12 lat temu, 10 stycznia 2009 roku zmarła w Toruniu Elżbieta Zawacka, żołnierz Armii Krajowej, jedyna cichociemna, matematyk i profesor nauk humanistycznych.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Elisabeth Watson

Ukończyła matematykę na Uniwersytecie w Poznaniu. Po studiach prowadziła zajęcia z przysposobienia obronnego dla kobiet. We wrześniu 1939 roku wraz z Kobiecym Batalionem Pomocniczej Służby Wojskowej walczyła w obronie Lwowa. W lutym 1943 roku wyruszyła jako emisariuszka Komendanta Głównego AK Stefana Roweckiego przez Niemcy, Francję, Andorę, Hiszpanię i Gibraltar do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Tam znana była jako Elisabeth Watson.

Z Londynu powróciła do Polski w nocy z 9 na 10 września 1943 roku zrzucona ze spadochronem w ramach akcji "Neon 4" na placówkę "Solnica" we wsi Osowiec. – Tej daty się nie zapomina – mówiła gen. Elżbieta Zawacka w 1996 roku. – Byłam jedyną cichociemną. Na pewno znalazłoby się dużo więcej chętnych, tylko nie było miejsca w samolocie.

– Szybko przeszłam kurs spadochroniarski – mówiła gen. Zawacka. – Przebywało się kilka dni w odosobnieniu w Wielkiej Brytanii. Stamtąd przywieziono mnie samochodem na lotnisko. Tam o godzinie 7.00 wieczorem razem z innymi cichociemnymi załadowaliśmy się do samolotu.

Po cichu i po ciemku

– Nasze zadania, które otrzymywaliśmy od dowódców, były zwykle wykonywane cicho i po ciemku – mówił gen. Stefan Bałuk, wyjaśniając skąd wzięła się nazwa "cichociemni".

Cichociemni nie nosili mundurów, nie mogli mieć też przy sobie żadnych dokumentów zdradzających ich konspiracyjną działalność. – Zanim wyjechałam z Polski, musiałam się nauczyć każdego szlaku na pamięć ze wszystkimi stykami, możliwościami przejścia – wspominała gen. Zawacka. – To była ogromna praca pamięciowa.

W marcu 1944 roku groziło jej aresztowanie. Wówczas "Zo" wycofano z działalności kurierskiej i przeniesiono do Wojskowej Służby Kobiet. Działając w WSK, brała udział w Powstaniu Warszawskim, a po jego upadku z Krakowa nadzorowała działalnością kurierską na trasach do Szwajcarii.

W czasie II wojny światowej Elżbieta Zawacka przekraczała granice III Rzeszy ponad sto razy, nielegalnie przenosząc meldunki i informacje. W przerwach między wyprawami uczyła się na tajnych kompletach.

Posłuchaj przejmujących wspomnień gen. Elżbiety Zawackiej z czasów II wojny światowej.

Życie po wojnie

W 1951 roku Zawacką aresztował UB. Skazana została na 10 lat więzienia za szpiegostwo na rzecz obcego wywiadu. Więzienie opuściła po czterech latach. Później poświęciła się pracy naukowej na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i na stałe związała się z miastem. Gromadziła materiały historyczne związane z działalnością AK.

Za patriotyczną działalność prof. Elżbietę Zawacką odznaczono wieloma medalami: Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, dwukrotnie Virtuti Militari V klasy, pięciokrotnie Krzyżem Walecznych. W 1995 roku otrzymała Order Orła Białego oraz tytuł honorowego obywatela miasta Torunia. W kwietniu 2006 roku prof. Elżbieta Zawacka została mianowana generałem brygady Wojska Polskiego.

mb

27 stycznia 1979 roku zmarł Antoni Iglewski, żołnierz Polskiej Organizacji Wojskowej, Wojska Polskiego i Armii Krajowej, cichociemny.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Przyszedł na świat na Kujawach. Urodził się 1 stycznia 1899 w Radziejowie. W wieku 17 lat wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Walczył w powstaniu wielkopolskim i w wojnie polsko-bolszewickiej.

