Krzysztof Kamil Baczyński. Serwis specjalny Polskiego Radia

–  W prozie czy w eseistyce starałem się pokazać ten jeden z najdramatyczniejszych okresów naszej współczesnej historii. Wciąż powracam do tamtych lat –  mówił Lesław Bartelski w 1999 roku.

Jego rozpisana na wiele książek opowieść o wojennych losach polskich pisarzy i poetów ma wartość szczególną. Opiera się w dużej mierze na własnych doświadczeniach oraz na przyjaźniach i znajomościach z tymi ludźmi. Ponadto jest snuta przez twórcę, który potrafi docenić i zrozumieć poetyckie słowo.

Na początku był "Pożar Rzymu"

Lesław Bartelski, o czym przypominał przed radiowym mikrofonem, pochodził z rodziny od czterech pokoleń związanej z Warszawą. Mimo że nie było u niego rodzinnych tradycji literackich (dziadek elektrochemik, ojciec inżynier elektryk, od strony matki: prawnicy), od wcześniej młodości fascynował się poezją.

Radio Baczyński. Nowy kanał internetowy Polskiego Radia

– Pierwszy wiersz napisałem w wieku 14 lat. Mój nauczyciel historii w gimnazjum dał nam zadanie domowe "pożar Rzymu za Nerona". Postanowiłem więc napisać o tym wiersz. Kolegom w klasie nawet się spodobał, ale historyk powiedział: "ty jesteś porządny chłopak, ale więcej wierszy nie pisz" –  wspominał.

Prośby nauczyciela na szczęście nie spełnił. Co więcej, czytał bardzo dużo, by jak najlepiej poznać świat literatury ("z biblioteki brałem cztery książki dwa razy w tygodniu"), a gdy któregoś dnia nie mógł zdobyć potrzebnego mu tomiku Tuwima, zadzwonił do poety i pożyczył od niego egzemplarz.

Niski brunet czyta o Homerze

Tadeusz Gajcy – pesymizm w poezji, radość w życiu

W chwili wybuchu wojny Lesław Bartelski był już studentem prawa na Uniwersytecie Warszawskim ("prawo traktowałem obojętnie, chodziłem na wieczory poezji"). Studia kontynuował na tajnym nauczaniu i właśnie wtedy poznał poetów walczącej Warszawy.

Jako pierwszego Zdzisława Stroińskiego. – Po jakimś czasie Stroiński zaprosił mnie na spotkanie, na którym pewien niski brunet przeczytał swój wiersz "Legenda o Homerze". Okazało się, że był to Tadeusz Gajcy –  opowiadał Lesław Bartelski. Potem zetknął się jeszcze z innymi twórcami skupionymi wokół pisma "Sztuka i Naród": z Andrzejem Trzebińskim czy z Wacławem Bojarskim.

– Połączyły nas zainteresowania i lektury. Wielkim dla nas odkryciem była twórczość Cypriana Kamila Norwida, a z drugiej strony: Witkacego – wspominał poeta.

"Był głosem mojego pokolenia"

Krzysztofa Kamila Baczyńskiego poznał Lesław Bartelski najpierw dzięki wierszom: tomik (podpisany pseudonimem: Jan Bugaj) pożyczył mu Tadeusz Gajcy. – Ta lektura stanowiła dla mnie wielki wstrząs. Przeżyłem bardzo te wiersze, czułem, że to jest głos mojego pokolenia – podkreślał.

Po jakimś czasie doszło do pierwszego spotkania z - już wówczas wyróżniającym się - poetą.

– 7 czerwca 1943 roku byłem zaproszony do domu Krzysztofa Baczyńskiego na ulicę Hołówki 3. Poszedłem po południu, zaniosłem kilka swoich wierszy. Krzysztof przyjął mnie bardzo serdecznie, przeczytał moje wiersze, wypytywał mnie o przyjaciół ze "Sztuki i Narodu" – opowiadał Lesław Bartelski. W innym wspomnieniu ze spotkania z Baczyńskim pojawia się również żona poety – Barbara.

