Zawsze uważałem, że istnieje dobra i zła literatura. Zwrot literatura zaangażowana kojarzy mi się z określeniem jeździectwo protestanckie.

Borges

Przed-przedstawienia teatralne zaczynają być z wolna ciekawsze niż przedstawienia same, intensywniej intrygujące są i paradoksalnie - bardziej konieczne. To było nieuchronne, gdyż same seanse – cóż dziś mogą? Przed-przedstawienia... Jednak inaczej trzeba powiedzieć. Nie przed-, a obok-przedstawienia. Obok-przedstawienia zawsze ramię w ramię z przedstawieniami. Albo tuż za ich plecami, bądź nad nimi, lub jak dywan, lecz niezmiennie bliziuteńko. Obok-przedstawienia czasem w radiu lub telewizji emitowane, z reguły jednak drukowane w formie wywiadów, spowiedzi, wyznań oraz innych monologów twórców przedstawień, tudzież krytyków. Wspomagające, podpierające, kojące, krzepiące, nade wszystko zaś – wyjaśniające. Tak właśnie – tłumaczące, o co chodzi. Obok-przedstawienia niczym sanitariuszki dzielne, zawsze gotowe ulżyć gruntownie skołowanemu widzowi - a przez to i samemu dziełu - jodyną dogłębnej analizy, filozoficznym bandażem, plastrem ważkich tez, mozolnie wykonaną chałupniczymi sposobami pigułką sensu, oczywiście nowoczesnego, a także pastylką przesłania społecznie zaangażowanego. Gdyby nie te sanitariuszki wierne, na które reżyser zawsze może liczyć (zwłaszcza, gdy sam przeistacza się w wywiadach w osobistą swą sanitariuszkę), gdyby nie te bezprzykładnie uparte majsterkowiczki idei – jak kiepsko by ze mną było dziś, po premierze „Płatonowa” w Narodowym Starym Teatrze?

W seansie tym naraz zjeżdża z sufitu, na linach zawieszony, metalowy dzban, lśniący i migający światełkami, dzban albo waza. „Latający samowar!!! I mruga!!!”. Tak szepnąłem w zachwycie do widza po mojej prawej. I gdybym później nie przeczytał krótkiego, acz fundamentalnego, na internetowej stronie teatru ujawnionego, obok-przedstawienia – do dziś tkwiłbym w błędzie. „Sztuki Czechowa, odbierane jako przeczucie katastrofy, opowiadają o katastrofie już dokonanej. O stracie podobnej do utraty kontaktu z Ziemią przez statek kosmiczny. Powrót jest niemożliwy. I celu brak. Jest tylko bezsensowny lot w kosmosie”. Taką ideę skonstruowała sanitariuszka! Wprawdzie nie jest jasne, czy wpierw powstała koncepcja „Płatonowa” jako beznadziejnego lotu kosmicznego, więc był mus podparcia tej koncepcji widokiem rakiety na linach, czy też najpierw urodził się pomysł mrugającej rakiety, który należało wyjaśnić „Płatonowem” na orbicie – nie jest jasne, co było pierwsze, lecz nie mam o to pretensji. Grunt, że mam już jasność. To na linach - to nie fruwający samowar, który mruga! To bulwiasta rakieta, sunąca donikąd, migająca światełkami na pożegnanie! A uszy? Co ze spiczastymi uszami Elfa, z którymi „Płatonowie” paraduje jedna z aktorek?... Trzeba w tym miejscu przerwać.

