstąpił od Twego Świętego Pisma...

Salwe wyśpiewuje skargę i ból. Ta melodia, te słowa z mrocznej przeszłości i ten ogień, którego łuna dociera tu stamtąd, z teraźniejszości, rozdzierają wnętrze. Są rozdzierające dla tych, którzy pieśń słyszą po raz pierwszy, ale i dla tych, którzy słyszeli ją wcześniej, w godzinach grozy przy morderczych pościgach i pogromach".

Richard Glazar, Stacja Treblinka

Richard Glazar (1920–1997) urodził się w Pradze, w zasymilowanej rodzinie czeskich Żydów jako Richard Goldschmid. W 1940 roku został przez rodzinę wysłany na wieś, gdzie ukrywał się przez dwa lata. We wrześniu 1942 trafił  do getta Theresienstadt, założonego przez Niemców w dawnym czeskim Terezinie, a następnie do obozu zagłady w Treblince. Po powstaniu w obozie, 2 sierpnia 1943, uciekł i przedostał się do Niemiec, gdzie ukrywał swoją żydowską tożsamość i do końca wojny pracował jako czeski robotnik. W 1945 roku wrócił do Pragi i zmienił nazwisko. Po zdławieniu „Praskiej wiosny” z żoną i dziećmi emigrował do Szwajcarii. W latach 60. i 70. brał udział w procesach zbrodniarzy nazistowskich jako bezpośredni świadek Zagłady.

7 października 1944 doszło do buntu Sonderkommando w niemieckim obozie Auschwitz.

Wydarzenia z jesieni 1944 roku to największe w historii obozu powstanie więźniów. Pod koniec lata, gdy malała liczba transportów do Auschwitz z Żydami skazanymi na zagładę, naziści postanowili sukcesywnie likwidować więźniów Sonderkommanda, czyli oddziału, który Niemcy zmuszali do prac przy usuwaniu ciał osób zamordowanych w komorach gazowych. We wrześniu zabili około 200 osób. Pozostali zdawali sobie sprawę z zagrożenia. Zaplanowali bunt.

W przygotowaniach Żydom pomagali jeńcy sowieccy, również wcieleni do Sonderkommanda. Plan więźniów zakładał wysadzenie krematoriów, podpalenie baraków, przecięcie drutów i masową ucieczkę. Dysponowali prymitywnymi granatami, do wykonania których użyli materiału wybuchowego zdobytego od więźniarek pracujących przy demontażu starych samolotów. Niemcy szybko wpadli na ich trop, co sprowadziło represje i liczne ofiary.

7 października 1944 roku organizacja obozowego ruchu oporu zawiadomiła przywódcę grupy bojowej w Sonderkommandzie, że SS zamierza zgładzić 300 osób z jego oddziału. Żydzi powrócili do planów buntu, by nie poddać się bez walki. Organizatorami byli Żydzi polscy: Jankiel Handelsman, Josef Deresiński, Załmen Gradowski, Josef Darębus. Sygnałem do walki miało być podpalenie krematorium.

O godzinie 13.25 SS-mani przyszli, by zabrać więźniów z krematorium IV. Zostali zaatakowani przez więźniów uzbrojonych w kamienie, młotki i siekiery. Podpalono krematorium. Akcję podjęli także osadzeni w krematorium II, którzy rzucili się na oberkapo i żywcem wrzucili go do pieca krematoryjnego. Następnie przecięli druty obozowe i zaczęli uciekać w stronę wsi Rajsko. Tam zabarykadowali się w stodole.

Niemcy obrzucili stodołę granatami wzniecając pożar. Wielu Żydów zabili seriami z karabinów maszynowych. W walce zginęło około 250 więźniów, wśród nich organizatorzy buntu. Około 200 ocalałych i zatrzymanych rozstrzelano wkrótce potem. Liczba osób w Sonderkommando zmniejszyła się po buncie z 663 do 212. Zginęło zatem 451 więźniów. Pozostałych przy życiu hitlerowcy umieścili w krematorium III.

