Dokładnie 50 lat temu – 6 marca 1970 roku – miała miejsce premiera jego pierwszej części pt. "Sól ziemi czarnej". Film głośny, bardzo dobry i niezwykle śląski w wyrazie. Kolejną częścią tej sagi śląskich braci Basistów jest pokazana rok później "Perła w koronie". Trzeci film tryptyku - "Paciorki jednego różańca" (1979) - powstał na podstawie noweli "Tego domu już nie ma" autorstwa Albina Siekierskiego. Wszystkie trzy filmy powstały w reżyserii Kazimierza Kutza, rodowitego Ślązaka, syna robotnika z Szopienic - uczestnika III Powstania Śląskiego. W domu rodzinnym tradycje śląskie nierozerwalnie wiązały się z poczuciem polskiej tożsamości narodowej.

Film zawiera szereg pięknych, symbolicznych scen, w których śląski patriotyzm i siła oddania ideałom wzruszają widza. Niestety opowiadana historia II Powstania Śląskiego nie mogła zakończyć się wbrew historycznym faktom. Niemcy dokonują masakry na ludności śląskiej – wspaniale nakręcone sceny batalistyczne jeszcze bardziej podkreślają tragizm zdarzeń. Trzech z siedmiu braci uchodzi z życiem – los najmłodszego, czwartego, do końca nie jest przesądzony. Gabriel, główny bohater filmu, mimo ran zostaje jednak odratowany. Tło historyczne i ważne dla ludu śląskiego walki nie są jedynym motywem ukazanym w filmie. Bardzo znaczące staje się uczucie prawdziwej miłości, zrodzonej od jednego spojrzenia... warto zobaczyć ten film choćby dla sekwencji scen, które prowadzą Gabriela przed oblicze ukochanej – począwszy od śmierci brata, aż po ucieczkę z kościoła przez zakrystię. Sceny te zostały nakręcone na podstawie snu reżysera – są niejako jego filmowym odzwierciedleniem.

Należy też oddać hołd aktorom, którzy zagrali w tym filmie. Brawurowa rola głównego bohatera, zagrana przez młodego Olgierda Łukaszewicza, na zawsze zapada w pamięci. Także pozostali aktorzy odcisnęli swoje piętno na tym filmie w rolach pierwszoplanowych: Jan Englert, Jerzy Bińczycki, Jerzy Cnota, Wiesław Dymny czy Daniel Olbrychski. Nawet w rolach powstańców można dostrzec popularnych obecnie i cenionych: Mariana Dziędziela, Henryka Talara czy Jerzego Trelę. W rolę lektora wcielił się swoim nobliwym głosem Gustaw Holoubek.

Portal Film Polski tak charakteryzuje ten film w pierwszym zdaniu: "Poetycka ballada ludowa osnuta wokół dramatycznych wydarzeń II Powstania Śląskiego z sierpnia 1920 roku - dzieje rodziny starego górnika, którego synowie walczą o polskość swej ziemi. Film nie rekonstruuje przebiegu powstania - odtwarza natomiast jego klimat i kreśli zbiorowy portret śląskiego ludu".

A tak opisuje ten film wybitny znawca kina – Aleksander Jackiewicz – w artykule "Historia plebejska Kutza" ("Kino" 1980, nr 178): "Pamiętam »Sól ziemi czarnej«, tę balladę, tę sagę o śląskiej rodzinie Basistów – ojcu i siedmiu synach, o rodzie "wiecznym" i jego wiecznej walce o polskość. W domu Basistów panują dawne obyczaje, a on sam jakby sięgał prastarych legend. Ojciec w momencie przegranej walki – której to już podczas wieków! – przemienia swój dom, gdzie wisi zegar z kukułką, gdzie dyscypliną błogosławi się dzieci idące na wojnę – w redutę; bierze karabin do ręki i ginie wraz z domem. Zaś jego najmłodszy syn, Gabriel, nosi nawet imię archanioła i pada pod niemieckimi kulami niby strącony ze świętego obrazka, a później niosą go dziewczyny-żałobnice".

W filmie tym, na wskroś śląskim i pełnym śląskiego czaru, bohaterowie często sięgają po swój język ojczysty – po śląską gwarę. Bez tego znamienitego elementu dzieło Kutza nie byłoby prawdziwe – stałoby się czymś na kształt wielkich amerykańskich filmów historycznych, w których aktorzy zamiast po łacinie mówią łacinę "po angielsku". Istotę filmu Kutza podkreśla także Maria Lipok-Bierwaczonek w artykule "Śląsk według Kutza" ("Kwartalnik Filmowy" 1997, nr 18): "Powrót Kutza na rodzinną ziemię, do korzeni rodzimej kultury i tradycji, zaowocował dziełem krystalicznym, bez jednej fałszywej nuty. »Sól ziemi czarnej«, może dlatego, że powstała z tak czystej intencji, to najlepszy utwór tego reżysera do czasu nakręcenia filmu »Śmierć jak kromka chleba«. Ballada o prostocie powstańczej piosenki, opowieść o twardej, nierównej walce i jej idealistycznych pobudkach, o ludziach śląskiej ziemi i ich tęsknocie za Polską, mityczną Polską".

PP

Kazimierz Kutz (zmarły w 2018 roku) był jednym z najwybitniejszych twórców tak zwanej polskiej szkoły filmowej. Zaczynał jako asystent Andrzeja Wajdy w takich filmach jak "Pokolenie" (1954) oraz "Kanał" (1956) i współpracował z wieloma innymi wybitnymi filmowcami tego okresu.