Muszę urwać wyliczankę, gdyż potwornie długa ona jest. I, rzecz jasna, nie tylko „Płatonowa” w Starym dotyczy. I z każdym, no, może z co drugim polskim wieczorem premierowym – coraz dłuższa się staje. Ile istnieje dziś przedstawień, co same nic już nie mogą? Jak wiele jest w nich scen zupełnie bezradnych, które – jeśli o ich sens chodzi - nie poradzą sobie bez troski obok-przedstawień, bez pomocy dzielnie majstrujących sanitariuszek? Czy da się dziś ogarnąć sceniczne cudotwórstwo, te jak obuchem w głowę pomysły zdumiewające, zatykające dech wizje, koncepcje i znaki, wszystkie te Filipki wyskakujące z konopi, których to Filipków dziwaczność można porównać chyba tylko z porażającą dziwacznością Księgi Rekordów Guinessa? Najwięcej słomek do napojów, włożonych w usta. Najwięcej butelek na kapsle, otwartych czołem. Największy samolot zjedzony przez człowieka. Albo: najszybsza muszla klozetowa. I jeszcze: tryśnięcie mlekiem z oka na największą odległość. Czy pomiędzy tymi rewelacjami a rewelacjami naszych scen rzeczywiście otwiera się przepaść?

W Teatrze Śląskim w Katowicach Radosław Rychcik wyreżyserował „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. To cieszy. Tyle że akcja dzieje się nie w Bronowicach pod Krakowem, tylko w Irlandii Północnej, w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku, bodaj w jakimś pubie w Belfaście. Poeta to Seamus Heaney, Rachela ma na imię Jenny i jest przywódczynią organizacji terrorystycznej, Nos to sparaliżowany weteran wojenny Eamonn, Czepiec zaś zmienił się w Brendona, i tak dalej. A w finale wybrzmiewa gospelowe alleluja i szkocka whisky wędruje z rąk do rąk. Czepiec chlejący „Jamesona” on the rocks – to musi być mocna rzecz. Tak mocna, że czym prędzej szukam jakiegoś obok-przedstawienia, szukam, znajduję, czytam – i mam jasność. Oto Rychcik, chwilowo jako swoja prywatna sanitariuszka-majsterkowiczka, tłumaczy w wywiadzie, że przestudiował książkę Aleksandry Łojek „Belfast. 99 ścian pokoju” – i mu się kłopoty Irlandzkiej Armii Republikańskiej skojarzyły z wiadomymi dzięki Wyspiańskiemu kłopotami w Bronowicach. No bo w Bronowicach niesnaski pomiędzy chłopstwem a inteligencja krakowską, a w Belfaście niesnaski pomiędzy protestantami i katolikami. U nas i u nich – niesnaski! Belfast i Bronowice, Bronowice i Belfast. To i to – na B! Wszystko jasne, wszystko się zgadza, wszystko pasuje! Kurtyna w górę!

Tak, to i to - na B. W tej prostocie tkwi geniusz obok-przedstawień. Porzućmy B, przejdźmy na W. Poszperajmy, podłubmy, wydłubmy i zmajstrujmy dla mocno w bóle Irlandii Północnej zaangażowanego „Wesela” Rychcika wytłumaczenie nieuchronne i nie do obalenia. Otóż – o czym traktuje, tak najogólniej rzecz ujmując, „Wesele” Wyspiańskiego? O weselu. Czy jest na świecie kraina, gdzie nie działa rytuał wesela? Nie ma. Wniosek? „Wesele” Wyspiańskiego opowiada o całym globie. Sprawdziło się w Belfaście, a potencjalnie może być weselem chińskim, mongolskim, japońskim, izraelskim, tybetańskim, ruskim, a nawet eskimoskim. Zadziała też w Afryce oraz w dżungli amazońskiej.

Najogólniej rzecz ujmując... Tak, sedno skuteczności obok-przedstawień tkwi w ich prostocie uogólnienia. Im większe jest ono – tym więcej w teatrze zdziałać można, bo tym więcej można wytłumaczyć. Na dobrą sprawę - wielka, rozrastająca się, fascynująca, wsysająca, intrygująca o wiele mocniej, aniżeli przedstawienia same, machina obok-przedstawień jest dziś w stanie wyjaśnić wszystko, nawet, a może głównie to, co niewyjaśnialne. Gadana lub drukowana armia sanitariuszek jest w stanie ocalić każde przedstawienie. Sanitariuszki dobrze wiedzą, że trzeba szukać, by znaleźć. Znają te oto prawdy odwieczne. Szperajcie, a wyszperacie. Dłubcie, a wydłubiecie. Majsterkujcie, a zmajstrujecie. Tak czyńcie, a wygracie.