Po stłumieniu buntu Niemcy wszczęli dochodzenie, skąd więźniowie mieli proch. Ustalili, że dostarczały go cztery żydowskie dziewczęta zatrudnione w fabryce. Roza Robota, Ala Gertner, Regina Safirsztain i Estera Wajcblum zostały powieszone w styczniu 1945 roku, na 21 dni przed wyzwoleniem obozu.

Spośród więźniów Sonderkommand obóz przeżyło zaledwie kilkudziesięciu, m.in. Alter Feinsilber (Stanisław Jankowski), Szlama Dragon i Henryk Tauber, którzy trafili do komanda w 1942 i 1943 roku. Udało im się zbiec podczas ewakuacji obozu w 1945 roku. Z tej grupy w Polsce pozostał jedynie Henryk Mandelbaum. Mieszkał w Gliwicach. Zmarł 17 czerwca 2008 roku. Miał 85 lat.

Przez pięć kolejnych lat za drutami niemieckiego obozu Auschwitz odbywały się spotkania wigilijne. Pomimo srogich kar, a nawet groźby utraty życia więźniowie próbowali dzielić się dobrą nowiną o narodzeniu Chrystusa.

Pierwsza Wigilia

Dramatyczny przebieg miała pierwsza Wigilia w Auschwitz. Na placu apelowym hitlerowcy ustawili choinkę oświetloną elektrycznymi lampkami. Pod drzewkiem zostały złożone ciała więźniów zmarłych w czasie pracy oraz tych, którzy zamarzli podczas apelu. Były więzień Karol Świętorzecki wspominał później, że Lagerfuehrer Karl Fritzsch określił leżące pod choinką zwłoki mianem "prezentu" dla żyjących i zabronił śpiewania polskich kolęd.

Apel śmierci

Rok później Niemcy zorganizowali równie dramatyczną Wigilię. W czasie powrotu z niewolniczej pracy przy budowie KL Auschwitz II-Birkenau do obozu macierzystego zabijali na miejscu jeńców z komand radzieckich, którzy nie byli w stanie iść o własnych siłach. Zginęło wówczas około 300 osób. W archiwach Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau znajdują się wspomnienia byłego więźnia Ludwika Kryńskiego. Opowiadał, jak po apelu i kolacji dla SS-manów, o godzinie 18, odbył się ponowny apel. Mimo srogiego mrozu więźniowie musieli wysłuchać wygłoszonego w języku niemieckim orędzia papieża Piusa XII. Zamarzły 42 osoby. Wielu więźniów załamało się psychicznie.

Więźniowie starali się świętować w poszczególnych blokach i pomagać załamanym. W zbiorach muzeum znajduje się relacja Józefa Jędrycha z bloku 10a: "Rozpoczął się śpiew niemieckiej kolędy, a następnie popłynęła potężna jak morze pieśń "Bóg się rodzi - moc truchleje" i inne, w końcowym akordzie popłynął "Mazurek Dąbrowskiego". Wszyscy ściskali się serdecznie, gorąco i długo płakali, a byli i tacy, którzy głośno szlochali".

Biały orzeł z brukwi

W sali siódmej bloku 25 stanęła mała choinka, którą przemycił Henryk Bartosiewicz. Rotmistrz Witold Pilecki, bohater obozowego ruchu oporu, umieścił na choince wyciętego z brukwi białego orła. W 1942 roku w Auschwitz II-Birkenau pod ustawioną w obozie kobiecym choinką Niemcy polecili ułożyć zamordowanych mężczyzn. O tym wydarzeniu opowiadała była więźniarka Krystyna Aleksandrowicz: "W 1942 r. przed Bożym Narodzeniem SS-mani urządzili nam choinkę. W obozie męskim w dzień wigilijny zebrano komando mężczyzn i kazano im przenosić w połach marynarek ziemię, kto zbyt mało jej nazbierał, był zabijany strzałem. Ułożono wtedy cały stos zwłok pod choinką".

