Wyrok wykonano natychmiast po jego ogłoszeniu. W Boże Narodzenie 25 grudnia 1989 rozstrzelano obalonego rumuńskiego dyktatora Nicolae Ceausescu i jego żonę Elenę.

Nicolae Ceausescu (ur. 26 stycznia 1918) rządził Rumunią żelazną ręką w latach 1965-1989, kolejno jako szef partii komunistycznej, Rady Państwa, a następnie - prezydent. Jego rządom towarzyszył terror policyjny i zniszczenie gospodarcze kraju.

Zmierzch dyktatora
Według historyka prof. Adama Koseskiego zmierzch dyktatora rozpoczął się w momencie wyniesienia go na najwyższe stanowiska. - Ceausescu zatracił samokontrolę, poczucie i instynkt bezpieczeństwa. Z jednej strony nadmuchiwano ten ogromny balon, a z drugiej wszyscy dokładnie wiedzieli, że ten system władzy nie jest w stanie zapewnić rozwoju Rumunii i musi upaść – dodawał historyk.
Ceausescu bronił się przy pomocy policji politycznej (Securitate), pacyfikując wszelkie ruchy opozycyjne, podporządkowując sobie nawet rumuński kościół prawosławny.
W grudniu 1989 roku rumuński dyktator starał się jeszcze utrzymać przy władzy, ale opór społeczeństwa był już zbyt silny.
Po protestach górników w Timiszoarze, gdzie do demonstrantów wysłano wojsko, które otworzyło ogień i zabiło wielu z manifestujących, Nicolae Ceausescu 21 grudnia 1989 zwołał wielki wiec przed Domem Partii w Bukareszcie. Miał nadzieję, że uspokoi ludzi obietnicami.
Wiec, w którym lud miał poprzeć swojego przywódcę, zamienił się w wiec przeciwko niemu. Choć dyktator nawoływał, by ludzie poszli w spokoju do domu, ci jednak zostali na ulicach. Bieda w Rumunii była tak wielka, że obietnice nie były w stanie uspokoić rozgoryczenia.
Manifestacja przeniosła się przed hotel Intercontinental - tak, by zobaczył ją świat, ponieważ w hotelu mieszkali zagraniczni dziennikarze i przedstawiciele zachodnich firm. Na drugi dzień, 22 grudnia, Nicolae Ceausescu jeszcze raz próbował przemawiać do ludzi, ale tłum nie dał mu już dojść do słowa. Agresja narastała, a rumuński komunistyczny wódz musiał przerwać przemówienie i uciekać śmigłowcem wraz z żoną Eleną z dachu gmachu Komitetu Centralnego.

Ucieczka i zagadkowy proces
I tu zaczynają się najbardziej tajemnicze wydarzenia. Nie wiadomo jak to się stało, że kierowany przez zaufanego pilota helikopter nie miał wystarczającej ilości paliwa. Ceausescu nie dotarł do oddziałów, które były mu wierne – Securitate i Armii.
W skład grupy opozycyjnej wobec Caucescu, wywodzącej się z szeregów partii, wszedł późniejszy prezydent Rumunii Ion Iliescu. Do jej działań przyłączyła się autentyczna opozycja nie wywodząca się z szeregów partyjnych, a także ludzie ulicy, miast i wsi.
- Jak doszło do tego, że 25 grudnia oglądaliśmy już martwego Nicolae Ceausescu? - zastanawia prof. Adam Koseski - Na filmie francuskim pokazanym nie tylko w Rumunii, ale i w Telewizji Polskiej mamy tylko sam moment dowiezienia do sądu w Targoviste, następnie krótki proces, po czym widzimy parę prezydencką leżącą martwą pod murem. Pozostaje pytanie kto, kiedy i dlaczego tak szybko postanowił pozbyć się i zastrzelić, praktycznie bez sądu i procesu, Nicolae i Elenę Ceausescu.

Zobacz serwis specjalny Polskiego Radia na 25. rocznicę upadku komunizmu.

mk

Urodzony 8 czerwca 1921 roku na Jawie Suharto był jednym z kilkorga dzieci chłopa prowadzącego sklep. Skończył szkołę administracji i prawa, a potem zaczął pracować w banku. Pociągało go jednak wojsko. Sylwetkę indonezyjskiego dyktatora przedstawił w 1998 r. Sławomir Szof w  audycji z cyklu "Postacie XX wieku”. 