Wygrywa się dzięki pasji śnienia kuriozalnych koncepcji i dzięki uporowi w ich ucieleśnianiu. Jak mistrzowie z Księgi Rekordów Guinessa. W 2004 roku Ilker Yilmaz, nadzwyczajnie twórczy Turek, wlał sobie do nosa mleko, a następnie przez oko trysnął nim na odległość 279,5 metra. Do dziś nikt go nie pokonał. Skonstruowaną przez siebie muszlą klozetową artysta Colin Furze osiągnął prędkość 88,5 km/h, a co najsmakowitsze – w czasie jazdy śmiało można było z niej korzystać, gdyż spłuczka działała bez zarzutu. Na zdjęciu uwieczniającym chwilę bicia rekordu widać Colina Furze, jak z opuszczonymi portkami siedzi na sedesie i uśmiecha się szeroko, zaś papier z rozwiniętej rolki łopoce na wietrze, niczym siwy warkocz.

Jaki jest sens tych przedstawień wstrząsających? Niestety, one wciąż nie doczekały się swoich obok-przedstawień. A szkoda. Z przyjemnością bym poczytał.

***

Paweł Głowacki/mc

Macondo było wówczas niewielką osadą – dwadzieścia chat z trzciny oblepionej gliną, zbudowanych na brzegu rzeki, której przezroczyste wody bystro toczyły się po gładkich, białych kamieniach koryta, wielkich jak jaja przedhistorycznych ptaków. Świat był jeszcze tak młody, że wiele rzeczy nie miało nazwy i mówiąc o nich trzeba było wskazywać palcem - Gabriel García Márquez.

To wcale nie wymagało wielkiego charakteru, wystarczyła odrobina koniecznej pokory, lecz w gruncie rzeczy była to sprawa zaufania do starych słów. Nie uniósł więc głowy. W ciemnym garniturze, białej koszuli, znieruchomiały przy mikrofonie na proscenium - nie odlepił wzroku od zdań na kartce, trzymanej w lewej dłoni. Ani raz. Aż do końca. W żadnej z kilkunastu małych chwil, kiedy milkł między słowami – ani raz nie spojrzał na tysiąc głów w rzędach parteru, w bocznych przejściach i lożach wiszących jedna nad drugą, po sufit. Jakby tam nikogo nie było. Nie spojrzał, by sprawdzić wrażenie, jakie sprawił swą sztuką czytania na głos, by wielkodusznie przyjąć ciszę uwielbienia, by smakować siebie jako pępek świata. Ani raz nie opuścił słów, nie odkleił wzroku od liter, choć mógł, bo przecież zna, musi znać ten wiersz na pamięć. Nie znalazł powodów, by nie ufać. Ufał, więc czytał, co stoi napisane. Nie więcej, nie mniej. „Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu/ po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę”. Czytał to, a później resztę, do finalnego „Bądź wierny Idź”. Powiada się czasem, że ktoś grał jak z nut. On „Przesłanie Pana Cogito” Zbigniewa Herberta na głos czytał tak, jakby czytał z chłodu ciemnych kamyków.