Nieżyjący już historyk muzeum Auschwitz, Danuta Czech, w "Kalendarzu wydarzeń w KL Auschwitz" pod datą 24 grudnia 1942 roku odnotowała, że wieczorem polskie więźniarki w Stabsgebaude zaświeciły świeczki na potajemnie przyniesionej gałęzi świerku. W wielu miejscach obozu śpiewano kolędy, co podtrzymywało na duchu i pozwalało mieć nadzieję na przetrwanie. Wigilia w bloku 18 a miała charakter religijny. Więzień - ksiądz katolicki - chlebem zastąpił hostię.

Gwiazdka dla dzieci

Atmosfera wieczerzy wigilijnej w 1944 roku była już zupełnie inna. Dni III Rzeszy były policzone. O północy więzień ks. Władysław Grohs de Rosenburg, za cichą zgodą blokowego i sztubowego, odprawił pasterkę. Kobiety z Birkenau przygotowały "gwiazdkę" dla dzieci leżących w szpitalu. Z dostarczonego im przez więźniarki materiału uszyły około 200 zabawek. Do każdej dołączono po dwa kawałki cukru lub landrynki. Paczki podpisano imieniem i nazwiskiem dziecka.

W święta 1944 roku więźniarka z Birkenau Leokadia Szymańska, która leżała w obozowym szpitalu, wykonała niewielką choinkę, która dziś znajduje się w zbiorach placówki. Na suknie nalepiła niewielkie polskie flagi. Drzewko wieńczył polski orzeł. 27 stycznia 1945 roku dla więźniów nadeszła wolność, o którą modlili się podczas każdej z pięciu Wigilii.

pd

Odnalezione szwedzkie dokumenty pokazują, jak radziecki KGB interweniował na początku lat 90., żeby wstrzymać śledztwo w sprawie losów Raoula Wallenberga – poinformowali naukowcy pracujący w USA.
Wallenberg, szwedzki dyplomata, w czasie drugiej wojny światowej uratował dziesiątki tysięcy Żydów. Jako sekretarz poselstwa Szwecji w Budapeszcie od lipca 1944 roku, wystawiał im szwedzkie dokumenty podróżne, bądź pomagał im w ukrywaniu się przed nazistami.
Zniknął, aresztowany na Węgrzech przez Armię Czerwoną w 1945 roku. Strona rosyjska utrzymuje, że Wallenberg został stracony 17 lipca 1947 roku, ale zarówno relacje świadków, jak i nowo odkryte dowody sugerują, że żył jeszcze po tej dacie.

Naukowcy mieli nadzieję na uzyskanie nowego materiału na temat losów Wallenberga, kiedy w końcowym okresie ZSRR międzynarodowa komisja uzyskała dostęp do radzieckich akt więziennych. Jednak dokument szwedzkiego MSZ potwierdza zarzuty, że KGB starał się temu przeszkodzić - powiedziała niemiecka badaczka Susanne Berger, która konsultowała się ze szwedzko-rosyjską grupą roboczą. Grupa ta przez 10 lat, do 2001 roku, prowadziła śledztwo w sprawie Wallenberga.

Nota szwedzkiej ambasady w Moskwie z 16 września 1991 roku informuje, że były szef radzieckiego archiwum specjalnego Anatolij Prokopienko powiedział szwedzkim dyplomatom, iż KGB poinstruował go, żeby wstrzymał poszukiwania dokumentów, prowadzone przez badaczy z pierwszej międzynarodowej komisji Wallenberga.

Prokopienko miał też powiedzieć, że KGB zażyczył sobie kopie wszystkich dokumentów, które badacze już przejrzeli. Notę ambasady agencja Associated Press otrzymała od Susanne Berger. Autentyczność tego dokumentu potwierdziło szwedzkie MSZ.

Berger uznała, że jest to znaczący dokument, ponieważ ilustruje starania badaczy o dostęp do ważnych dokumentów z radzieckich archiwów. Wskazała przy tym, że sytuacja z 1991 roku była niestety typowa. - Dwadzieścia lat później wciąż stoimy przed tym podstawowym problemem - dodała. Agencja AP odnotowuje, że Prokopienko przekazał podobne informacje o ingerencji KGB w artykule prasowym z 1997 roku. Później rząd Szwecji odtajnił notę ambasady, ale nie była ona szerzej znana aż do czasu, gdy Berger uzyskała ją w zeszłym miesiącu.