Rok później, drugiego dnia Powstania Warszawskiego, Lesław Bartelski (również powstaniec) chciał zobaczyć, co dzieje się u Baczyńskich. - Wstąpiłem do nich na Hołówki. Sąsiad powiedział mi, że Krzysztof z Basią pierwszego sierpnia wyszli z domu. Jak się miało okazać, nie zobaczyłem ich już nigdy.

08:48 lesław bartelski cz_3____1575_99_ii_tr_0-0_18393283bfd9c82c[00].mp3 Lesław Bartelski o Tadeuszu Borowskim, Janie Bytnarze i Krzysztofie Kamilu Baczyńskim oraz o swoim udziale w Powstaniu Warszawskim (PR, 1999)

Jan Bytnar "Rudy" - bohater Szarych Szeregów

"Genealogia ocalonych"

Po 1945 roku Lesław Bartelski poświęcił się przede wszystkim opisaniu losów literatów, którzy zginęli w czasie II wojny światowej. – Pisarze i poeci nosili często mundur żołnierza, walczyli w podziemiu, zginęło ich ponad trzystu. Część poległa z bronią w ręku, wielu zostało zamordowanych w obozach koncentracyjnych lub zmarło z niedostatku – przypominał.

Owocem jego wieloletniej pracy nad przywracaniem pamięci tego pokolenia były między innymi takie książki, jak "Genealogia ocalonych", "Z głową na karabinie", "Pieśń niepodległa", "Termopile literackie" oraz publikacje dotyczące powstania 1944 i zagłady warszawskiego getta.

Lesław Bartelski był poetą, krytykiem literackim, publicystą. Wydał własne tomiki wierszy, pisał również powieści. W swoich wspomnieniach mówi trochę o sobie, ale głównie wraca do najważniejszego dla siebie tematu. Podkreśla przy tym, jak heroicznie i szlachetnie zachowywali się w czasie okupacji polscy literaci. - Wbrew starej maksymie twierdzącej, że "w czasie wojny milczą muzy", pisarze polscy nie poddali się. Mimo niesprzyjających warunków działali...

jp

Atak (natchnienia)

- Miałem chyba 19 lat, wtedy już postanowiłem, że będę pisarzem, ale nie bardzo wiedziałem, jak to się robi. Pewnej nocy nie mogłem spać. Nagle napisałem kilkanaście wierszy, to był taki atak natchnienia, bardzo dziwny. Od tamtego momentu jakoś poważniej zacząłem myśleć o pisaniu wierszy.

Obraz poety w wierszach – z planu słuchowiska [POSŁUCHAJ]

Barańczak Stanisław

- Pierwszy raz zetknąłem się z nim jakoś bliżej, kiedy wysłałem swój wiersz na jakiś konkurs, na którym zwyciężył właśnie Staszek. Później jeździłem do Poznania i tam zaczęły się słynne kolacje u Barańczaków. To były początki lat 70. 

Brodski Josif

- Uważał, co mnie zawsze najbardziej rozśmieszało, że jeżeli kierowcy zatrzymują się na czerwonym świetle to dlatego, że czytają poezję. Że etyka bierze się z poezji. Dla niego pamięć ludzkości szła przez poezję. 

Czapski Józef

 - Kiedy on powoli odpływał od świata, prosił, żeby mu czytać różna rzeczy. Czytałem mu także jego własne teksty sprzed lat i widziałem, jaka to jest terapia dla niego. Jak słowo, w tym wypadku jego, które doskonale pamiętał, pomaga mu żyć. Świat Czapskiego wraca do mnie.

Dzieciństwo 

- Bez niego nie byłoby ani poezji, ani sztuki. Dzieciństwo to jest ogromna skarbnica, która nas żywi. Chociaż jak jesteśmy dziećmi, nikt nam nie mówi, że dzieje się coś niezwykłego, że powinniśmy bardzo uważanie to przyjmować i zapamiętywać. 

Ewolucja (we własnej poezji)

- Dotychczasowe moje tomiki określane były jako poezja publicystyczna czy polityczna. Od jakiegoś czasu piszę wiersze, które nie mieszczą się w tych kategoriach. Myślę, że jest rewolucyjna ewolucja, otwarcie się na większą ilość fenomenów, na bogactwo świata.

