Mija dekada od globalnego krachu finansowego. Będzie powtórka?

Najpierw była hossa

Upadek 15 września 2008 czwartego, co do wielkości banku inwestycyjnego Lehman Brothers uruchomiło lawinę, ale bezpośrednią przyczyną załamywania się funkcjonowania światowego systemu finansowego była hossa na rynku kredytów hipotecznych. Kredytów tych w poprzednich latach udzielały banki w Stanach Zjednoczonych osobom o niewystarczających możliwościach finansowych.

Do zaciągania kredytów zachęcały niskie stopy procentowe i rosnące ceny mieszkań. Jednak w 2006 i 2007 roku doszło do załamania cen na rynkach nieruchomości, co wywołało kłopoty większości banków amerykańskich. Największe banki zostały dokapitalizowane, ale nie zapobiegło to upadkowi Lehmann Brothers, który wsparcia nie otrzymał.

Zaczęło się jeszcze przed 2008 rokiem

Według niektórych teorii, za początek kryzysu można uważać już lato 2007 roku. Taką interpretację przedstawiła np. w swoim ubiegłorocznym raporcie Komisja Europejska, przypominając, że 9 sierpnia 2007 roku francuski BNP Paribas zamroził rewaloryzacje swoich trzech funduszy, które inwestowały w amerykańskie instrumenty finansowe związane z kredytami hipotecznymi, więc wydarzenie to można uznać za początek kryzysu finansowego, który rok później objął także banki.

Po upadku Lehman Brothers, w warunkach pogarszania się sytuacji finansowej w USA i na świecie, w Ministerstwie Skarbu USA powstał plan wykupienia długów niektórych banków i innych instytucji finansowych. Koszt tej operacji szacowano na ok. 814 miliardów dolarów. Plan został nazwany planem Paulsona, od nazwiska sekretarza skarbu USA. Choć został on oprotestowany przez grupę ekonomistów w USA, m.in. laureatów Nagrody Nobla, obawiających się negatywnych konsekwencji dla rynku w długiej perspektywie, po zawirowaniach (początkowo odrzuciła go Izba Reprezentantów) wszedł w życie.

Jak tłumaczył kilka lat temu ekonomista prof. Witold Orłowski, w latach 2008-2009 główne kraje zachodnie postanowiły pomóc bankom, przy całej świadomości, że ta pomoc jest kontrowersyjna. "Jednak panowało przekonanie wynikające z lekcji lat 30., że jeśli pozwoli się upaść kolejnym bankom, to wtedy skala zjawiska składania się domku z kart czy spirali ciągnącej gospodarkę w dół, może być trudna do opanowania" - przekonywał.

REKLAMA

Kryzys zaufania narastał

W grudniu 2008 r. spadająca konsumpcja i produkcja oraz wzrost bezrobocia i zadłużenia spowodowały, że Fed zdecydował o obniżeniu poziomu stóp procentowych do historycznie niskich poziomów, tj. do 0,25 proc.

Nie udało się jednak powstrzymać kryzysu zaufania na rynku międzybankowym, który dotknął także Europę. Upadły m.in. największe banki w Islandii, w wielu krajach, m.in. w Rosji i na Ukrainie ograniczono wielkość wypłat z rachunków bankowych. Gwałtownie osłabł węgierski forint, choć Węgry otrzymały znaczną pomoc z MFW i UE.

Zaprzestanie kredytowania sprzedaży samochodów spowodowało załamanie się jesienią 2008 roku tej sprzedaży. Największe koncerny samochodowe - Chrysler, General Motors, Ford, Volkswagen - zapowiedziały znaczne zwolnienia. 

Zwolnienia były też w bankach, w Wielkiej Brytanii pracę straciło kilkadziesiąt tysięcy finansistów. Wszędzie doszło do znacznego spadku konsumpcji, przede wszystkim w USA, gdzie ogromnemu zadłużeniu wielu Amerykanów towarzyszyło rosnące bezrobocie. 

Recesja w eurolandzie

Spadek PKB odnotowano w strefie euro - w trzecim kwartale 2008 r. o 0,2 proc., a w czwartym o 1,3 proc. w ujęciu rocznym. W całym 2008 r. wzrost gospodarczy całej strefy euro wyniósł tylko 0,8 proc. Oznaczało to wejście eurolandu w najgłębszą od początków swojego istnienia recesję.

