Henryk Mikołaj Górecki w Polskim Radiu>>>

- Traktuję muzykę jako jeden z elementów tego, co nazywa się życiem - podkreślał Henryk Mikołaj Górecki przy wielu okazjach.

- To przede wszystkim postać niezwykle auytentyczna i bezkompromisowa, jako człowiek oraz jako kompozytor - potwierdza dyrygent Wojciech Michniewski. Wybitny interpretator muzyki współczesnej zwraca uwagę na głębię tkwiącą w pozornie monotonnej muzyce Góreckiego, którą wiąże z umiłowaniem kompozytora do natury. Nie chodzi tu bynajmniej o idylliczną utopię, lecz o okrutną siłę, z którą nieustannie trzeba się zmagać.

Nie przez przypadek Henryka Mikołaja Góreckiego fascynowało w szczególności surowe piękno gór. W dzieciństwie z ekscytacją spoglądał przez okno rodzinnego domu na Śląsku ku majaczącym w oddali Beskidom. Podczas studiów, zainspirowany dorobkiem Karola Szymanowskiego, próbował tworzyć stylizacje muzyki góralskiej, choć nigdy jej jeszcze nie słyszał. Dopiero jako dojrzały człowiek odkrył swoje "własne Podhale" - nie oparte na cytatach ani malarstwie dźwiękowym, lecz na unikalnej aurze brzmieniowej i wyrazowej.

- Góreckiego porównałbym do mędrca Wschodu, który kontempluje naturę i wydobywa głębszy sens życia, odkrywa to, co na codzień niedostrzegalne - mówi dyrygent Jan Krenz. Admiratorem i cenionym interpretatorem sakralnych dzieł polskiego kompozytora jest także Antoni Wit. Były dyrektor warszawskiej Filharmonii Narodowej czuje się szczególnie związany z psalmem "Beatus Vir"; w 1979 roku miał zresztą okazją prawykonać utwór skomponowany z okazji pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski. Natomiast popularną III Symfonią "Pieśni żałosnych" dyrygował w tak egzotycznych miejscach jak Brazylia.

- Górecki nie szukał Boga, jak Mahler, lecz go odnalazł, niczym Bruckner - podsumowuje dyrygent Gabriel Chmura.

"Symfonia pieśni żałosnych" bardzo szybko trafiła też na kinowe ekrany, stając się dźwiękową ikoną patosu, smutku i żałoby w kilkunastu filmach. Do fascynacji utworem Góreckiego przyznawali się także muzycy wszelkiej maści: od industrialno-rockowego Fausta (obszerny cytat na płycie "Rein"), po trip-hopowy Lamb (wysamplowane fragmenty oryginału w utworze pod wiele mówiącym tytułem "Gorecki").
Nic dziwnego, że już w 1995 roku pewna galeria sztuki w Santa Fe mogła sobie pozwolić na zorganizowanie wystawy złożonej wyłącznie z prac zainspirowanych III Symfonią. Taki sukces nie przytrafił się nigdy wcześniej muzyce Bacha, Mozarta ani Chopina, nie mówiąc o żadnym z kompozytorów "hermetycznej" muzyki współczesnej. Inna sprawa, że masowy sukces Symfonii "Pieśni żałosnych" nie przełożył się na podobne zainteresowanie innymi utworami Góreckiego.
Dlaczego tak się stało? Być może dlatego, że minimalistyczne arcydzieło Góreckiego z 1976 roku stanowi najpełniejszą syntezę jego oryginalnego stylu, a zarazem wyśmienicie wpisuje się w trwającą po dziś dzień modę na ambient i muzykę relaksacyjną.

Słuchacze uwielbiali i wciąż uwielbiają III Symfonię "Pieśni żałosnych". Krytyka nie mogła sobie poradzić z tym dziełem przynajmniej dwukrotnie przynajmniej dwa razy: w 1977, roku premiery dzieła, oraz w 1993, po spektakularnym sukcesie wydanego rok wcześniej nagrania z udziałem Dawn Upshaw oraz zespołu London Sinfonietta pod dyrekcją Davida Zinmana.