Gliwice 

- Mieszkaliśmy w małej uliczce, tuż obok Wojtka Pszoniaka. Gdy wieczorami wychodziłem na balkon, z komina koksowni wydobywał się ogień. To było niezwykłe, jak dantejskie sceny. Była także mięta, były wspomnienia lwowskie, byli ludzie, którzy mówili z akcentem śląskim, byli tacy, którzy mówili po niemiecku. To było w pewien sposób miasto kosmopolityczne, chociaż nie wiedziało się o tym.

Herbert Zbigniew 

- Mam kilka hipotez, dlaczego on pisał o malarstwie. Między innymi była to Herberta polemika z nowoczesnością. W esejach o malarstwie czy architekturze również jest on trochę inny niż w wierszach. Tam jest dystans, eseje o sztuce zaś pisane są z miłością.

Ironia 

- Norwid nam mówił, że bez ironii nie da się pisać i żyć. Ale są dwie różne rzeczy: ironia jako jeden ze składników świata poetyckiego i ironia jako światopogląd.

Kornahuser Julian   

- "Świat nieprzedstawiony" nie był naszym debiutem, obaj mieliśmy już nasze książki poetyckie. Ale on był wcześniej dojrzałym poetą, ja potrzebowałem trochę więcej czasu. On od razu wszedł w ton przyspieszonego mówienia, wierszy niecierpliwych, które wybuchały, które były jednym zdaniem.

Miłosz Czesław

 - W tej poezji jest zasadnicza i świadoma sprzeczność: poczucie horroru grozy świata i olśnienia jego pięknem. Ten dylemat Miłosza jest jednocześnie motorem napędowym jego poezji. Z jednej strony poczucie "chodzenia nad piekłem", a drugiej potrzeba przezwyciężenia bólu, dostrzeżenia piękna.

Muzyka   

- Poetów można podzielić na tych, którzy żyją malarstwem, i na tych, którzy żyją muzyką. Ja czuję się, jak choćby Iwaszkiewicz, poetą muzyki, choć nie stronię od malarstwa. Choć moje spotkanie z muzyką zaczęło się niedobrze. Rodzice wysłali mnie, 7-letniego, na lekcje fortepianu…

"Były długie lata, kiedy muzyka Mahlera mi pomagała", mówił w Polskim Radiu Adam Zagajewski Fot. Shutterstock

Norwid 

- W swoim wierszu o tym poecie zwracałem się do Norwida ironicznego. Teraz bardziej mnie pociąga Norwid ekstatyczny, gdzie ironia jest zapomniana. Lubię też Norwida satyryka, choćby świetnego obserwatora emigracji paryskiej.

Obrona (poezji)

- Bronię poezji i metafory przed nadmiarem naturalizmu. W zasadzie jest to sytuacja trudna, bo powinno się bronić prawdy przed fałszem i kłamstwami. Są jednak różne walki. Jest ta zasadnicza o to, by poczucie, że prawda jest lepsza od kłamstwa, nie zaginęło, choć są takie tendencje. Jest jednak zupełnie inna wojna, która nie wiadomo, jak się zakończy. To wojna między kulturą, którą dziedziczyliśmy, gdzie wyobraźnia i metafora odgrywają dużą rolę, a faktami, naturalizmem.

Paryż

- Paryż jest trudnym miastem, właściwie niegościnnym. Ofiarowuje piękne widoki i ulice, ale w sensie ludzkim to nie jest łatwe miasto. Jest w naturze Paryża pewien rodzaj absolutnej akceptacji przybyszów, ale bez ciepła.

Rilke Rainer Maria    

- Rilke, który przeżywał w pewnym momencie jakąś artystyczną i duchową przemianę, potrzebował Cézanne'a.  A Cézanne malował tylko to, co widział. Dzięki niemu Rilke odszedł od neoromantycznych wzlotów do konkretu.

