"Dziś o godzinie szóstej rano armia sowiecka przekroczy granicę Polski na całej linii od Połocka do Kamieńca Podolskiego" - zapewnił tow. Józef Stalin niemieckiego ambasadora w Moskwie nocą z 16 na 17 września 1939 roku. Wypełnił tym samym postanowienie paktu Ribbentrop - Mołotow, który na zawsze miał zetrzeć Polskę z map świata.

Zapraszamy do serwisu "1939 - rok pokoju, rok wojny">>>

Jeszcze kilka dni przed tą datą Naczelny Dowódca wojsk polskich Edward Śmigły-Rydz, pomimo porażek w wojnie z hitlerowskimi Niemcami, pozostawał umiarkowanym optymistą. W jego sztabie oczekiwano, iż lada dzień Polska uzyska pomoc państw z nią sprzymierzonych: Francji i Anglii.

Zgodnie z polsko-francuską konwencją wojskową, która zakładała sojuszniczy atak piętnastego dnia od ogłoszenia mobilizacji, oddziały zachodnich koalicjantów miały ruszyć na Hitlera właśnie 17 września. - Dzień wcześniej przedstawiciel francuskiego wojska poinformował polskie dowództwo, że ofensywa ruszy jednak dopiero 21 września, bo nie ukończono jeszcze mobilizacji wojsk - opowiadał prof. Czesław Grzelak. - Jednocześnie ów generał "zapomniał” powiedzieć o decyzji rady sprzymierzonych mocarstw, która 12 września postanowiła, że w 1939 roku uderzenia Zachodu na Niemcy nie będzie - dodał.

>>Zobacz serwis specjalny poświęcony II wojnie światowej >>>

Zamiast oczekiwanej odsieczy, 17 września przyniósł Polsce inwazję wojsk nowego agresora: Rosji Radzieckiej. Stalin, na skutek błędnych informacji o zdobyciu przez Niemców Warszawy w dniu 9 września, planował uderzyć na Polskę już 12 września. - Zakładano, że liczba żołnierzy Armii Czerwonej, która wkroczy do Rzeczpospolitej, pozbawionej na wschodzie obrony, będzie liczyła około 800 tysięcy. Ostatecznie uderzyło 466 tysięcy żołnierzy skupionych na dwóch frontach: ukraińskim i białoruskim - wyliczał gość Hanny Marii Gizy.

Tej ogromnej sile Polska mogła przeciwstawić skromne oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza, które w liczbie 17 tysięcy strzegły ponad 1400 km odcinka granicy z ZSRR.  W tym czasie wszystkie dywizje Wojska Polskiego uwikłane były w walki z hitlerowcami. - To był błąd Rydza-Śmigłego, że tego nie przewidziano. Pierwotnie sześć związków operacyjnych miało walczyć z Niemcami, a dwa miały pozostać na granicy wschodniej. Tymczasem zupełnie ogołocono Kresy Wschodnie z wojska - oceniał drugi z gości Hanny Marii Gizy prof. Stanisław Jaczyński.

Mimo ataku Armii Czerwonej Polska formalnie nie ogłosiła, że znajduje się w stanie wojny ze Związkiem Radzieckim. Dlaczego nie zdecydowano się na taki krok? Jak radzieccy żołnierze odnosili się do polskiej ludności. Czy Polska byłaby w stanie obronić się przed Niemcami, gdyby Rosjanie nie wkroczyli na jej terytorium 17 września 1939 roku? Aby się dowiedzieć, posłuchaj nagrania audycji.

bch

Była surowa, poważna, trochę szorstka i bardzo rzeczowa. W czasie rozmowy ani razu nie uśmiechnęła się, nie padło ani jedno słowo, które nie wiązałoby się ze służbowym tematem. Nie miała na to czasu. Dopiero na pożegnanie mówiła "Daj Boże, żebyście dotarli". Tak Elżbietę Zawacką w swojej książce "Kurier z Warszawy" wspominał Jan Nowak Jeziorański.

Żołnierka pełniąca swe funkcje pod pseudonimem "Zo" szybko stała się postacią legendarną w szeregach Armii Krajowej. Silna psychicznie i znakomicie władająca językiem niemieckim wielokrotnie pokonywała trasę z okupowanej Warszawy do Londynu, przenosząc meldunki.

- Miałam uzgodnić styki na tej trasie - wspominała w rozmowie z Hanną Marią Gizą, przeprowadzonej w roku 1996. - Zanim wyjechałam z Polski, musiałam się wyuczyć każdego szlaku na pamięć, z wszystkimi kontaktami i możliwościami przejścia dalej. To była ogromna praca pamięciowa - wspominała.
>>Zobacz serwis specjalny Polskiego Radia poświęcony II wojnie światowej<<

Jedną z jej najważniejszych misji było zreferowanie w Sztabie Głównym i Ministerstwie Spraw Wojskowych w Londynie sytuacji żołnierzy kobiet w Polsce. Ze względu na zapisy w ustawie z roku 1938 nie mogły one wydawać rozkazów ani otrzymywać awansów. - Myśmy miały tylko prawo do pomocniczej służby wojskowej- wyjaśniała "Zo".

