2 maja 2022 roku przypadła 80. rocznica urodzin zmarłego w 2020 roku Wojciecha Pszoniaka. Z tej okazji w audycji "Głosy z przeszłości" przypomnieliśmy cykl jego gawęd.

Lwów i niespełnione marzenia

Ten wybitny aktor teatralny i filmowy, reżyser i pedagog, opowiadał o ukochanym Lwowie, gdzie się urodził i spędził pierwsze lata życia, skomplikowanych losach rodzinnych, pasji do muzyki wyniesionej z domu i zainteresowaniach teatrem.

Jak stwierdził, całe jego życie naznaczone było przez fakt, że jego rodzina pochodziła ze Lwowa.

- Co mi z tego Lwowa zostało? Niewiele rzeczy, bo wszystko straciliśmy. Mój ojciec marzył o domu, kupił bardzo piękne tereny na Wysokim Zamku, w dole rozkładał się cały Lwów. Niestety robotnicy mieli rozpocząć budowę 1 września 1939 roku - wspominał.

Czytaj także: Wojciech Pszoniak. "Tam, gdzie kończy się słowo" >>>

Rodzina musiała porzucić marzenia o wielkim domu na wzgórzu i po wojnie zamieszkała w małym mieszkanku na Śląsku, w Gliwicach.

- Praktycznie mój ojciec już się nie podniósł po tym fakcie, i po tym, że musieliśmy z tego Lwowa wyjechać. Pamiętam go już na Śląsku, zawsze był taki smutny. Matka nie, bo kobiety, myślę, są bardziej pragmatyczne i potrafią dostosować się do nowych warunków, podczas gdy my to jesteśmy trochę tacy chłopcy, którym odebrano zabawki - wyznał. - Z tego Lwowa mam kryształową popielniczkę i lampę z biurka ojca, mam kilka obrazów rodzinnych - wyliczał.

Aktorska kariera

Wojciech Pszoniak wspominał też naukę w szkole muzycznej i studia w krakowskiej PWST, spotkania z wybitnymi aktorami i profesorami, początki samodzielnej pracy w teatrze, filmie i kabarecie. Wreszcie największe swoje role, które przyniosły mu uznanie i rozgłos także poza Polską - kreacje w filmach Andrzeja Wajdy "Wesele" (1972), "Ziemia obiecana" (1974), "Danton" (1983) czy "Korczak" (1990).

Był aktorem teatrów: Starego w Krakowie (1968-72) oraz Narodowego (1972-74) i Powszechnego w Warszawie (1974-80). W Starym zadebiutował w "Klątwie" Stanisława Wyspiańskiego reżyserowanej przez Konrada Swinarskiego (1968). Drzwi do międzynarodowej kariery otworzyła mu rola Moryca Welta w filmie "Ziemia obiecana" Andrzeja Wajdy.

Paryskie lata

W latach 80. Pszoniak wyjechał do Paryża, gdzie zaczął występować w teatrach m.in. w Nanterre, Montparnasse i Chaillot. W Nanterre zagrał w sztuce "Ludzie nierozumni są na wymarciu" w reżyserii Claude'a Regy, w której występował razem z Gerardem Depardieu i Danielem Olbrychskim. W tym samym teatrze grał w "Onych" Witkacego w reżyserii Wajdy.

W 2008 r. został odznaczony francuskim Oficerskim Orderem Zasługi za "wkład w rozwój stosunków polsko-francuskich w dziedzinie kultury", a dziesięć lat później został komandorem orderu Arts et Lettres.

W 2007 r. został uhonorowany Złotym Medalem "Zasłużony Kulturze Gloria Artis", a w 2011 r. odznaczono go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Wystąpił w ok. 100 filmach. W Polsce zagrał m.in. Władysław Gomułkę w filmie "Czarny Czwartek. Janek Wiśniewski padł", opowiadającym o masakrze robotników w Gdyni w 1970 r. Wystąpił również w "Bitwie Warszawskiej 1920" Jerzego Hoffmana oraz filmach "Mniejsze zło" Janusza Morgensterna i "Mała Matura 1947" Janusza Majewskiego. Zmarł 19 października 2020 roku.

Wspomnienia Wojciecha Pszoniaka nagrała w 2004 roku Ewa Stocka-Kalinowska.

***

Tytuł audycji: Głosy z przeszłości

Data emisji: 9-13.05

Godzina emisji: 12.45

mg

Rok temu, 15 maja 2022 roku, zmarł Jerzy Trela.

Aktor przez lata dzielił się ze słuchaczami Polskiego Radia opowieściami o swoim dzieciństwie i młodości, przemyśleniami dotyczącymi swoich występów publicznych oraz pracy z innymi artystami, w tym m.in. z Jerzym Stuhrem, Jerzym Jarockim i Konradem Swinarskim. Mówił również o swojej działalności dydaktycznej i radiowej oraz zdradzał, co skłoniło go do zajęcia się aktorstwem.