Oto najciekawsze wyjątki z trwającej od blisko czterech dekad dysputy o fenomenie arcydzieła Góreckiego:

Arcydzieło, stawiające twórcę w rzędzie geniuszy. Próbą argumentowania tego twierdzenia skazałbym się na zbanalizowania dzieła.
(Andrzej Chłopecki, „Ruch Muzyczny”, 6.11.1977)

*

Dzięki nim [wiejskim śpiewom religijnym - przyp. red.] wchodzimy w tę muzykę łatwo i czujemy się w niej, jak w ciepłym domu, z którego nie ma się ochoty wychodzić. Jej swojskość jest walorem może jedynym, ale aż nadto wystarczającym. […]
(Tadeusz Kaczyński, „Ruch Muzyczny”, 6.11.1977)

*

[…] Kogo to nie znuży, tego zachwyci - uległem temu, wzruszyłem się bardzo - wskoczyłem do tej wody, do tego – stworzonego przez Góreckiego – świata. W przeciwnym razie widziałbym tu tylko dłużyzny i ekonomię graniczącą z ubóstwem, przy jednorodności graniczącej z monotonią.
(Zygmunt Mycielski, „Ruch Muzyczny”, 4.12.1977)
*
Desygnować geniusza to wielka satysfakcja, a ryzyko małe. Trudno mi się przyłączyć do tego chóru – dla mnie bezsporna jest tylko  „inność” dzieła Góreckiego, ostentacyjna prostota materiałowa i konstrukcyjna, negacja „kunsztu”, która w utworze tym osiąga nie doświadczane wcześniej ekstremum. […]
(Olgierd Pisarenko, „Ruch Muzyczny”, 6.11.1977)

*

Wybitny talent Góreckiego zatraca się niestety coraz bardziej w wyniku z gruntu fałszywego założenia: kompozytor najwyraźniej pragnie w swej muzyce odsłonić najbardziej proste, elementarne, „nagie” już przeżycia emocjonalne, redukując do minimum całą artystyczną „resztę”, co stało się w końcu mimowolną reductio ad absurdum.
(Tadeusz Zieliński, „Ruch Muzyczny”, 6.11.1977)

*

Zanim usłyszałem ten utwór, dotarło do mnie może zbyt dużo opinii entuzjastycznych. Nie zabrakło w nich epitetów w rodzaju „największy współczesny kompozytor polski” lub po prostu „geniusz”.  Tym większe rozczarowanie na koncercie. Tym większa irytacja, gdy w miejsce przeżycia i wzruszenia wdarła się - nuda. […] Kompozytor wykroczył tu chyba poza granicę, jaką nasza Kultura otoczyła ten teren działalności człowieka, który nazywamy sztuką.

(Ludwik Erhardt, „Ruch Muzyczny”, 16.07.1978)

*

[…] ten chwytliwy orkiestrowy lament, który od tygodni pnie się w górę na angielskiej liście popowych przebojów, gdzie stopniowo wyprzedza Micka Jaggera czy Paula McCartneya, nazywa się ‘Symfonia pieśni żałosnych, a wyszedł spod pióra Henryka Mikołaja Góreckiego… Kogo, przepaszam? To pytanie zadaje sobie teraz cała międzynarodowa branża muzyczna.

(Der Spiegel, 10/1993)

*

Na zamieszanie związane z masową popularnością muzyki polskiego kompozytora Henryka Mikołaja Góreckiego najłatwiej zareagować cynizmem. […] Promowana jest ona wśród tej samej młodzieży, która fascynuje się Gubajduliną, Pärtem i – o zgrozo! – amerykańskim minimalizmem. Cynizm nie pozwala jednak dojrzeć faktycznej wagi dokonań Góreckiego.