Kolonia holenderska

W roku 1940 wstąpił do holenderskiej armii kolonialnej i pozostał w niej do roku 1942. – Holendrzy byli wtedy skłóceni z indonezyjskim ruchem narodowo-wyzwoleńczym, z którym Suharto nie był jeszcze związany – mówił gość Sławomira Szofa. W roku 1942, podczas II wojny światowej ojczyznę przyszłego dyktatora zajęli Japończycy. Traktowali oni ruch narodowo-wyzwoleńczy nadzwyczaj łagodnie, pozwalając na utworzenie w 1943 roku młodzieżowej organizacji ochotniczej. Działała ona przez ponad dwa lata. To z niej wyrosła przyszła indonezyjska armia, do której wstąpił Suharto. – Z tej organizacji wywodził się każdy późniejszy przywódca kraju – podkreślił prof. Góralski.

Zasługi na polu bitwy. W nagrodę – misja

W roku 1945 wojska japońskie opuściły archipelag, wtedy też ruch narodowo-wyzwoleńczy ogłosił niepodległość Indonezji. Państwo musiało jednak na nowo podjąć walkę z Holandią, walkę wieloetapową, ciągnącą się przez pięć lat. – Suharto brał udział w tej wojnie jako jeden z niższych rangą oficerów – miał najwyżej stopień kapitana, a podlegała mu jedynie setka ludzi – opowiadał prof. Władysław Góralski. Suharto odznaczył się w walce, toteż, gdy między Indonezją a Holandią doszło do zawieszenia broni, powierzono mu ochronę przebywającego w Dżakarcie rządu indonezyjskiego. – Dowodził zarazem siłami zbrojnymi w tym mieście – dodał historyk.

Znaczenie Suharto wzrasta

W 1948 roku Holendrzy aresztowali większość członków rządu Indonezji. Suharto wraz z niektórymi jednostkami wojskowymi wycofał się wówczas w doskonale sobie znane góry, skąd aż do końca roku następnego prowadził walkę partyzancką. W roku 1949 Holandia uznała niepodległość Indonezji. – Suharto przez następnych 15 lat przeszedł powolną karierę wojskową. – Dopiero w roku 1953 został pułkownikiem, a siedem lat później – generałem brygady i zastępcą szefa sztabu – zauważył prof. Góralski. Mimo stopniowo rozwijającej się kariery aż do roku 1965 Suharto był w kraju postacią znaną jedynie wśród żołnierzy wyższych rangą, za granicą natomiast nie znano go wcale. Bywał jednakże w pałacu ówczesnego prezydenta swego kraju, Sukarno, gdzie cieszył się podobno sympatią i szacunkiem.

Krwawy przewrót

W roku 1965 Wielka Brytania zapragnęła przyłączyć należące do Indonezji północne Borneo – swoją kolonię – do Malajów i tym samym stworzyć nowe państwo, Malezję. Dążenie to spotkało się ze sprzeciwem prezydenta Sukarno, który chciał, by Borneo pozostało całością. – Zdania prezydenta nie podzielali jednak wszyscy poddani, zza granicy również nie otrzymywał zdecydowanego poparcia. Ale sprawa Borneo nie była jedynym problemem Indonezji. Już od momentu uzyskania przez nią autonomii występowały ostre tarcia między władzą cywilną i armią. – Żołnierze chcieli w większym stopniu wpływać na losy kraju – tłumaczył prof. Góralski. Oliwy do ognia dolała choroba prezydenta – zaczęły się walki o następstwo władzy. W otoczeniu Sukarno panowało przekonanie, że komuniści zaplanowali na niego zamach. Samo podejrzenie wystarczyło, aby  wkrótce doszło do niespotykanej dotąd w historii Indonezji wielkiej rzezi. – Właśnie wtedy Suharto, już w stopniu generała, dowodząc oddziałem gromiącym rebeliantów wysunął się na czoło sceny politycznej państwa – zwrócił uwagę gość Sławomira Szofa. Suharto postępował od początku tak, aby najpierw pozbawić prezydenta politycznych sojuszników, a następnie – zwolna odsunąć go od rządów. Sukarno podjął jeszcze jedną próbę utrzymania steru państwa. Powołał nowy rząd, którego jednak Suharto nie uznał. – Przez rok państwo miało formalnie dwie głowy, ale faktyczną władzę sprawował już Suharto. W rok później (1967) oficjalnie wymuszono dymisję prezydenta. Jego stanowisko tymczasowo zajął Suharto, którego wybór w roku następnym potwierdzono w parlamencie – mówił gość Sławomira Szofa. Suharto piastował urząd prezydenta jeszcze przez sześć kolejnych kadencji (były to lata: 1973, 1978, 1983, 1988, 1993 oraz 1998).