W dwudziestoleciu międzywojennym osiadł w Grodnie. Tam walczył w wojnie obronnej 1939 roku. Po klęsce wrześniowej wdał się w konspirację, pełnił funkcję zastępcy komendanta Okręgu Białostockiego ZWZ. Przez miesiąc pełnił rolę jego dowódcy, ale został zatrzymany przez NKWD w październiku 1940 roku.

Trafił do katowni na Łubiance z wyrokiem śmierci. Wybawienie przyniósł Układ Sikorski-Majski, dzięki któremu Iglewski został wypuszczony z więzienia w sierpniu 1941 roku. Razem z częścią innych byłych więźniów przepłynął z Murmańska do Wielkiej Brytanii.

Po wstąpieniu do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie przeszedł szkolenie na cichociemnego.

- Szkolenie było bardzo trudne. Jak zameldowałem się w Brygadzie Spadochronowej na kurs spadochroniarski, to następnego dnia, jak wchodziliśmy do kasyna, to trzymaliśmy się za nogi, żeby przekroczyć próg - wspominał Iglewski.

Przed powrotem do kraju wykonał 12 skoków. Trzynasty, uważany przez spadochroniarzy za pechowy, okazał się dla Iglewskiego tym najważniejszym, dzięki któremu wrócił do kraju.

W rozmowie z Polskim Radiem Iglewski wspominał, że prawdopodobnie był cichociemnym, który przywiózł najwięcej pieniędzy do okupowanej Polski. Posłuchaj wspomnień. 

Iglewski został skierowany do oddziałów partyzanckich w okolice Miechowa w Małopolsce. Zorganizował tam sprawnie działający batalion szturmowy, który wziął udział w ponad 180 akcjach przeciwko Niemcom.

Po wojnie zamieszkał na Wybrzeżu. W 1948 roku został aresztowany przez bezpiekę. W 1953 roku sąd skazał go na osiem lat więzienia, z których odsiedział trzy – został zwolniony na mocy amnestii w 1956 roku.

Zapytany dziewięć lat przed śmiercią o to, czy - gdyby mógł się urodzić powtórnie – chciałby przeżyć swoje życie podobnie.

- Raczej tak – odparł cichociemny. – Uważam, że obowiązek służenia ojczyźnie jest jednym z najszczytniejszych obowiązków Polaka.

bm

Tadeusz Chciuk-Celt znany był też jako Michał Lasota. Jako "biały kurier" Związku Walki Zbrojnej przeprowadzał przez Karpaty ochotników do służby w Wojsku Polskim na Zachodzie. Był też cichociemnym, radiowcem i dziennikarzem Radia Wolna Europa. - My, młodzi, w ogóle nie wiedzieliśmy o jego bohaterskiej przeszłości. Kiedy zacząłem czytać na te tematy, to muszę powiedzieć, że dla mnie to był szok - mówi Lechosław Gawlikowski.

W audycji można także posłuchać fragmentów archiwalnego wywiadu z Tadeuszem Chciukiem, w którym wspomina on m.in. "małego Władzia", 14-letniego chłopca, który podczas wojny robił rzeczy, na które nikt inny się nie odważył. Rozmówcy opowiadają również o aresztowaniu Celta i jego ciężarnej żony przez UB w 1946 roku i wyjaśniają, w jakich okolicznościach rodzina ostatecznie uciekła z Polski.

***

Tytuł audycji: "Notatnik Dwójki"

Prowadzi: Bartosz Panek

Goście: Lechosław Gawlikowski (dziennikarz), Tomasz Piotrowski (pracownik IPN) i Aleksander Świeykowski (dziennikarz)

Data emisji: 3.02.2015

Godzina emisji:  13.00

mg/jp