(John Rockwell, "New York Times", 30.08.1992)

*

[…] dzieło Góreckiego to nietypowo popowy hit. Owszem, język utworu czerpie z minimalizmu i swoistego, mrocznego postromantyzmu. Zarazem jednak to dzieło żałobne, z podtytułem „Symfonia pieśni żałosnych”. Do tego składa się z trzech długich i powolnych części, których teksty śpiewane są po polsku, a zaczerpnięte zostały z X-wiecznego lamentu, modlitwy wydrapanej na ścianie więzienia gestapo przez 18-letnią dziewczyną oraz polskiej pieśni ludowej.
("The New York Times", 15.02.1993)

*

Oczywiście wtargnięcie III Symfonii na popowe listy przebojów nie dokonało się z dnia na dzień. Utwór został napisany w 1976 roku i oznaczał przełom w kompozytorskim języku Góreckiego. Wcześniej zasiniał on na międzynarodowej scenie muzyki współczesnej jako kompozytor awangardowy, przedstawiciel grupy […], która pojawiła się w Polsce na przełomie lat 50.  i 60.
(Nicolas Soames, "Gramophone",  1.04.1993)

*

Niech nikt nie wierzy, że triumf Góreckiego […] jest dziełem marketingowym magnatów.  III Symfonia zawdzięcza swój sukces przede wszystkim czterem żywotnym walorom: emocjonalnej bezpośredniości, nieustającej melodycznej atrakcyjności, strategicznemu wykorzystaniu pięknego głosu oraz dokumentalnej sile tematyki dzieła.

(Robert Cowan, "Gramophone", 1.06.1995)

*

Coś we mnie zadrżało […]. To rodzaj muzyki, która poprzedza dźwięki i wybrzmiewa długo po ich zamarciu.

("Independent", 12.12.1992)

*

Ogromny odstęp pomiędzy stworzeniem dzieła a jego sensacyjnym sukcesem komercyjnym w ostatnich latach to odrębna historia.  Owszem, III Symfonia jest teraz „na topie”, ale trzeba pamiętać, że motywacje do jej napisania miały charakter wręcz antykomercyjny […]

(Malcolm Hayes, ,„Daily Paragraph”, 10.06.1993)

*

Tej muzyki nie można traktować ani jako czysto technicznej manipulacji dźwiękami , ani też jako prostego urządzenia do generowania emocji. Te dwa aspekty są w niej ze sobą precyzyjnie stopione.

(Nicholas Kenyon, "Observer", 9.04.1989)

*

Dopiero w sali koncertowej III Symfonia Góreckiego staje się wielkim artystycznym dokumentem współczesności.

(Meirion Bowen, „Guardian”, 9.06.1993)

Podziękowania za pomoc dla wydawcy utworów Henryka Mikołaja Góreckiego, oficyny Boosey and Hawkes.

- Współpracowaliśmy bardzo ściśle, świetnie czuliśmy się w jego domu. Kiedy był z nami, stawał się piątym członkiem Kronosa - mówi lider kwartetu David Harrington.

Wszystko zaczęło się w 1985 roku, gdy skrzypkowi dano do posłuchania nagranie III Symfonii Góreckiego - było to niemal na 10 lat przed ogólnoświatową histerią wywołaną przez nagranie Dawn Upshaw - i muzyka ta natychmiast uderzyła w czuły punkt artystycznej duszy skrzypka. "Ten człowiek musi pisać kwartety" - pomyślał Harrington, ale nie mógł znaleźć żadnego w katalogu dzieł kompozytora.

W czasach przedinternetowych skontaktowanie się z kompozytorem mieszkającym na innym kontynencie, w kraju o innym ustroju stanowiło pewne wyzwanie, ale były sposoby i na to. Wkrótce Górecki zgodził się napisać muzykę dla Kronos Quartet. "Już się zmierzcha" - pieśń Wacława z Szamotuł - jest podstawą I Kwartetu, jego cantus firmus. Paralelę do tekstu dziecięcej modlitwy wieczornej stanowi komentarz kompozytora, opisujący wieczór na wsi, gdy nagle, po całym zgiełku dnia, zapada cisza.

- Natychmiast po prawykonaniu I Kwartetu uświadomiłem sobie, że chciałbym więcej takiej muzyki - wspomina David Harrington. - Kilka lat później otrzymaliśmy więc II Kwartet, o którym mogę powiedzieć dokładnie to samo. Poprosiłem więc o kolejny i Górecki znów się zgodził, ale III Kwartet, jak wiemy, zabrał mu już więcej czasu.