Studenci (amerykańscy) 

- Kiedy miałem zajęcia w Teksasie, w Houston, w ramach tak zwanego creative writing program, moimi studentami byli głównie młodzi poeci i pisarze, często się z nimi przyjaźniłem. Od siedmiu lat jestem w Chicago, to jest normalny wydział, gdzie studenci są nadal sympatyczni, oczytania i inteligentni. Ale nie ma już też bliskości co w Houston. 

 Adam Zagajewski Fot. Andrzej Bołdaniuk

"Świat nieprzedstawiony" 

- Ta książka zwracała się przeciwko pewnemu etosowi lat 60., przeciwko fałszywemu estetyzmowi. Wtedy bardzo chciałem uzdrowić duchową sytuację literatury i przyczynić się do tego, żeby było więcej realizmu, więcej brania pod uwagę surowej, przykrej rzeczywistości.

Włochy 

-  Italia jest takim krajem, który nas nigdy nie zawiedzie. A ludzie we Włoszech są na ogół niezwykle sympatyczni - jeśli akurat nie prowadzą samochodu. Jak wsiądą w samochód i są na autostradzie, nagle zamieniają się w dzikie bestie.

***

Zmarły 21 marca w Krakowie Adam Zagajewski zostanie pochowany w Panteonie Narodowym w podziemiach krakowskiego kościoła Piotra i Pawła w Krakowie. Msza w intencji zmarłego poety odbyła się w niedzielę 11 kwietnia w Bazylice świętego Floriana. W pożegnaniu Adama Zagajewskiego z powodu trwającej pandemii wzięli udział rodzina i najbliżsi. 

Po zakończeniu uroczystości urna z prochami artysty została złożona w bocznej kaplicy świątyni.  - Przeniesienie prochów do Panteonu odbędzie się w lecie - mówił Polskiemu Radiu Robert Piaskowski, pełnomocnik prezydenta Krakowa do spraw kultury.

jp 

Cały świat jest jedną mową. Gdybyś tak się w ten świat dobrze wsłuchał, mógłbyś nawet usłyszeć, co sto lat temu mówili, może tysiące. Bo słowa śmierci nie znają.

(W. Myśliwski, "Kamień na kamieniu")

Zarzekał się, że nie lubi wspominać, bo właściwe "nie ma co", a wszystkie biografie ze swojej natury są banalne i pospolite. Na szczęście Wiesław Myśliwski często wracał w radiowych nagraniach do swojej przeszłości. Być może również dlatego, że – jak nieraz mówił – opowiadając, porządkujemy chaos życia. Szukamy w nim wzoru, nadajemy wydarzeniom potrzebny nam do istnienia sens.

Opowiadając, tworzymy również literaturę.

Wieś, czyli źródło

Wszystko zaczęło się 25 marca 1932 roku w Dwikozach. Ta sandomierska wieś, miejsce przyjścia na świat Wiesława Myśliwskiego, stała się dla pisarza miejscem szczególnym: to z wiejskiego ("chłopskiego") doświadczenia wyrośnie jego twórczość. I to do tego miejsca będzie wracał – czy to dosłownie, czy dzięki pamięci – przez całe swoje życie.

– Teraz ta wieś jest murowana i piętrowa – mówił w Polskim Radiu w 2007 roku. – Ale idąc przez nią, widzę wieś mojego dzieciństwa. Te przygarbione chałupy strzechami kryte. Te ławeczki przed domami, tych ludzi tam siedzących, to drzewo.

– I to nawet nie jest to, że ta ławka, ta chałupa, to drzewo jest wyryte w mojej duszy. To jest bardziej, że według tej ławki, tej chałupy i tego drzewa ukształtowana została zdolność mojego wyobrażania sobie. Uformowane zostało widzenie nieba, słońca, deszczu. Całego świata dookoła tego.

Pamięć o rodzinie

Jeśli chodzi o rodzinną prehistorię, Wiesław Myśliwski przywoływał, "jak przez mgłę", postać prapradziadka ("być może walczył w powstaniu styczniowym"), pradziadka ("czasami przychodził, gdy spałem, odkrywał pierzynę, łapał mnie za palec u nogi i mówił: wstawaj śpiochu") oraz, już wyraźniej, dziadka ze strony matki.