Pierwszy skandal

Drugi jego film, "Nikt nie woła", zrealizował z operatorem Jerzym Wójcikiem. Wprowadzili wtedy do polskiego kina niezwykle oryginalny i nowatorski sposób inscenizowania i kompozycji kadru, tzw. inscenizację płaszczyznową. Film wzbudził wiele kontrowersji jednak z innych powodów.

- "Nikt nie woła" wywołał niesłychany skandal w 1968 roku, kiedy Kutz go nakręcił - wspominał redaktor i wydawca Jerzy Illg w audycji Pawła Siwka w Polskim Radiu. - Gromy się posypały o formalizm, że to nie film dla klasy robotniczej. To był rzeczywiście, jak na owe czasy, dość awangardowy eksperyment, który dzisiaj z perspektywy czasu można porównać z osiągnięciami francuskiej nowej fali - dodawał Illg.

Mocna trylogia

Kutz zasłynął zwłaszcza filmami o tematyce śląskiej, w których również stosował sposób inscenizacji pojawiający się w filmie "Nikt nie woła". Najważniejsze są filmy z tzw. trylogii śląskiej: "Sól ziemi czarnej" (1969), "Perła w koronie" (1971) i "Paciorki jednego różańca" (1979).

- Jego późniejsze filmy: "Sól ziemi czarnej", "Perła w koronie" to był szok dla kulturalnej publiczności, to pokazanie Śląska, który Kutz kochał miłością szaleńczą i którego mit stworzył w swoich filmach - twierdził Jerzy Illg w audycji Polskiego Radia.

Pozostając w tematyce śląskiej, Kazimierz Kutz nakręcił także opowiadający o strajku w kopalni Wujek film "Śmierć jak kromka chleba" (1994), który jest być może najlepszym polskim filmem o stanie wojennym.

Mistrz teatru

Poza tym Kutz zrealizował wiele filmów, takich jak: "Krzyż walecznych" (1958), "Ludzie z pociągu" (1961) czy "Ktokolwiek wie" (1966). Ten ostatni znów nosi cechy niezwykłego, wyprzedzającego epokę nowatorstwa.

- "Ktokolwiek wie" to film który o ponad 20 lat wyprzedził kino moralnego niepokoju - komentował badacz kina, profesor Andrzej Gwóźdź w audycji Joanny Sławińskiej w Polskim Radiu. - Mamy tutaj anegdotę kryminalną, która do niczego nie prowadzi, bo Kutz ją porzuca i opowiada o Polsce lat 60. To film niedoceniony, nielubiany, po latach znów zaczyna żyć swoim spóźnionym życiem. 

Kazimierz Kutz poza filmem ma jednak największe zasługi dla teatru telewizji.

Sztuki w jego reżyserii, takie jak "Opowieści Hollywoodu" (1986) z Januszem Gajosem w roli głównej, czy "Stalin"(1992) z Jerzym Trelą i Tadeuszem Łomnickim charakteryzowały się bardzo umiejętnym i świadomym łączeniem języka filmu (inscenizacja do kamery) przy jednoczesnym zrozumieniu odmienności formy teatralnej opartej przede wszystkim na dialogu i umowności przestrzennej.

- Kutz tworzył formułę teatru telewizji jako filmowiec - to jest teatr telewizji atrakcyjny wizualnie, dynamiczny, pełen życia - przypomnijmy tylko "Antygonę w Nowym Jorku", "Kolację na cztery ręce" czy "Emigrantów" - mówił profesor Andrzej Gwóźdź w Polskim Radiu. - Kutz znakomicie czuł telewizję, ale przychodził do telewizji z kina. Poczucie, że robi film dla widza, żeby ściągnąć tego widza, ma też swoje znaczenie w jego stosunku to teatru telewizji. Bez przesady można powiedzieć, że stał się klasykiem teatru telewizji - podsumował Gwóźdź.

Do dziś jego spektakle teatru telewizji zalicza się do najwybitniejszych, jakie powstały.

Po komunie

Kazimierz Kutz był także pisarzem - autorem między innymi wspomnień "Klapsy i ścinki. Mój alfabet filmowy i nie tylko", powieści "Piąta strona świata" (uważanej przez wydawcę, Jerzego Illga za unikalną w polskiej literaturze) a także autobiografii "Będzie skandal" a ponadto opowiadań i felietonów publikowanych w "Gazecie Wyborczej".

Zajmował się również polityką - od 1997 roku przez kilka kadencji był senatorem. Najpierw z ramienia Unii Wolności, potem Platformy Obywatelskiej, a następnie jako niezależny kandydat.

Ważne dzieła filmowe Kazimierza Kutza powstałe w nowych czasach po upadku komunizmu w Polsce, to "Zawrócony" (1994) ze Zbigniewem Zamachowskim w roli głównej oraz "Pułkownik Kwiatkowski" (1995) z Markiem Kondratem. Ten ostatni film był pierwszą próbą opowieści o czasach powojennych i walce z systemem komunistycznym. Z kolei "Zawrócony" opowiadał o bohaterze nie mogącym zdecydować się pomiędzy przynależnością do opozycji a lojalnością wobec panującej władzy komunistycznej w latach 80.

- Mnie interesuje, jak prosty człowiek, ten który ponosi konsekwencje historii, który nie uczestniczy w niej świadomie, człowiek z podeszwy społecznej, którego los zaskakuje jakimiś wielkimi sprawami, ale musi w tym uczestniczyć, jak wszyscy - mnie interesuje, co się wtedy z tym człowiekiem dzieje - mówił reżyser Kazimierz Kutz w audycji Anny Fuksiewicz w Polskim Radiu. - Można to opowiadać zarówno śmiesznie jak i tragicznie - dodawał.

Jest to główny motyw Kutza, powtarzający się właściwie we wszystkich jego filmach.

az/im