Drugi kwartet "Quasi una fantasia" jest bardzo Beethovenowski, począwszy od tytułu a na szczegółach warsztatowych kończąc. Napisany został w 1990 roku. A na przełomie 1994 i 1995 roku powstał III kwartet, który miał się okazać ostatnim, choć planów było sporo, a IV pojawiał się przynajmniej w rozmowach Harringtona z Góreckim.

I kwartet powstał w Chochołowie, ostatni, z podtytułem "Pieśni śpiewają", przepisany został na czysto w Zębie dopiero w 2005 roku. "Zwlekałem z wypuszczeniem go na świat" - napisał kompozytor w partyturze - "sam nie wiem, dlaczego". Chyba jednak wolno się domyślać: pierwszy kwartet mówi o życiu, ostatni jest, jak powiedział Bohdan Pociej, "modlitwą o dobrą śmierć"...  jego czas musiał nadejść.

Kronos chętnie grał Góreckiego na całym świecie, ale największym przeżyciem dla muzyków było wykonanie wszystkich trzech kwartetów kompozytora w Katowicach w 2007 roku. - To był dla nas magiczny moment. Czuliśmy, że przywieźliśmy mu tę muzykę do domu - mówi Harrington.

12 listopada 2010 roku Kronos Quartet występował we Wrocławiu. Wieczorem, po koncercie, muzycy otrzymali wiadomość o śmierci Henryka Mikołaja Góreckiego. Wkrótce potem David Harrington w rozmowie z Różą Światczyńską wspominał zmarłego przyjaciela. Zapraszamy do wysłuchania audycji.

O niezwykłej biografii kompozytora w audycji "Radiowy wieczór kulturalny" mówili Ewa Bobocińska i Jan Popis.

- On w ogóle nie powinien był zostać muzykiem! Nie miał do tego warunków. - podkreślała ta pierwsza. - Jego dzieciństwo i młodość to był niekończący się ciąg tragedii. Gdy miał 2 lata, umarła jego mama. Motyw miłości matki i dziecka powraca zresztą potem nieustannie w twórczości Góreckiego, nie tylko w słynnej III Symfonii, ale też choćby w "Ad Matrem" - dodaje.
W wieku zaledwie 4 latach Henryka Mikołaja Góreckiego spotkało kolejne nieszczęście. Chłopak zwichnął biodro, a źle leczona kontuzja przekształciła się w infekcję, a wreszcie gruźlicę kości. Życie oraz kończynę przyszłego kompozytora udało się uratować, ale wiązało się to z kilkoma poważnymi operacjami oraz 2 latami spędzonymi w szpitalu.
- Główne wspomnienie Góreckiego z dzieciństwa to marzenie o dorwaniu się do fortepianu matki, od którego był odganiany przez ojca i macochę. To był początek ciernistej drogi do kompozycji - opowiadała dalej Ewa Bobocińska. - Nie miał kontaktów z profesjonalnymi muzykami, do szkoły go nie przyjęto, bo był już "zbyt dorosły". Skończył więc zwykłe liceum i został nauczycielem biologii, geografii oraz matematyki. Sam uczęszczał do ogniska muzycznego i uczył się z pasją gry na kilku instrumentach - mówiła.
W 1955 roku - w wieku 22 lat - Góreckiemu udało się wreszcie dostać do Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach na wydział kompozycji. Już w 1956 - na drugim roku studiów! - w tamtejszej filharmonii zorganizowano monograficzny koncert jego muzyki. 2 lata później przyszedł debiut na "Warszawskiej Jesieni". - Jeśli tylko dawano mu szansę, Górecki odnosił spektakularne sukces - podkreśliła Ewa Bobocińska.

Tak było z II Symfonią "Kopernikowską", zamówioną przez Fundację Kościuszkowską, napisanym na prośbę Karola Wojtyły psalmem "Beatus Vir" i, oczywiście, z III Symfonią "Pieśni żałosnych", która wstrząsnęła światem dwukrotnie: w 1977, roku swej premiery, oraz w 1993, gdy na brytyjskich listach przebojów ścigała się z hitami Madonny oraz Michaela Jacksona. - Fenomen to za mało powiedziane. Nie potrafię wytłumaczyć tego sukcesu, choć to spełnienie moich marzeń - mówił wtedy Henryk Mikołaj Górecki...