– Dziadek, postawny mężczyzna, był działaczem ludowym i animatorem życia społecznego, założycielem, jeszcze przed I wojną, straży pożarnej. I znał Witosa – opowiadał Wiesław Myśliwski.

Mówiąc o samych rodzicach, wspominał, że małżeństwo to było "rodzajem mezaliansu". – Matka miała tylko szkołę podstawową, a ojciec pochodził z zamożniej rodziny, posiadał średnie wykształcenie, był oficerem. Wtedy to była wielka różnica. Dla dziewczyny ze wsi wyjść za kogoś takiego - to była partia! Ale moja matka, działaczka Związku Młodzieży Wiejskiej Wici, wcale nie była zahukana. I dużo czytała. Całe życie dużo czytała.

Ścieżki edukacji

Wiesław miał kilkanaście lat, kiedy zmarł jego ojciec. Trwała jeszcze II wojna światowa. – Miałem zawsze w sobie w takich różnych przykrych momentach rodzaj siły, która od razu kazała mi się zastanawiać nad tym, jak się odnaleźć w tej sytuacji. Jak sobie z tym dać radę – podkreślał po latach pisarz.

Zaczął pomagać matce: handlował dębiną na opał (drewno wyrąbywał z podpór przęseł mostowych w Sandomierzu), rozminowywał pola, łowił ryby, zajmował się stolarką.

Tuż po wojnie rozpoczął naukę w uruchomionej właśnie szkole powszechniej ("nie było jeszcze ławek, więc albo się przynosiło stołeczki ze sobą, albo się siadało na podłodze"), potem było sandomierskie gimnazjum i liceum. Uczył się dobrze ("na świadectwie z 7 klasy mam same piątki - ale może wszystkim wstawiono piątki?"), choć lekcje polskiego ten przyszły mistrz literackiego słowa wspominał z dystansem. – To właściwie była woda. Bez przeczytania książek można było mówić o Słowackim czy Mickiewiczu. Trzeba było tylko chwalić, bo to wielcy poeci.

W wieku 19 lat zdał maturę. Jak opowiadał, były wówczas dwa modne kierunki studiów, dwa zawody: inżynier i lekarz, "reszta się nie liczyła". Zdecydował się na ten drugi. – Zdawałem na budowę okrętów w Gdańsku, dopiero co otwarty wydział. Zdałem egzamin, ale mnie nie przyjęli z powodu braku miejsc – mówił w radiowej audycji Wiesław Myśliwski.

Chciał po tym iść do pracy, "na budowę". – Ale moja dziewczyna, obecna żona, zaciągnęła mnie na Katolicki Uniwersytet Lubelski. Miała znajomości wśród sandomierskich księży. No to pojechałem. Na polonistykę. Nikt nie wiedział, co to jest. i cóż ja będę po tym robił.

Fryzura à la Kochanowski

KUL, mówił pisarz, miał wówczas swoisty status. Z jednej strony dawał schronienie wielu osobom, które pozostawały w mniejszych lub większych konfliktach z ówczesną rzeczywistością społeczno-polityczną. Z drugiej strony - był "na cenzurowany, był infiltrowany, był biedny". Dawał stypendia w postaci wyżywienia na stołówkach, ale - zaznaczał Wiesław Myśliwski - było "nędznie". "Człowiek chodził bez przerwy głodny".

– Klimat był tu jednak taki, jaki prawdopodobnie panował na przedwojennych uczelniach: wolna wymiana myśli, spotkania z pisarzami. Nawet próbowano mnie namówić do udziału w tworzeniu teatru akademickiego. Strasznie nie miałem ochoty, ale magister upatrzył sobie mnie na postać Kochanowskiego, bo miałem bujną czuprynę. Było to, jak się okazało, jedynym moim walorem aktorskim - wspominał.

Wiesław Myśliwski odnalazł, mimo wszystko, na lubelskiej polonistyce bliski mu świat pojęć i wartości. – Chodziłem na seminarium do prof. Ireny Sławińskiej. Coś czuła, że jestem na tych studiach jakby w nie swoim świecie. Zaproponowała mi temat pracy o psychologizmie w prozie 20-lecia międzywojennego. Pochłonął mnie ten temat.