Wallenberg został aresztowany wraz z węgierskim kierowcą Vilmosem Langfelderem dzień po zajęciu Budapesztu przez Armię Czerwoną. Rosjanie nigdy nie ujawnili powodów jego zatrzymania.

Rosyjski naukowiec Wadim Birstein, jeden z badaczy pracujących dla pierwszej komisji Wallenberga, powiedział agencji AP, że on i jego koledzy znaleźli właśnie nieznane przedtem dokumenty, kiedy wiosną 1991 roku zablokowano im dostęp do archiwum.  - Powstrzymano nas zaraz po tym, kiedy znalazłem trzy dokumenty: dwa z nazwiskiem Wallenberga i jeden z nazwiskiem Langfeldera. A oni (władze) mówili, że niczego nie ukrywają! - powiedział Birstein.

Birstein i Berger, pracujący w USA, mówią, że chociaż oni i inni badacze uzyskali potem możliwość przestudiowania niektórych akt Wallenberga, ważnych materiałów archiwalnych wciąż im nie udostępniono. Berger wskazała, że nawet pierwsza partia materiałów, przekazanych przez Rosjan w 1991 roku, okazała się ocenzurowana.
Agencja AP odnotowuje, że strona rosyjska nigdy nie przedstawiła świadectwa zgonu Wallenberga ani nie wydała jego zwłok.

pd

Troje mieszkańców Podkarpacia: Katarzyna Sikora, Stanisław Grocholski i Józef Kulpa zostało pośmiertnie odznaczonych Medalami Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznanymi przez jerozolimski Instytut Yad Vashem.

Ambasador Izraela w Polsce Zvi Rav-Ner  powiedział, że Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata ma dla jego narodu szczególne znaczenie. - To oni byli prawdziwymi ludźmi, kiedy ludzkość była w ciemnościach, Europa była w ciemnościach. Ci ludzie dawali świadectwo, że nawet w najgorszych czasach są ludzie - powiedział ambasador podczas uroczystości. - Każdy z nas powinien się zapytać, co zrobiłby na ich miejscu, kiedy wiedział, co grozi za ukrywanie - dodał.

Mieszkance Rzeszowa Katarzynie Sikorze życie zawdzięczają cztery osoby, uciekinierzy z rzeszowskiego getta, którymi opiekowała się od 1943 roku. Ukrywali się w piwnicy domu przy ul. Sobieskiego. Medal krewnemu bohaterskiej Polki wręczyła córka ocalonego Shaloma Friedhofa. Z kolei Medal przyznany dla Stanisława Grocholskiego, który uratował żydowską rodzinę Engelbergów odebrała jego córka Zofia. Do końca okupacji schronienie u Grocholskich znalazło 16 osób. Jedna z ocalonych, która przyjechała na uroczystości ze Stanów Zjednoczonych nie kryła wzruszenia.

Pochodzący z Ostrowca k. Lubaczowa Józef Kulpa, żołnierz AK, uratował m.in. żydowskie rodziny Łukawieckich i Singerów. Wspólnie działali w partyzantce. Dzięki Kulpie utworzony został 13-osobowy żydowski oddział partyzantów działających w lasach wokół Lubaczowa i Zamościa. - Dziadek pomagał, bo był prawym człowiekiem. Wynikało to z jego normalnego ludzkiego obowiązku, jego godności – zauważył w rozmowie z PAP wnuk wyróżnionego, Janusz Kulpa.


W Polsce do tej pory wręczono ponad 6350 Medali Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Medal "Sprawiedliwy wśród narodów świata" przyznawany jest przez jerozolimski Instytut Yad Vashem osobom niosącym pomoc Żydom w czasie II wojny światowej. Z wnioskiem mogą występować ocaleni oraz ich krewni. Odznaczenie jest tytułem honorowym, a wyróżnieni mogą dodatkowo ubiegać się o przyznanie honorowego obywatelstwa państwa Izrael.