Kwitnący przemysł i gigantyczne długi. Bilans rządów generała Suharto

Nowo obrany dyktator prowadził politykę zagraniczną kraju całkiem inaczej niż jego poprzednik. Zerwał stosunki z państwami socjalistycznymi, zbliżył się za to do krajów Zachodu. Indonezja stała się wówczas jedną z potęg gospodarczych świata. Pojawiły się w niej nowe gałęzie przemysłu, wzrósł też poziom produkcji. Ale znaczna część kapitału, który do Indonezji napłynął pochodziła z pożyczek. – Dziś zadłużenie tego państwa wynosi blisko 90 miliardów dolarów. Kiedy Suharto przejął ster kraju, było nieporównanie mniejsze – skomentował prof. Góralski. Wspomniał, że pod rządami dyktatora Indonezję zalała fala korupcji, rozprzestrzeniło się też zjawisko nepotyzmu. – Członkowie rodziny dyktatora i jego znajomi zajęli ważne stanowiska, odnosząc, co za tym idzie, niemałe korzyści finansowe – stwierdził historyk.

W roku 1998, w dwa miesiące po szóstej już reelekcji, Suharto, pod naporem protestów ze strony poddanych ustąpił ze stanowiska prezydenta. Dwa lata później oskarżono go o nadużywanie władzy; procesu nie przeprowadzono ze względu na zły stan zdrowia polityka. W roku 2008 Suharto, u którego wykryto anemię, trafił do szpitala w Dżakarcie. Tam, 27 stycznia tego samego roku, zmarł.

17 lipca 1936 gen. Francisco Franco stanął na czele buntu przeciwko Republice, rozpoczynając hiszpańską wojnę domową. Zwyciężył po trzech latach i dyktatorską ręką rządził Hiszpanią przez następne 36 lat.

Początki kariery gen. Franco

Ślady rządów gen. Francisco Franco są obecne w Hiszpanii do dziś. Do dziś też społeczeństwo tego kraju ma podzieloną opinię na temat dyktatora. Przyszły przywódca kraju urodził się 4 grudnia 1882 roku w hiszpańskim El Ferrol. Jego ojciec był żołnierzem, dosłużył się stopnia wiceadmirała. Młodemu Franco, który od początku zamierzał obrać drogę wojskową, marzyła się podobna kariera. Ukończył Akademię Piechoty w Toledo. Mając zaledwie 33 lata awansował na generała. – Urodzony żołnierz, a przy tym lojalny wobec każdej formy rządów, nawet wobec republiki, której nie pochwalał – tak w audycji z cyklu "Postacie XX wieku” scharakteryzowała hiszpańskiego dyktatora Lidia Mularska-Andziak, historyk. Zaznaczyła, że gen. Franco niemal do początku wojny domowej przejawiał postawę apolityczną. – Nie angażował się w żadne spiski. Gdyby było inaczej, nie mógłby potem służyć rządowi republikańskiemu – stwierdziła.

Rebeliant z przypadku?

Wśród Polaków panuje przekonanie, że to Franco wywołał w Hiszpanii bunt, który przerodził się w wojnę domową. Goście Sławomira Szofa zdecydowanie temu zaprzeczyli. – Inspiratorem i organizatorem rebelii był inny żołnierz, również generał nazwiskiem Mola. Nie wyobrażał on sobie jednak, by spisek mógł się powieść bez udziału gen. Franco, który cieszył się w wojsku autorytetem – powiedziała Lidia Mularska-Andziak. Generał Mola usiłował więc przekonać Franco, by przyłączył się do rebelii – bez skutku. Franco nie chciał tego uczynić, bo nie wierzył w powodzenie przedsięwzięcia. Poza tym, przewidywał, że podziały w armii doprowadzą do wybuchu wojny domowej, co istotnie się stało. – Wodzem buntowników został przypadkowo – podkreślił dr Jerzy Eisler. – Na jego wyborze zaważyło wiele okoliczności, wśród nich – śmierć w katastrofie lotniczej przewidzianego na przywódcę rebelii gen. José Sanjurjo – powiedział.