Debiut niepewnością podszyty

Po studiach Wiesław Myśliwski przeprowadził się wraz z żoną do Warszawy i znalazł pracę, początkowo jako redaktor, w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. W kolejnych dekadach, od połowy lat 70. do końca 90. XX w., był redaktorem naczelnym założonego przez siebie kwartalnika "Regiony".

Zaczął pisać.

– Praca w wydawnictwie może wpłynęła w jakimś stopniu na decyzję o pisaniu. Ale z drugiej strony ciągłe czytanie maszynopisów mogło zniechęcać do sięgnięcia za pióro. Może dlatego wystartowałem dość późno jak na zwyczaje literackich startów, bo w wieku 35 lat – opowiadał w Polskim Radiu Wiesław Myśliwski.

Swoją pierwszą książkę, "Nagi sad", zaczął tworzyć "po kryjomu, tak na wszelki wypadek, na próbę, z poczuciem ryzyka i bez perspektyw". – Napisałem ją i doszedłem do wniosku, że to grafomania. Wyrzuciłem rękopis. To był też czas, gdy urodził mi się syn. I potem napisałem drugą wersję książki. W trzy miesiące! – podkreślał pisarz niezwykłą, zważywszy na jego późniejszy rytm pisania, szybkość powstania "Nagiego sadu".

Debiut okazał się strzałem w dziesiątkę.

Wiesław Myśliwski, 1975 r. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Kultura wiejska wymyśla się na nowo

– Kiedy wydawało się, że w literaturze polskiej lat 60. będziemy mieli dwa przeciwstawne, skrajne nurty tak zwanej literatury chłopskiej, pojawił się Wiesław Myśliwski, który w sposób genialny, od pierwszej powieści, wymyślił zupełnie inne rozwiązanie – mówił w Polskim Radiu prof. Przemysław Czapliński.

Te dwie skrajne postawy to z jednej strony nurt alienacyjny ("bohaterowie, wyjeżdżając na studia, stają się podwójnie wykorzenieni: nie są już chłopami, ale nie stają się mieszczanami", przykładem na to jest choćby "Tańczący jastrząb" Juliana Kawalca), z drugiej zaś nurt, w którym "wieś jest zamkniętym kosmosem, rzeczywistością kompletną". Jednak do owego wiejskiego uniwersum – jak w "Konopielce" Edwarda Rędlińskiego – może wkroczyć nowoczesność i ten świat zniszczyć.

Tymczasem Wiesław Myśliwski, podkreślał literaturoznawca, zrozumiał, jako jeden z niewielu, że kultura chłopska stała wówczas przed alternatywą: albo wymyśli siebie na nowo, albo po prostu zniknie.

–  W powieści "Nagi sad" mamy do czynienia z jednym z najpiękniejszych w literaturze portretów relacji między ojcem i synem – mówił prof. Przemysław Czapliński. –  W "Konopielce" nowoczesność przyniosła konflikt na linii ojciec-syn, a tu Myśliwski wymyślił coś dokładnie odwrotnego. Oto niepiśmienny ojciec w ramach rytuału codzienne wieczorem siada przy stole w kuchni i czyta gazetę, ze smakiem, z namaszczeniem, wciągając dziecko w zainteresowanie światem. Zaszczepia dziecku marzenie o innym świecie. Kiedy dziecko nauczyło się pisania, odkryło, że ojciec odrywał pewien spektakl, bo nie umiał czytać.

Wiesław Myśliwski jako pierwszy wymyślił nowoczesność widzianą jako "rezultat marzenia ojca, które zostaje zaszczepione potomkom". Co istotne – to, co nowe, nie przychodzi z zewnątrz, ale zostaje wyłonione z samej kultury wiejskiej jako marzenie o lepszym życiu. – Bohaterowie Myśliwskiego, pochodzący z kultury wiejskiej, sami wymyślają sobie rozwój, który wynosi ich poza wieś. Ale z którym mogą na tę wieś wrócić – podkreślał prof. Czapliński.