20 stycznia 1942 roku na konferencji w Wannsee pod Berlinem Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) przedstawił plan "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej", którego konsekwencją miała być eksterminacja 11 milionów europejskich Żydów.

Posłuchaj relacji świadków, którzy przeżyli w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birekenau.

Konferencja początkowo miała się odbyć 9 grudnia 1941 roku. Na ten dzień szef RSHA Reinhard Heydrich zaprosił przedstawicieli nazistowskich władz państwowych i SS w celu podjęcia przygotowań "koniecznych dla rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie w aspekcie organizacyjnym, rzeczowym i materialnym". Termin planowanej narady przesunięty został jednak o kilka tygodni ze względu na japoński atak na Pearl Harbor i przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych.

12 grudnia 1941 roku, a więc dzień po wypowiedzeniu przez Niemcy wojny Stanom Zjednoczonym, Adolf Hitler wygłosił w Kancelarii Rzeszy przemówienie do reichsleiterów i gauleiterów, w którym oskarżył Żydów o rozpętanie wojny światowej. Joseph Goebbels w swoich dziennikach zanotował: "Co do kwestii żydowskiej Fuehrer jest zdecydowany zrobić z tym porządek. Przepowiedział, że jeżeli wywołają kolejną wojnę światową, doświadczą własnego unicestwienia. To nie były puste słowa. Oto mamy wojnę światową. Unicestwienie żydostwa musi stać się nieuniknionym skutkiem. Na tę kwestię trzeba patrzeć bez sentymentów".

16 grudnia 1941 roku gubernator Hans Frank, zwracając się do wysokich urzędników administracji, mówił: "W Generalnym Gubernatorstwie mamy 2,5 miliona - a z tymi, którzy są spokrewnieni i tym podobne, 3,5 miliona Żydów. Nie możemy rozstrzelać 3,5 miliona Żydów, nie możemy ich otruć, ale musimy być w stanie podjąć kroki prowadzące do skutecznej eksterminacji".

O II WOJNIE W SERWISIE RADIA WOLNOŚCI

20 stycznia 1942 roku w Wannsee pod Berlinem rozpoczęła się przełożona konferencja na temat "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" (Endloesung der Judenfrage) zorganizowana przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Przybyło na nią kilkunastu nazistowskich funkcjonariuszy reprezentujących najważniejsze instytucje III Rzeszy zaangażowane w program Zagłady: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Sprawiedliwości, Ministerstwo Okupowanych Terytoriów Wschodnich, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Biuro Planu Czteroletniego i Generalnego Gubernatorstwa. Obok szefa RSHA Heydricha obecni byli m.in. szef Gestapo Heinrich Mueller, dowódcy policji bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie i na Łotwie - Karl Schoengarth i Otto Lange, oraz Adolf Eichmann - ekspert RSHA do spraw deportacji.

Przebieg narady, która trwała 90 minut, tak przedstawia prof. Michel Burleigh: Heydrich, który wziął na siebie ciężar "rozstrzygania problemu żydowskiego", wyjawił niedwuznacznie, że Żydzi mają zginąć, przy czym najsilniejsi fizycznie, którzy przetrwają niewolniczą pracę, będą zgładzeni z zastosowaniem jakiejś radykalniejszej metody. Zebrani biurokraci nie wyrazili sprzeciwu. W końcu Heydrich stwierdził, że osobiście odpowiada za realizację "ostatecznego rozwiązania", i to zarówno kwestii dotyczących samej likwidacji Żydów, jak i tego, czy Żydów należy deportować - "bez oglądania się na granice geograficzne".

Dyskusji nie było

Nikt z obecnych - pisze prof. Burleigh - nie przejawiał ochoty do dyskusji nad którymś z tych zagadnień. [...] Heydrich i ludzie z SS nakreślili ogólny zarys problemu i wyjawili, jak mają zamiar go rozwiązać. Odetchnąwszy z ulgą, nie słysząc od obecnych nawet słowa sprzeciwu wobec tego potwornego przedsięwzięcia, a także podekscytowany władzą, jaka mu przypadła, Heydrich udał się na krótką naradę z Eichmannem i Muellerem w jednym z bocznych pokojów i tam uczcił okazję koniakiem, wyzbywając się napięcia. Okazało się, że nie wynikły problemy, jakich oczekiwał w związku uzyskaniem zgody na wymordowanie jedenastu milionów ludzi. (M. Burleigh "Trzecia Rzesza. Nowa historia").