Faktycznie w czasie wojny kobiety pełniły w AK identyczną służbę wojskową co mężczyźni. Stan ten zalegalizować postanowił generał Stefan "Grot" Rowecki. - Prezydent Polski na Zachodzie miał prawo dekretowania, bo nie było Sejmu. Jechałam do niego z żądaniem generała Roweckiego, żeby kobiety miały te same prawa co mężczyźni. To mi się udało...

W "Klubie Ludzi Ciekawych Wszystkiego" w piątą rocznicę śmierci gen. Elżbiety Zawackiej jej osobę wspominali współpracownicy i przyjaciele: Dorota Zawacka-Wakarecy, Katarzyna Minczykowska-Targowska i prof. Andrzej Tomczak.Wysłuchaliśmy też fragmentów archiwalnego wywiadu z samą bohaterką.

Audycję przygotowała Hanna Maria Giza.

bch

1 marca 1951 roku w więzieniu mokotowskim w Warszawie między godziną 20 a 21 zamordowano strzałem w tył głowy Łukasza Cieplińskiego, Mieczysława Kawalca, Józefa Batorego, Adama Lazarowicza, Franciszka Błażeja, Karola Chmiela i Józefa Rzepkę - siedmiu członków 4. Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, będących ostatnimi ogólnopolskimi koordynatorami "Walki o Wolność i Niezawisłość Polski z nową sowiecką okupacją”.
Zagrożenie ze strony wojsk radzieckich polskie podziemie dostrzegało już w trakcie wojny z Niemcami, jednak podjęcie odpowiednich działań, skierowanych przeciwko potencjalnemu okupantowi, utrudniała międzynarodowa sytuacja polityczna.
- Nie było możliwości znalezienia dobrego rozwiązania - zwracał uwagę historyk prof. Piotr Niwiński. - Propaganda Rosji sowieckiej starała się przedstawić Armię Krajową jako formację, która współdziała z Niemcami w walce z koalicjantem antyniemieckim. Zaprzestanie jakichkolwiek działań przeciwko Niemcom i wystąpienie przeciwko Rosji, która od przełomu roku 1943/44 staje się głównym zagrożeniem dla niepodległości Polski, niewątpliwie tę propagandę antypolską w ujęciu międzynarodowym by napędzało - oceniał gość "Klubu Ludzi Ciekawych Wszystkiego".

Brak jednoznacznych rozkazów odnośnie postępowania z armią radziecką, a także próby współpracy z sowieckimi dowódcami doprowadziły do rozbrojenia, uwięzienia, a w końcu wymordowania żołnierzy wielu oddziałów Armii Krajowej. Ci, którzy zdecydowali pozostać w ukryciu, by prowadzić walkę przeciwko Sowietom, wraz z końcem wojny znaleźli się w niezwykle trudnej sytuacji, stali się bowiem głównym celem świeżo utworzonych polskich i radzieckich służb bezpieczeństwa.

Tylko na terenie powiatu Ostrów Mazowiecka w latach 1945-1952 zorganizowano ponad 500 obław na żołnierzy podziemia niepodległościowego. Wraz z upływem czasu mogli oni w coraz mniejszym stopniu liczyć na wsparcie wyniszczonego wojną i zastraszonego przez nowe władze społeczeństwa polskiego. Komuniści wykorzystując zmęczenie przeciwnika, chętnie uciekali się do podstępu. - Spośród szerokiego arsenału działań przeciwko żołnierzom wyklętym to amnestie były najskuteczniejszym orężem - opowiadał historyk dr Tomasz Łabuszewski. - Powodowały one destrukcję moralną i wyłomy w szeregach konspiracji. Żołnierze stanęli wobec alternatywy: albo zdradzają swoich współtowarzyszy broni, albo lądują w więzieniu, albo, nie chcąc zgodzić się na współpracę, po prostu dostają kulę w łeb. To są straszne dramaty ludzi często bardzo dla Polski zasłużonych. Tymczasem władze komunistyczne nie miały zamiaru dotrzymywać i nie dotrzymywały jakichkolwiek umów z założenia - podkreślał gość Hanny Marii Gizy.

Jak wraz z upływem lat zmieniała się sytuacja żołnierzy wyklętych, na co liczyli, pozostając w lasach, jak wyglądała ich działalność? Więcej o tym w nagraniu audycji z udziałem dr. Tomasza Łabuszewskiego oraz prof. Piotra Niwińskiego.

Audycję poprowadziła Hanna Maria Giza.

bch/jp