Rodzina chciała, aby został kolejarzem

Jerzy Trela urodził się 14 marca 1942 roku we wsi Leńcze położonej w województwie małopolskim. – Darzę to miejsce jakimś szczególnym sentymentem. Tam przecież stawiałem swoje pierwsze kroki, wypowiadałem swoje pierwsze słowa, a także dokonywałem pierwszych obserwacji ludzi – wspominał aktor w 2000 roku na antenie Polskiego Radia.

Początkowo nic nie wskazywało na to, że Jerzy Trela zostanie aktorem. – Mój dziadek był kolejarzem, mój ojciec był kolejarzem, a także mój wujek był kolejarzem. Mama nie widziała więc możliwości, żebym wykonywał jakiś inny zawód – wspominał w audycji z cyklu "Zapiski z przeszłości". – Szczęśliwie udało mi się jednak nie zdać do technikum kolejowego, gdzie mnie zawiozła na egzamin. Myślę, że nawet świadomie sobie w tym pomogłem – dodał ze śmiechem.

Ostatecznie postanowił wyjechać do Krakowa, gdzie podjął naukę w liceum plastycznym. Z tą jego decyzją związana jest zresztą ciekawa historia. – Kiedy byłem w szpitalu, bo miałem mieć wycinany wyrostek robaczkowy, z nudów narysowałem portret jednego z chorych, z którym leżałem na sali. Później inni zaczęli zamawiać u mnie te rysunki i w ten sposób zarobiłem swoje pierwsze pieniądze. Wcale nie chciałem ich brać, ale jeden z pacjentów zainteresował się tym, co robię i zarządził, że wszyscy muszą mi płacić za te portrety. To właśnie on zasugerował mi, żebym poszedł do liceum plastycznego. I gdy wróciłem do domu, zacząłem się przygotowywać do egzaminów wstępnych.

Pierwsza praca i studia aktorskie

Po ukończeniu szkoły średniej Jerzy Trela przez cztery lata pracował w teatrze lalek w Nowej Hucie, gdzie przede wszystkim zajmował się robieniem dekoracji scenicznych. Następnie, jako aktor-amator, związał się z zespołem krakowskiego Teatru "Groteska". 

W połowie lat 60. XX wieku zdecydował się podjąć naukę na Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie (obecnie Akademia Sztuk Teatralnych). Najpierw musiał jednak zdać egzaminy wstępne. Jak mówił na antenie Polskiego Radia, nie było to jednak łatwe zadanie. Nie udało mu się w pełni przygotować do egzaminu, ponieważ tego samego dnia grał w jednym z przedstawień "Groteski". 

– Najpierw powiedziałem jeden tekst, później drugi, a na koniec jeszcze trzeci. Na szczęście nie kazano mi mówić czwartego, bo go nie umiałem – wspominał ze śmiechem. – I tak deklamuję tego "Sokratesa tańczącego" Juliana Tuwima i w pewnym momencie słyszę tubalny, kobiecy głos: "A dajcie mu wreszcie święty spokój!". To była jedna z wykładowczyń, pani Zofia Jaroszewska. Byłem przekonany, że się nie dostałem. Gdy jednak wywieszono listę przyjętych, okazało się, że jestem na niej drugi.

Jerzy Trela ukończył studia w 1969 roku.

"Młodszy kolego, skocz mi po papierosy"

– W 1970 roku zostałem zaangażowany do Starego Teatru w Krakowie, co wtedy było marzeniem każdego młodego aktora. Wszyscy za wszelką cenę chcieli być w tym zespole, bo pracowali tam wspaniali reżyserzy, jak Konrad Swinarski i Jerzy Jarocki – mówił Jerzy Trela na antenie Polskiego Radia. 

Dodał także, że początkowo był onieśmielony pracą ze starszymi, bardziej doświadczonymi artystami. Sytuacja zmieniła się, gdy poznał aktora Wiktora Sadeckiego. – Siedzieliśmy w bufecie i on w pewnym momencie powiedział do mnie: "No, młodszy kolego, skocz mi po papierosy". Więc wstałem i spytałem: "Jakie papierosy?". A on się zaczął śmiać i mówi: "Siadajże głupku, żartowałem". Tacy to byli wspaniali ludzie. 

Z krakowskim Starym Teatrem Jerzy Trela był związany przed blisko czterdzieści lat. Na jego deskach wcielił się m.in. w rolę Czeladnika I w "Szewcach" Stanisława Ignacego Witkiewicza w reżyserii Jerzego Jarockiego (1971), Konrada w "Wyzwoleniu" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Konrada Swinarskiego (1974) i Jaśka w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego (1976).