Może pamiętał opowieść Jana Kotta o ogrodach Piasku i Kamieni w Kioto? Niewielki prostokąt jasnego piachu, zagłębiony niczym sadzawka, otoczony murkiem. Na piasku piętnaście kamyków w pięciu grupach: pięć, dwa, trzy, dwa, trzy. To wszystko. Nic więcej. Jeszcze tylko szara zieleń klonów w oddali, lecz mogłoby jej nie być. W tym krystalicznym układzie form Kott zobaczył doskonałą czystość znaków Teatru Nõ, starego jak Japonia, jego hipnotyczny chłód. Prostokąt jasnego piasku – prostokąt białej kartki. „Przesłanie...” – trzydzieści sześć wersów w czternastu grupach: dwa, dwa, dwa, dwa, dwa, cztery, dwa, trzy, pięć, dwa, cztery, dwa, trzy, jeden. Nic więcej. Po co więcej? A może do tego, który 17 stycznia, w finale jubileuszowego, 500 Krakowskiego Salonu Poezji, na dużej scenie Teatru Słowackiego czytał „Przesłanie...”, wrócił inny wiersz Herberta, ta lekcja pokory, ta rada, by ufać? „kamyk jest stworzeniem/ doskonałym// równy samemu sobie/ pilnujący swych granic// wypełniony dokładnie/ kamiennym sensem// o zapachu który niczego nie przypomina/ niczego nie płoszy nie budzi pożądania// jego zapach i chłód/ są słuszne i pełne godności// czuję ciężki wyrzut/ kiedy go trzymam w dłoni/ i ciało jego szlachetne/ przenika fałszywe ciepło// - Kamyki nie dają się oswoić/ do końca będą na nas patrzeć/ okiem spokojnym bardzo jasnym”.

Jedno jest pewne. Nie dodawał swego fałszywego ciepła do czytanych słów. Nie przestawiał kamyków, nie układał ich w figury patosu, w znaki pocieszenia, w umoralniające malownicze płaskorzeźby szlachetności, w piramidki czczące dzielność desperacką. Ani raz nie podniósł głosu, nie zaszlochał, nie załkał, nie westchnął. Ani raz nie opuścił słów. Czytał tak, jakby tylko powtarzał szarą, doskonale chłodną twardość fraz. Czytał tak, jakby nie czytał, lecz wskazywał palcem słowa, co są niby rzeczy, które jeszcze nie mają nazwy. Zwłaszcza te słowa, w których błąka się ciemna ironia. Bo owszem, brzmi w prologu wezwanie „Idź”, lecz później mruczą litery, które nie pocieszają, które przestrzegają, że najpewniej nic z tego nie będzie, jak zawsze. „Runo nicości”, „ocalałeś nie po to aby żyć”, „Gniew twój bezsilny”, „oni wygrają, pójdą na twój pogrzeb”, „bo tak zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz”, „ginęli w piasku”, „chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku”, „tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek”, „miasta popiołów”. Przez trzy i pół minuty odmawiał starym słowom swego fałszywego ciepła, lecz w finale kruszeje twarda powłoka wiersza, trzeszczy kwarc ostatniego, trzydziestego szóstego wersu. Jakby nóż przez sekundę ciął kamyk. Tak powiedział finalne „Idź”. Dopiero wtedy uniósł głowę, opuścił rękę z kartką. Andrzej Seweryn. A później cisza. „Jakby ziemia była nie zamieszkana”, rzekł Samuel Beckett w epilogu „Ostatniej taśmy”. Koniec. Koniec trzy i pół minutowego teatru Seweryna.

W istocie jednak – nie koniec. Będą kolejne Salony Poezji. Kolejne niedziele będą, jak były przez lat czternaście, bo tyle trwa Anny Dymnej Salon Poezji. Dziś, po czternastu latach, istnieje już ponad czterdzieści Salonów takich jak krakowski, w Polsce całej i poza nią, o ile dobrze pamiętam – od Kanady, przez Londyn, po Kijów. Setki, grube setki aktorów, aktorek i muzyków. Grube tysiące wierszy z wszystkich czasów i stron globu. I co? Od czternastu lat na wszystkich salonowych scenach powtarza się w istocie to, co zrobił Seweryn ostatniej, jubileuszowej niedzieli, on, Anna Polony, Dymna, Krzysztof Orzechowski, Jerzy Trela, Skaldowie, Andrzej Sikorowski, Grzegorz Turnau i cała zacna reszta. Rzecz jasna, różnie różni czytają, różnie śpiewają, lepiej i gorzej, mądrzej i głupiej, głowę czasem podnosząc lub nie, cudując bądź też cyzelując skromność, tak i owak - jedno wszakże nie zmienia się od lat czternastu. Nie opuszczają słów. Wystarcza im powtarzanie starych słów, co bywają dla nich jak rzeczy jeszcze bez nazwy. I to samo wystarcza tym, którzy słuchają. Jak ostatniej niedzieli przez ponad dwie godziny. I jak na końcu, kiedy zazgrzytało finalne „Idź” krótkiego seansu Seweryna. Koniec. „Krapp nieruchomo patrzy przed siebie”, powiada Beckett. I jeszcze: „Szpule dalej obracają się w ciszy”.