W kwietniu 2009 r. podczas szczytu G20 uzgodniono, że rynki finansowe nie mogą istnieć bez odpowiednich regulacji i nadzoru. W 2010 r. dwa państwa strefy euro otrzymały pomoc finansową – Grecja 110 mld euro oraz Irlandia 85 mld. W 2011 r. dług publiczny 17 krajów strefy wyniósł 87,2 proc. PKB.

Pakt fiskalny na ratunek

Kryzysowi w strefie euro miał zapobiec pakt fiskalny. Była to umowa międzynarodowa zawarta przez 25 państw członkowskich Unii Europejskiej, w tym wszystkie państwa strefy euro.

Pakt miał przeciwdziałać temu, że większość państw UE nie stosowało się do kryteriów konwergencji i postanowień Paktu Stabilności i Wzrostu (określającego m.in. dopuszczalną wysokość deficytu budżetowego), miał też wymuszać utrzymywanie równowagi budżetowej, większą kontrolę Rady Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej nad stanem finansów publicznych państw i lepszą koordynację polityki gospodarczej. 

Umowa podpisana została w marcu 2012 roku przez 25 państw członkowskich UE, bez Czech i Wielkiej Brytanii. Traktat wszedł w życie 1 stycznia 2013 roku.

Juncker miał plan

Elementem walki ze skutkami kryzysu miał być też tzw. Plan Junckera. To przygotowany przez Komisję Europejską i Europejski Bank Inwestycyjny plan pobudzenia inwestycji w gospodarce europejskiej w dwóch obszarach: szeroko rozumianej infrastrukturze oraz w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Plan powstał w czerwcu 2015 r. z inicjatywy Jeana-Claude'a Junckera, przewodniczącego KE. Pierwotnie zakładał wygenerowanie inwestycji o wartości 315 mld euro, jednak z dniem 1 stycznia 2019 roku został on wydłużony do końca 2020 r., a kwota inwestycji zwiększona do 500 mld euro. 

W ubiegłorocznym dokumencie Komisja Europejska zwracała uwagę, że obecnie UE jest w zupełnie innym stanie niż krótko po wybuchu kryzysu. Gospodarka "28" rośnie, podnoszą się inwestycje, a bezrobocie jest najniższe od 2008 r. Poprawił się też stan finansów publicznych - krajom, które musiały się mocno zapożyczać, żeby ratować swoje banki, udało się okiełznać poziomy deficytów.

Komisja zwracała również uwagę, że silniejsze niż przed kryzysem są banki, jednak przyznała, że wciąż trzeba wiele zrobić, aby przezwyciężyć spuściznę po kryzysie. Prace nad unią bankową, które były bardzo intensywne w następstwie kryzysu, przyniosły wiele pozytywnych rozwiązań, wciąż nie udało się ich zakończyć.

REKLAMA

Polska się obroniła

W Polsce skutki kryzysu były odczuwalne w zdecydowanie mniejszym stopniu niż w innych krajach europejskich. W pierwszych miesiącach trwania kryzysu również polskie banki w obawie o spadek cen nieruchomości znacznie zmniejszyły akcję kredytową. Z kolei Rada Polityki Pieniężnej znacznie obniżyła stopy procentowe (m.in. stopę depozytową z 4,50 proc. w 2008 do 2,00 proc. w roku 2013). 

W II kwartale 2009 r. PKB Polski wyrównany sezonowo wzrósł o 0,5 proc. w porównaniu z I kwartałem 2009 r. i był o 1,4 proc. wyższy w porównaniu do II kwartału 2008 r. Polska była jedynym krajem Unii Europejskiej, który zanotował w tym okresie wzrost PKB. Ówczesny premier Donald Tusk wraz z Rostowskim chwalili się na specjalnie zwołanej konferencji prasowej na Giełdzie Papierów Wartościowych w dniu 29 maja 2009 roku, że Polska w Europie jest "zieloną wyspą", co weszło na trwałe do języka polityki.

Będzie powtórka?

Zdaniem prof. UW i eksperta Instytutu Sobieskiego Tomasza Grosse - wprowadzone po wydarzeniach z września 2008 roku regulacje rynku finansowego są za słabe, by uchronić świat przed kryzysem.

Jak dodał - gdyby tąpnięcie nastąpiło w ciągu najbliższego roku, to wiele krajów byłoby bardziej bezradnych niż 10 lat temu.

"Ekonomiści są zgodni, co do tego, że kryzys przyjdzie, tylko nie potrafią powiedzieć kiedy i jak duży będzie" - ostrzegł ekspert.

REKLAMA

PAP, ak, NRG