Według protokołu konferencji, zagładzie miało ulec 11 milionów europejskich Żydów, w tym 5 milionów na terenach ZSRS i ponad 3 miliony w Generalnym Gubernatorstwie.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Nazistowskie plany eksterminacji przyjęte w Wannsee obejmowały również ludność żydowską, która na początku 1942 roku znajdowała się poza terenami kontrolowanymi przez III Rzeszę. "Ostateczne rozwiązanie" miało więc dotyczyć także Żydów z Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwajcarii, Hiszpanii czy Turcji.

W protokole z narady w Wannsee zapisano: "Żydzi mają być użyci jako siła robocza na terytoriach wschodnich. Ci, którzy są zdolni do pracy, zostaną podzieleni na grupy czy ekipy - osobno mężczyźni i kobiety - i ewakuowani do określonych miejsc. Podczas przesiedlania mają być użyci do budowy dróg, co wyeliminuje większą ich część. Ci, którym uda się przeżyć muszą być traktowani w wiadomy sposób. Każde uchybienie w tej dziedzinie doprowadzić by mogło do odnowienia się Żydostwa w Europie".

O to, ażeby właśnie od Generalnego Gubernatorstwa rozpocząć realizację "ostatecznego rozwiązania" na konferencji prosił jego przedstawiciel, sekretarz stanu Josef Buehler, który jak najszybciej chciał "usunąć" ze swojego terenu 2,5 miliona Żydów. Po konferencji w Wannsee, w celu przyspieszenia działań eksterminacyjnych, naziści rozpoczęli budowę obozów zagłady, w których Żydzi mieli być mordowani w komorach gazowych. Pierwszy taki obóz powstał jeszcze w grudniu 1941 roku w Chełmnie nad Nerem. W ciągu następnych miesięcy powstały obozy w Bełżcu, Sobiborze, Treblince, na Majdanku i Auschwitz-Birkenau.

Do obozów zagłady Żydów przywożono z gett utworzonych przez Niemców na ziemiach polskich, a także z innych krajów europejskich okupowanych przez III Rzeszę. Ogromna większość ofiar mordowana była tuż po przybyciu do obozów. Wypędzeni z wagonów ludzie musieli zostawić bagaż, a następnie pod pozorem kąpieli kierowano ich do przypominających łaźnie komór gazowych, gdzie byli uśmiercani. Zwłoki pomordowanych uprzątali więźniowie z tzw. Sonderkommano, paląc je w krematoriach lub specjalnych dołach.

Machina śmierci

Stworzony przez nazistów system eksterminacji ludności żydowskiej był przerażająco sprawny. W Treblince w ciągu jednego dnia można było zagazować 10-12 tysięcy osób.

Oblicza się, że w obozach zagłady Niemcy zamordowali blisko 3 milionów Żydów. W Auschwitz-Birkenau około 960 tysięcy, w Treblince około 900 tysięcy, w Bełżcu około 500 tysięcy, w Sobiborze około 250 tysięcy, w Chełmnie nad Nerem około 150 tysięcy, na Majdanku około 60 tysięcy.

Poza obozami zagładami Żydzi ginęli w masowych egzekucjach, umierali z głodu i chorób w gettach, w czasie transportów na miejsce Zagłady, a także podczas "Marszów Śmierci" organizowanych przez Niemców w czasie ewakuacji obozów pod koniec wojny. Liczbę Żydów zamordowanych przez nazistów i ich sojuszników w czasie II wojny światowej ocenia się łącznie na około 6 milionów. Prawie 5 milionów z nich zgładzono na ziemiach polskich okupowanych przez III Rzeszę. Blisko 3 miliony ofiar to polscy Żydzi.

pd