Franco przejmuje władzę i stawia na nogi gospodarkę

Już od końca roku 1936 gen. Franco piastował stanowisko szefa rządu. – Alternatywą dla jego autorytarnej władzy byłyby, także autorytarne, rządy lewicy. Nie jest pewne, czy doprowadziłyby one do takiego rozkwitu hiszpańskiej gospodarki, jaki stał się za sprawą gen. Franco udziałem kraju w latach 60. – mówiła Lidia Mularska-Andziak. Dr Jerzy Eisler zauważył zaś, że Hiszpania jeszcze w latach 50. była znacznie biedniejszym krajem niż na przykład Polska – Tego, co Franco uczynił dla polepszenia sytuacji ojczyzny jego rodacy z pewnością nie zapomną – dodał.

Seat 600 - symbol hiszpańskiego cudu gospodarczego. (czerwiec 2008) Autor: Pujanak/Wikimedia Commons/domena publiczna

W obronie neutralności kraju

Francisco Franco stronił nie tylko od uczestnictwa w spiskach, lecz także – już jako polityk – od wplątania Hiszpanii w II wojnę światową. W roku 1940 Hitler przez 9 godzin próbował namówić hiszpańskiego dyktatora, by przyłączył się do wojny po stronie państw osi. Franco jednak rządził krajem zniszczonym przez wojnę domową, nie mógł więc pozwolić sobie na rzucanie ojczyzny w kolejną walkę. – Nie mógł też jednak wprost Hitlerowi odmówić, zastosował więc taktykę polegającą na stawianiu warunków niemożliwych do spełnienia. Zażądał między innymi ogromnej ilości broni i bombowców – mówił dr Jerzy Eisler. Lidia Mularska-Andziak zwróciła natomiast uwagę, że Franco od początku wiedział, że do wojny przystąpić nie chce i nie może. – Chronił więc neutralność Hiszpanii za wszelką cenę – powiedziała. Franco nie zamierzał brać w wojnie udziału jeszcze z innego powodu: nie wiedział, kto w niej zwycięży, więc obawiał się, że poparcie którejkolwiek strony może przekreślić przyszłość Hiszpanii.

Dyktator wybiera króla. Bilans rządów Franco

W roku 1947 Franco postanowił przywrócić w ojczyźnie monarchię. – On sam chciał rządzić krajem wyłącznie po to, by zapewnić mu spójność i bezpieczeństwo. Wiedział jednak, że na dłuższą metę to nie wystarczy – stwierdził dr Jerzy Eisler. Jego zdaniem, Franco był przekonany, że, gdy go nie stanie, inni roztrwonią wszystko, co udało mu się zdobyć. – Ponadto, z biegiem lat coraz bardziej przywiązywał się do stanowiska. Odejść mógłby tylko w sposób naturalny – umierając – dodała Lidia Mularska-Andziak. Dyktator zmarł w Madrycie 20 listopada 1975 roku. Przedtem jednak, w roku 1969 desygnował kandydata na tron, był nim Juan Carlos, wnuk ostatniego władcy Hiszpanii, Alfonsa XIII. – Wybór króla, który umiał współpracować zarówno z prawicą, jak i z partią lewicową to kolejny czyn, którego pewnie Hiszpanie generałowi Franco nie zapomną – wyraził przypuszczenie dr Jerzy Eisler. Lidia Mularska-Andziak za największą zasługę dyktatora Hiszpanii uznała odpolitycznienie społeczeństwa. Zaznaczyła, że pod władzą dyktatora Hiszpanie nauczyli się współpracy, co później pozwoliło krajowi na łagodne przejście do ustroju demokratycznego.

Dopiero dwa lata po jego śmierci w kraju odbyły się pierwsze wybory parlamentarne. Odbyły się 15 czerwca roku 1977. Wzięło w nich udział prawie 80% społeczeństwa. Najwięcej, bo aż 34,5% głosów zdobyła powstała w tym samym roku Unia Demokratycznego Centrum, partia centroprawicowa, skupiająca ludzi o różnych poglądach.