Czy idee pozytywistyczne: praca u podstaw, praca organiczna, edukacja młodego pokolenia, dążenie do sukcesu oraz utylitaryzm - obce są współczesności? Czy rzeczywiście lektura "Nad Niemnem" to strata czasu? W studiu Władysława Szpilmana o powieści Elizy Orzeszkowej rozmawialiśmy z prof. Grażyną Borkowską, dr Anną Wietechą, dr Dawidem Osińskim oraz publicznością.

Według części gimnazjalistów i licealistów książki Elizy Orzeszkowej są w XXI wieku nieco przestarzałe. Sama powieść "Nad Niemnem" jest nudna, pełna przytłaczających opisów przyrody. Uczniowie zwrócili jednak uwagę, że młodzież niechętnie sięga po tę książkę właśnie z powodu powszechnie panującej opinii na jej temat. Wielu dorosłych ludzi wspomina lekturę powieści jako swoje najgorsze przeżycie na szkolnych lekcjach. W jednym ze sklepów można nawet kupić zeszyt z podobizną Orzeszkowej i podpisem "nawet ona zasnęła, czytając »Nad Niemnem«".

– Myślę, że młodych ludzi ta powieść jest przede wszystkim trudna – stwierdziła prof. Grażyna Borkowska. – Jedną z przyczyn jest skomplikowany język Orzeszkowej. Jest on dość archaiczny. Spośród pisarzy pozytywistycznych pisarka używa najbardziej dziewiętnastowiecznego, postromantycznego języka, z bardzo bogatymi elementami retorycznymi. Rozbudowane zdania mają niewiele wspólnego z tymi, których używamy na co dzień – dodała. Według literaturoznawcy wielu ludziom brakuje po prostu wprawy w czytaniu prozy Elizy Orzeszkowej, lecz tę umiejętność, jak każdą inną, można nabyć.

Drugą trudnością dla czytelników są długie opisy przyrody, które nie służą ani fabule, ani rozrywce. Ich wartość jako źródła wiedzy jest dyskusyjna. – Te opisy czemuś jednak służą. Orzeszkowa chciała na coś zwrócić uwagę – mówiła prof. Grażyna Borkowska. – Wydaje mi się, że jedną z interpretacji owych opisów jest to, że nie jesteśmy głównymi bohaterami bajki, w której występujemy. Nie jesteśmy panami życia, które prowadzimy. Własne ego nie wystarczy. Trzeba mieć relację ze światem przyrody, rozumieć ten świat i doceniać go – mówiła.

Audycję z cyklu "Te wstrętne lektury" prowadziła Hanna Maria Giza.

mc

Makbet jest bohaterem wojennym, wyróżniającym się męstwem i walecznością w wojnie szkocko-norweskiej, szlachetnym, sprawiedliwym rycerzem, ceniącym służbę u króla. Nagle coś się wydarza… Czy można powiedzieć, że Szekspirowski bohater po prostu jest lub staje się zły?

- Chyba nie do końca. Chociażby dlatego, że ma świadomość, iż podejmowane przez niego działania są złe. Zresztą to czarownice przychodzą do niego, by przepowiedzieć mu przyszłość. On ich nie szuka - uważa Antoni Libera, autor jednego z ważniejszych polskich przekładów "Makbeta". - Tragedia ta dotyka problematyki losu i przeznaczenia, istotnej w tradycji antycznej, ale przede wszystkim wyjątkowo aktualnej dziś. Wyrocznią stała się przecież obecnie nauka, której główny nurt redukuje nas do odruchów materialnych. Wielki paradoks naszej cywilizacji: sami się stworzyliśmy, by w końcu odmówić sobie wolnej woli… - konstatuje.

Z takim odczytaniem "Makbeta" polemizuje jednak dr hab. Anna Cetera z Instytutu Anglistyki UW, znawczyni twórczości Szekspira. - Makbet podejmuje jednak pewną decyzję, słuchając, w przeciwieństwie do Banka, przepowiedni wiedźm. Wiedza o przyszłości pozbawia go woli, ale to on owej wiedzy pragnie i ją wybiera. W tym sensie świadomie wchodzi w konszachty ze złem - argumentuje.

A jako odczytała dramat Szekspira zebrana w Studiu PR im. Władysława Szpilmana młodzież? I dlaczego ten tekst jest tak atrakcyjny, a jednocześnie niebezpieczny dla aktorów? O tym mówili w audycji "Te wstrętne lektury" przedstawiciele tego zawodu: Aleksandra Bożek i Jacek Beler. Zachęcamy do wysłuchania nagrania.

Co ciekawe, Szekspirowska wizja losów Makbeta - postaci autentycznej - jest historyczną mistyfikacją. Współcześni Szkoci odkrywają go jako narodowego bohatera i ostatniego wielkiego króla, któremu faktycznie przysługiwało prawo do korony. - W tradycji klanowej władza przysługiwała zawsze najsilniejszemu reprezentantowi klanu. Duncan natomiast postanowił przekazać ją własnemu synowi - wyjaśniła dr hab. Anna Cetera.

mm, gs

- Wcześniej były oczywiście diabły u Puszkina i Dostojewskiego. Ale w latach 20. ten motyw zagościł na dobre w rosyjskiej literaturze popularnej. Znawcy wymieniają dużo ponad sto tytułów. To nie przypadek... Zresztą wraz z nadejściem nazizmu ten motyw przenika na Zachód. Starczy wspomnieć choćby "Doktora Faustusa" Thomasa Manna - wyjaśnił gość Dwójki.

Ale na czym polegała misja diabłów w Moskwie? Wiele wyjaśnia zaczerpnięte z Goethego motto: "Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro”. - Czyżby Moskwa i Rosja były tak strasznie przesiąknięte złem, że nawet te szatańskie postępowania wydawać mogą się dobre? - spytała retorycznie Hanna Maria Giza. - Pobyt Wolanda miał charakter sondażowy. I doszedł on do wniosku, że ludzie się nie zmieniają. Zepsuły ich może nieco problemy lokalowe. Chodzi zwłaszcza o lokal nr 50, którego mieszkańcy nieustannie znikają... To wyraźna aluzja polityczna - podkreślił profesor Adam Pomorski. - Diabłów nie widać, ale nieustannie manipulują one rzeczywistością. Podobnie jak agenci tajnej policji...

Jest więc "Mistrz i Małgorzata" gorzką i groteskową satyrą na rzeczywistość polityczną, w której przyszło Bułhakowowi żyć. Ale czy tylko? Okazuje się, że największe problemy sprawia młodym czytelnikom, wpleciona szkatułkowo w główną akcję, przypowieść o Poncjuszu Piłacie i Jeszui. Swoista "ewangelia według Wolanda" i zarazem dzieło Mistrza odznacza się zupełnie inną poetyką i absolutnie poważnym tonem. - To przypowieść o charakterze podstawowym, skontrastowana z chaosem świata Bułhakowa - mówił profesor Pomorski. Ale cóż łączy te dwie rzeczywistości. - Chociażby puenta powieści: nie ma cięższego grzechu niż tchórzostwo - odpowiedział gość Hanny Marii Gizy. Audycja "Te wstrętne lektury” gościła tym razem w Liceum im. Królowej Jadwigi w Warszawie.

mm/kul