4 lipca 2000 roku zmarł w Neapolu Gustaw Herling-Grudziński, pisarz, eseista, krytyk literacki, dziennikarz, żołnierz, więzień sowieckich łagrów i obozów NKWD.

W rozmowach z Renatą Gorczyńską i Konradem Tatarowskim Gustaw Herling-Grudziński opowiadał o specyfice swojej literackiej formy oraz o tematach, do których bezustannie powraca. 

Wejdź na stronę poświęconą pisarzowi herling.polskieradio24.pl

Jedną z charakterystycznych cech prozy autora "Innego świata" jest jej usytuowanie na pograniczu literackiej fikcji i dokumentu. Daje się to najlepiej zaobserwować w opowiadaniach: zwraca uwagę eksponowana sytuacja narracyjna, bogactwo użytych form gatunkowych takich jak legenda, przypowieść, pamiętnik, reportaż, esej, apokryf czy wreszcie kronika. Wątpliwości czytelnika, czy ma wciąż do czynienia z literackim zmyśleniem, czy jednak już z autentyczną relacją, mogą czasem rozwiać takie sygnały literackości jak parabolizacja przedstawionych zdarzeń, wpisywanie bohaterów, ich czynów, ich życiowych przypadków, w jakiś wyższy, wciąż jednak ukryty, porządek znaczeń czy też: misterna narracja opowieści.

O tej cesze swoich tekstów mówił Herling-Grudziński w rozmowie z Konradem Tatarowskim w 1990 roku. – Nie mam na tyle wyobraźni, żeby pisać rzeczy całkowicie zmyślone, choć nie tylko dlatego sięgam do starych kronik, często je zmieniam. To jest moja dziedzina, moje powołanie pisarskie.

Jak zaznaczył, również "Dziennik pisany nocą" ma nowatorską formę gatunkową: – On też jest w pewnym sensie moim osobistym pomysłem. Nie jest to typowy dziennik intymny typu Gide’a – podkreślał pisarz, zwracając uwagę na otwartość, ale zarazem integralność swojej diariuszowej formuły.

Obok kwestii warsztatowych radiowi rozmówcy pytali również Gustawa Herlinga-Grudzińskiego o najchętniej poruszane przez niego tematy – o jego literackie (ale przecież wychodzące poza literaturę w kierunku filozofii czy teologii) obsesje, kierunki poszukiwań. Pisarz opowiadał między innymi o wciąż powracających w jego utworach obrazach bólu i cierpienia, o sytuacjach granicznych, w których umieszcza swoich bohaterów. Zaprzeczył również, jakoby uważał się za skostniałego moralistę.

– Te nazwy, jakie mi przylepiają, że jestem moralistą, Katonem, zgorzkniałym krytykiem, są nieprawdziwe i przesadne. Słowo moralista jest w stosunku do mnie niesłychanie nadużywane. Ja po prostu jestem za tym, że w życiu ludzkim istnieje parę podstawowych i ważnych przekonań, których się człowiek trzyma – mówił Renacie Gorczyńskiej, przywołując postawę tak cenionego przezeń Conrada.

W radiowej Dwójce przyznaje, że powojenne Włochy nie były w stanie zaakceptować świadectwa zawartego w "Innym świecie". - Ojciec doświadczył ostracyzmu, a "Inny świat", jak opowiadał, stał się książką znienawidzoną. W lewicującej i komunizującej Italii nie było miejsca dla takich pisarzy, jak Herling - mówi córka pisarza.

Zobacz serwis specjalny "Gustaw Herling-Grudziński" >>>

Mimo to zaangażowanie polityczne pisarza trwało do końca życia, a swoje opinie wyrażał m.in. na łamach paryskiej "Kultury" . Teksty publicystyczne Herlinga-Grudzińskiego ukazywały się także w "Tempo presente", gazecie założonej przez dwóch włoskich pisarzy: Ignazio Silone i Nicolę Chiaromonte. - Mówił o nich "moi wielcy włoscy przyjaciele", a w jego archiwach jest wiele pięknych listów, które przez lata wymieniali - wspomina Marta Herling.

Właśnie ci dwaj stanowili najbliższy krąg jego przyjaciół w Neapolu, gdzie osiadł na stałe w 1955 roku. - Dla liberalnej lewicowej elity Włoch, zwróconej w stronę komunizmu, Herling nie był partnerem do rozmowy, nie rozumiano go. Z drugiej strony zabierał głos w sprawach publicznych, prawdą jest jednak i to, że dzieła ojca trafiły do szerszego obiegu dopiero po roku 1989 - wyjaśnia.

95. urodziny Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Audycje specjalne w Dwójce >>>

"Szybko przekonałem się, że jest to miasto zamknięte, mimo to od pierwszych chwil byłem zafascynowany Neapolem, i to tak dalece, że rodzina Lidii zaczęła mnie uważać za jego znawcę. Fizycznie przylgnąłem do tego miejsca, choć psychicznie jeszcze długo czułem się bardzo źle" - tak pisał Gustaw Herling-Grudziński w "Najkrótszym przewodniku po sobie samym". W domu natomiast prawie o sobie nie mówił. - Wiedziałam o nim naprawdę mało, choć zdawałam sobie sprawę, że spotkało mnie szczęście, ponieważ mój ojciec jest wielkim pisarzem. Ale naprawdę zaczęłam go poznawać przez lekturę jego książek i potem, dzięki podróżom do Polski - opowiada.