"Moi narratorzy wynajmują mnie"

Swoim prozatorskim debiutem Wiesław Myśliwski powrócił do tradycji, z której wyrósł i która mu w różny sposób wciąż towarzyszyła. - W "Regionach" zajmowałem się m.in. zapiskami chłopów polskich z okresu, kiedy przechodzili z mowy na pismo – opowiadał. –  To mnie zawsze zdumiewało: te struktury chłopskie. Na przykład list pisany z USA przez męża do żony jest pozbawiony wszelkiej intymności. Skierowany jest do całej rodziny, która siedzi przy stole i ma prawo być zbiorowym adresatem tej korespondencji.

Kiedy pisarz pracował nad swoją pierwszą książką, wspominał, że nagle uświadomił sobie "swoje dziedzictwo". - Napłynął wtedy cały język mojego dzieciństwa, który przez lata pobytu w mieście gdzieś tam się oddalił. Uderzyła we mnie wielka fala chłopskiego języka, chłopskiego sposobu patrzenia na świat, całej tej kosmogonii. Chłopi przez wieki byli alfabetami, natomiast ich kultura była zbudowana na mowie i zawierała się w niej. A przy tym spełniała wiele funkcji: nie tylko komunikacyjne, lecz także metafizyczne, mistyczne – podkreślał Wiesław Myśliwski.

Z tego namysłu nad żywiłem chłopskiej mowy wywodzi się pisarstwo autora "Nagiego sadu". Bo mowa ta to nie tylko fascynujący wszechświat znaczeń związany z tą konkretną kulturą. To przede wszystkim źródło uniwersalnej wiedzy o ludzkim losie.

Fakt, że literatura według Wiesława Myśliwskiego wywodzi się z mowy, wyraźnie widać w jego wielogłosowej prozie. – Moje narracje opierają się na językach, którymi ludzie mówią. Usytuowałem się jako ten, kogo moi narratorzy wynajmują do napisania książek. A ponieważ człowiek, kiedy opowiada, zastanawia się nad swoim życiem, nie może nie wyciągać z tego refleksji. Nie może nie widzieć w tym jakiegoś sensu – tłumaczył w Polskim Radiu pisarz.

Dlatego tak ważne jest opowiadanie historii. Spisywanie języków, dialogów i myśli, które układają się w kolejne książki (po "Nagim sadzie" były to: "Pałac", "Kamień na kamieniu", "Widnokrąg", "Traktat o łuskaniu fasoli", "Ostatnie rozdanie" i "Ucho Igielne"). Czynność ta, zdaje się mówić pisarz, podtrzymuje realność świata, przywraca jego sens.

–  Literatura jest próbą formowania życia w coś, co ma swoją harmonię i swój sens. Literatura broni nas przed bezsensem świata – mówił Wiesław Myśliwski.

***

Czytaj także:

• Wiesław Myśliwski: bohatera wymyśla mój język
• Grażyna Barszczewska: proza Myśliwskiego jest jak scenariusz filmowy

***

Wiesław Myśliwski był w czerwcu 1968 roku gościem audycji Polskiego Radia jako "debiutujący pisarz". – W mojej książce chodziło mi w zasadzie o bardzo elementarną sprawę. O pewne wartości w życiu człowieka, które są niezniszczalne i niezmienne – mówił wtedy o "Nagim sadzie".

Na przestrzeni kolejnych dziesiątków lat pisarz był częstym gościem radiowych audycji (zresztą, pisywał dla Polskiego Radia również słuchowiska). Wielokrotnie wówczas powracał do tego wyrażonego na początku swojej literackiej drogi przekonania: że nie tyle interesuje go "folklor" czy "wiejska egzotyka", ile wskazywanie na obecne w chłopskiej tradycji wartości. Filozoficzne, ogólnoludzkie, uniwersalne.

– Właściwie istnieje jeden temat literatury: życie – przyznał w jednej z radiowych rozmów, – Może to banał, ale tak to naprawdę wygląda.

jp