"Wesele" Wyspiańskiego z pogranicza snu i jawy

"Dziady"

Jerzy Trela przede wszystkim zasłynął jako odtwórca roli Gustawa-Konrada w "Dziadach" w reżyserii Konrada Swinarskiego. Premiera przedstawienia odbyła się na początku 1973 roku. Spektakl spotkał się z ogromnym uznaniem widzów oraz recenzentów i łącznie był wystawiany aż 269 razy. 

Niewiele osób zdaje sobie jednak sprawę z tego, że o mały włos, a Trela mógłby nie zagrać w inscenizacji. Jak wspominał na antenie Polskiego Radia w 2000 roku, początkowo nawet nie podejrzewał, że Swinarski może go zaangażować do swojego przedsięwzięcia. Szczególnie że w tamtym okresie przebywał w Poroninie (Podhale), gdzie kręcono zdjęcia do "Janosika" w reżyserii Jerzego Passendorfera. Trela wcielał się w serialu w postać zbójnika Bacusia. 

– Któregoś dnia przyjechał do mnie Wiktor Sadecki i powiedział: "Słuchaj, przyniosłem ci wiadomość. Będziesz grał Gustawa-Konrada w «Dziadach»". Myślałem, że żartuje, ale zapewnił mnie, że jest poważny. Zacząłem się więc zastanawiać, co zrobić. To była końcówka sierpnia, próby teatralne planowano rozpocząć we wrześniu, a serial miał trwać aż do późnej jesieni. Wtedy Sadecki mi powiedział: "Nic się nie martw. Pogadam z reżyserem, żeby cię ubił". I tak też się stało, Bacuś został zabity, a ja pojechałem do Krakowa i zacząłem pracować ze Swinarskim. 

Jerzy Trela dodał również, że rola Gustawa-Konrada była dla niego ogromnym wyzwaniem i podchodził do niej z wielkim lękiem. – To jest przecież postać obciążona legendą. Grali ją przede mną tacy wspaniali, wielcy aktorzy, wśród nich Gustaw Holoubek. Swinarski przekonał mnie jednak, żebym nie oglądał się na tamtych i po prostu robił swoje. Bo skoro to właśnie mnie zdecydował się obsadzić w tej roli to znaczy, że jestem mu potrzebny w tym spektaklu.

Gustaw Holoubek – był wybitny z godnością

W filmie i Polskim Radiu

Jerzy Trela przez wiele lat związany był również z Teatrem Polskiego Radia. Jego głos po raz pierwszy można było usłyszeć na antenie w 1969 roku w "Bolesławie Śmiałym" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Romana Belczyka. Łącznie wystąpił w blisko siedemdziesięciu słuchowiskach, w tym m.in. w "Niezwyciężonym" Stanisława Lema w reżyserii Józefa Grotowskiego (1974) oraz w "Chrystusie z Lobetal" Leszka Wołosiuka w reżyserii Romany Bobrowskiej (2005). 

– W teatrze radiowym spędziłem bardzo wiele pięknych chwil ze wspaniałymi artystami – mówił w audycji z cyklu "Opowieści po zmroku". Zdradził również, jak - według niego - każdy aktor radiowy powinien podchodzić do odgrywanej przez siebie roli. – Żeby nawiązać kontakt ze słuchaczem, trzeba w miarę w swoich możliwości jak najprawdziwiej podawać tekst. Jeżeli człowiek nie ogląda, tylko słucha, jest bardziej wyczulony na każdy fałsz.

Aktor często pojawiał się również na małym i wielkim ekranie. Zagrał w kilkudziesięciu produkcjach, w tym m.in. w  melodramacie "Znachor" Tadeusza Dołęgi-Mostowicza w reżyserii Jerzego Hoffmana (1981), komediodramacie "Trzy kolory. Biały" Krzysztofa Kieślowskiego (1994) oraz w "Quo Vadis" Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Kawalerowicza (2001).

Jerzy Trela spełniał się również jako dydaktyk: od 1984 do 1990 roku był bowiem rektorem krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej. Jak mówił w audycji z cyklu "Zapiski z przeszłości", okres ten wspomina jako bardzo pracowity, ale i satysfakcjonujący. – Myślę, że nie zawiodłem szkoły i czerpię z tego powodu jakąś przyjemność. Chociaż muszę przyznać, że jest ona okupiona naprawdę wieloma wyrzeczeniami osobistymi i zawodowymi, bo to wszystko pochłaniało mi ogromną ilość czasu.

***

Jerzy Trela zmarł 15 maja 2022 roku w wieku 80 lat. 

jb