W ciszy po zgrzycie pomyślałem, że czas wrócić do „Ostatniej taśmy”, czas powtórzyć w teatrze ten portret starca, stygnącego Krappa, który słucha swoich na taśmie magnetofonowej nagranych niegdyś słów i uwiecznia kolejne, by kiedyś móc ich wysłuchać - odsłuchuje i nagrywa, bo nie ma niczego innego niż zdania. Kto mógłby dziś zagrać aż taką ufność wobec słów? Seweryn lub Trela, Trela lub Seweryn. Tak. I Janusz Gajos jeszcze. To wszystko. Dziś nie widać już nikogo więcej. Nikogo więcej nie słychać.

Paweł Głowacki

...jedynym sposobem, w jaki można mówić o niczym, jest mówienie o tym tak jak gdyby było czymś, podobnie jak jedynym sposobem mówienia o Bogu jest mówienie o nim tak jakby był człowiekiem, czyli tym, kim z pewnością był niegdyś przez jakiś czas, i tak samo jak jedynym sposobem mówienia o człowieku, nawet nasi antropologowie zdają sobie z tego sprawę, jest mówienie o nim tak jak gdyby był owadem.

Beckett

Między lękiem obejmujących się małpek a lękiem wtulonych w siebie mikrych uciekinierów z getta – w istocie nie ma monstrualnych połaci nie do przebycia. Nagle jest blisko jedno od drugiego, na wyciągnięcie łapki i dłoni niewielkiej, słychać dotyk. Przestrzeń kurczy się nagle do cienkości jednego zdania i znika przepaść czasu. Wystarczy wykonać gest drobny niczym naciśnięcie klamki i uchylenie drzwi między pokojem a pokojem. Bądź taki, co starcza do postawienia na kartce trzech liter słówka „jak”.

Zimą roku 1997, cztery lata przed śmiercią, Jan Kott czyta o poranku gazetę codzienną. Płonie dżungla na Borneo i Sumatrze, nie ma czym oddychać, owoce umierają w lepkim dymie, małpy z dziećmi na swych głowach szukają ocalenia wśród ludzi. Duże się zabija, małe zostawia i robi z nich zabawki: przynieś kubek, fiknij kozła, dyndaj na lampie, powiedz „dupa”. Czyta Kott o śmierci odległego kawałka świata i patrzy na fotografię. Dwa szympansiątka, może półroczne, może brat i siostra, głowa przy głowie. Odkręca pióro. Notuje, co później stanie się sednem okruchu „Dzieci szympansie”, jednego z 23 okruchów tomu „Powiastki dla wnuczek”. „Jedno o przerażonych, szeroko otwartych oczach i otwartym pyszczku, jakby skomlało. Drugie odwrócone profilem, widać tylko ogromny nos, zastygło w niemym smutku”. To widzi Kott. Opisuje, co widzi, ale to nie wystarcza. Wraca do słów. Jednym zdaniem zlepia epoki, zgniata przestrzeń kolosalną. Uchyla drzwi. Układa proste porównanie – obraz z kilku kresek. Dopisuje: „Obejmują się jak żydowskie dzieci, które uciekły z getta” – i dymy końca kawałka świata na Borneo i Sumatrze są już inne, i już nie takie, jak był, są dymy końca innego kawałka świata, w innym czasie.