Jakich pytań córka nigdy ojcu nie zadała? Co połączyło Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i jego teścia - włoskiego filozofa Benedetto Crocego? Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy z Martą Herling zarejestrowanej przez Bartosza Panka w Neapolu w listopadzie 2012 roku.

Gustaw Herling-Grudziński w Radiach Wolności>>>

(asz/mc)

– Twórczość Herlinga-Grudzińskiego i jego biografia są bardzo skomplikowane, przede wszystkim ze względów historycznych – powiedział prof. Włodzimierz Bolecki. – Pisarz większość życia spędził za granicą. Przez cały okres PRL był pisarzem wyklętym, jednym z tych, którzy zostali wyeliminowani z życia publicznego. Twórczością Gustawa Herlinga-Grudzińskiego zaczęliśmy interesować się w jego bardzo już późnych latach. Od lat więc powoli nadrabiamy zaległości – dodał.

Za granicą pisarz znany jest wyłącznie pod jednym nazwiskiem. Na okładkach przekładów jego książek widnieje "Herling". Skąd wziął się zatem "Grudziński"? – Według legendy rodzinnej drugi człon nazwiska był, jak mówił pisarz Zdzisławowi Kudelskiemu, był "rezultatem faktu, że mój pradziadek czy prapradziadek był w oddziałach Czachowskiego w lasach kieleckich w czasie powstania styczniowego. Tam mu to drugie nazwisko nadano, ale ja nigdy nie natrafiłem na żadne ślady czy dowody tego twierdzenia, tak że muszę to uznać za legendę, coś w rodzaju rodzinnego mitu" – cytował literaturoznawca.

Mitów i legend powtarzanych przez samego pisarza było znacznie więcej. – O życiu Herlinga-Grudzińskiego wiemy niewiele – zauważył prof. Włodzimierz Bolecki. – Szczególnie trudne w rekonstrukcji są jego dzieciństwo i młodość. Poważnym kłopotem dla biografów jest nawet miejsce urodzenia pisarza. Herling Grudziński we wszystkich swoich publikacjach i dokumentach podawał, że urodził się w Kielcach. Tymczasem prof. Irena Furnal, kielecka polonistka, odnalazła metrykę Herlinga-Grudzińskiego, z której jednoznacznie wynika, że przyszły pisarz urodził się we wsi Skrzelczyce – opowiadał.

Gustaw Herling-Grudziński nie wspominał on też o swoich żydowskich korzeniach, na które wskazuje przecież także pierwszy człon jego nazwiska. Podkreślał za to, że wywodzi się z rodziny, w której silny był polski patriotyzm. Oburzał się, gdy ktoś mówił o jego pochodzeniu. Dlaczego tak było? Zapraszamy do wysłuchania nagrania audycji "Sezon na Dwójkę" prowadzonej przez Dorotę Gacek.

mc

– Chciałbym opisywać rzeczy, które sam człowiek stworzył na swoje nieszczęście, które zamienił w plagi – powiedział pisarz. – Stąd moje zainteresowanie tzw. "ideologią" (zawsze używam cudzysłowu mówiąc o niej). Szczególnie interesuje mnie w tej perspektywie zagadnienie współczesnych intelektualistów. Ich zachowanie było straszne. Pewien włoski pisarz i mój wielki przyjaciel powiedział kiedyś o intelektualistach zachodnioeuropejskich, że gdyby sądzić ich po zachowaniu, to uznać należy, że nie mają żadnego tytułu do przewodzenia społeczeństwu – opowiadał.

Włochy zdaniem autora "Innego świata" są klasycznym przykładem tego, co z ludźmi pióra zrobiła chęć znalezienia się pod wielkim parasolem komunistycznym. - "Ideologia" odgrywała tam rolę podrzędną, bo Włochy są kolebką tzw. "literata" – wyjaśniał. – To typowo włoskie zjawisko, formacja ludzi wychowanych na renesansowych dworach książęcych, którzy mieli zdolności pisarskie i potrafili na każdy temat pisać w taki sposób, jaki podobał się księciu. To był swego rodzaju prawzór zamówienia społecznego. Było im obojętne, o czym piszą – dodał.

– Tymczasem według mnie pisarz powinien być człowiekiem, który całą swoją istotą angażuje się w to, co pisze – mówił Gustaw Herling-Grudziński. – Nie wykonuje zamówień księcia, lecz pisze to, co myśli. Dlatego tak wielką wagę przywiązuję do tego, by nazywać mnie "pisarzem". Może to brzmi zbyt szumnie, ale wierzę w posłannictwo pisarza. Wprowadziłem więc podział na pisarzy i literatów po to, by można było odróżnić tego, kto traktuje swoje pisarstwo bardzo serio, od tego, który po prostu urodził się obdarzony talentem pisania i wykorzystuje go zależnie od okoliczności – powiedział.

Z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim Leszek Szaruga i Joanna Szwedowska rozmawiali jesienią 1995 r. w Berlinie. Pisarz gościł tam wtedy na zaproszenie Akademie der Kunste i uczestniczył w trzech spotkaniach z publicznością. Więcej wypowiedzi z radiowych wywiadów z pisarzem - w nagraniu audycji "Rozmowy po zmroku".

mc/mm