Obejmują się, jak obejmowali się tamci. To wszystko, ani litery więcej. Żadnych uzupełniających barw ni ozdobników, żadnych dodatkowych, rozjaśniających kresek, żadnej odpowiedzi na pytanie: „Czyli właściwie jak się obejmują?”. Nic, tylko porównanie suche, postne. Niedokończony szkic, niedopowiedziany, urwany, nagle zamilkły. Obrazek niczym sugestia, przynęta, zaproszenie: „Idź”. Szczelina w uchylonych drzwiach jest wąska, lecz jest. Można się przecisnąć. Kto tedy chce, niech wchodzi i od siebie dodaje barwy i kreski, niech domalowuje i snuje odpowiedzi. Jeśli nie – to nie.

W tym roku minie piętnaście lat od śmierci Kotta. Celny zbieg okoliczności. Celny, bo jest to rok Williama Szekspira, ten zaś, który za nami, był rokiem Tadeusza Kantora - a prologiem niepowtarzalności Kotta jest opowieść o opowieściach twórcy „Króla Leara”, natomiast ostatnie jego dotknięcie teatru to dotknięcie „Umarłej klasy”, „Wielopola, Wielopola” i reszty Kantora seansów, co były jak pożegnania. W takim punkcie wracam do 23 okruchów „Powiastek dla wnuczek”, w których jest mrowie lekko uchylonych drzwi. Wracam, bo czy sucha figura „coś jak coś innego” nie jest uporczywą figurą wszystkich opowieści Kotta? Jak wiele zapraszająco uchylonych drzwi tkwi w nich? Ile tam jest chłodnej gościnności?

„Powiastki dla wnuczek” – ostatni Kotta tom. Ze słowami - dalej już nic. Lepił ten tom, kiedy niewiele mu już zostało. O podróżach musiał zapomnieć, o smakowaniu świata, on, od zawsze nieludzko łapczywy. Oddech coraz krótszy, słabnące oczy, słuchanie jak przez watę gęstniejącą. A nogi – drewno coraz suchsze. Niczym u starego Bohumila Hrabala, potykającego się o wszystko na codziennej drodze do czternastu kotów w Kersku, jedynych bliskich istot, co mu zostały – zwłaszcza do Cassiusa o sierści zrobionej z nocy, dla którego, bo dla kogóż innego?, niewiele chwil przed własnym końcem układał na kartkach dobranocki, swą bodaj przedostatnią książkę. W liście do przyjaciela Kott nie miał złudzeń, nie znalazł pocieszeń. Wyznał: „Nic nie poradzę. Wyjazdy dla mnie są niemożliwe, nawet z pokoju do pokoju poruszam się przy balkoniku, a na powietrzu wózek pakują do auta i takie są moje turystyki. Jedyny teatr, który oglądam, to żarłoczne gołębie, które karmię i dumne alki, które z góry patrzą i na gołębie, i na mnie”.

Tak, cztery ściany obok oceanu, drewno nóg, balkonik, gołąb, oczy alk. To zostało. I jeszcze figurki delfinów, plastikowe, drewniane lub kamienne, leżące wszędzie w gabinecie. Bo lubił delfiny. I zostały jeszcze przyrodnicze artykuły w gazetach, fotografie zwierząt, albo czyjeś o losie zwierząt opowiastki. I telefony od wnuczek lub od mamy wnuczek. I jeszcze zmętniałe na krawędziach resztki pamięci, wspomnienia ciemniejące, o których Novalis, wielbiony przez starego Hrabala, napisał, że są drugą teraźniejszością. To mu zostało. Niewiele, lecz wystarczająco dużo, by ostatni raz opowiedzieć o goryczy świata. I w sam raz tyle, by się pożegnać. Przy całej swej pastelowej lekkości, „Powiastki dla wnuczek” są cierpkością i mają barwę cienia. Sto w nich, sto, może sto pięćdziesiąt niczym mantra powtarzanych „jak”. Wciąż coś jest jak coś innego. Sto pięćdziesiąt lekko uchylonych drzwi. Jak kiedyś, w „Szekspirze współczesnym”, na kartach którego Szekspir szedł przez nasze dziś i świetnie się czuł. Albo w „Płci Rozalindy”, gdzie falują erotyczne ciemności. Albo w opowieści o Bogach Olimpu, zjedzonych przez ludzi. Albo w dotknięciach doskonałych, nieomylnych, co zwą się „Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze”. Tak, sto pięćdziesiąt jest w „Powiastkach dla wnuczek” rozwartych przejść, nagle łączących elementy pozornie odległe w czasie i przestrzeni. Delfiny, koty, pelikany, foki, słonie morskie, goryle, szympansy, niedźwiedzie - i ludzi; wspomnienia - i stare teksty; spojrzenie alk - i oko człowieka; gesty tam, w powietrzu, lesie lub wodzie - i tutaj, pośród istot układających wiersze; czułość braci mniejszych - i czułość nasza. Wciąż coś jak coś innego. Oto kolejne odkrycie ludzkości – złowiono małpę nadzwyczajnie mikrą! Kott pisze o niej w rodzaju męskim, bo przecież to nasz praprzodek. I uchyla drzwi. „Mieści się cały na dłoni, nie większy od palca. Jak duży żuk. Jak duża osa”. Cały owad obok kawałka człowieka. Lub zamiast. Nie mylił się Beckett. I tak jest do końca „Powiastek dla wnuczek”.

Mówią niektórzy, że kiedy Kott opowiada o teatrze, widzianym bądź tylko napisanym, zawsze jest tak, jakby raz jeszcze reżyserował, co zobaczył lub przeczytał. Mają rację. Tyle że Kott reżyserował, kiedy pisał o czymkolwiek, a raczej – kiedy cokolwiek dawało mu impuls do pisania. Choćby tamte wtulone w siebie szympansiątka i reszta menażerii, zaludniającej pożegnalny jego tom. Na to, co napotkał i co go ukłuło – nakładał pajęczynę swoich językowych znaków, dyskretnie zapraszających do myślenia. Klasyk uczy: to, co daje do myślenia, ważniejsze jest od samej myśli. Kotta odpowiedzią na napotkane była opowieść krążąca wokół napotkanego, nigdy zaś mozolnie klecona, rzetelna kalka napotkanego. Przygody jego Szekspira, jego Kantora lub Greków jego – one są do czytania, do zaglądania przez szpary, do smakowania. Nie do przyjmowania na wiarę. Nie warto ich rozliczać z prawdy, warto je rozliczać wedle dreszczy, co złażą po grzbiecie, gdy się nagle okazuje, że coś jest jak coś innego, a któż by się tego spodziewał! I któż by się spodziewał, że to, co stoi przed „jak”, oraz to, co stoi po „jak” – nigdy już nie będzie takie, jak kiedyś! Ani Kantor i Charon, ani Szekspir i Beckett, i ani twarz wiekowej aktorki, to biedne oblicze, przy pomocy „jak” zlepione przez Kotta z pomarszczonym obliczem martwego jabłka, ani też martwe jabłko. Na tym polega teatr. Na tym polegają opowieści Kotta, który blisko finału swego pisania – ledwie siedem stron przed końcem „Powiastek dla wnuczek” – układa te cztery zdania. Takie pożegnanie.

„W tym małym kormoranku, który długo szedł przez całe nadbrzeże, a potem nas minął i wreszcie znalazł się w wodzie, było coś jak z bajki. Albo z pięknego snu, po którym budzimy się radośnie. Bo ten kormoranek był przecież cały ze snu. I potem przez następne dni wracał jako znak radości”.

Co dalej? Kott umiera 22 grudnia 2001 roku. Ale co dalej? Wsuwać się w te cztery frazy i zacząć je po swojemu kolorować, krasić własnymi kreskami i snuć prywatne odpowiedzi? Można, nawet warto. Lecz można też zostawić je w spokoju, czytać wciąż od nowa, ale nie dotykając ich. Tak. Sennie człapiący, młody ptak, sam jak palec, i coraz głębiej samotny starzec w inwalidzkim wózku lub wsparty na balkoniku – niech się w nieskończoność wciąż od nowa mijają cicho na alei z widokiem na ocean. Jak by to była scena w przedstawieniu teatralnym, powtarzanym co wieczór, od lat.

***

Paweł Głowacki/mc