"Sektor" był "filmową komórką SB". Historyk IPN: odpowiadał za materiały szkoleniowe, operacyjne i propagandowe
2023-12-02, 09:42
Zespół Realizatorów Filmowych "Sektor" był specjalistyczną komórką Służby Bezpieczeństwa odpowiedzialną za realizacje szkoleniowych, operacyjnych i propagandowych materiałów filmowych na potrzeby MSW - powiedział PAP historyk i główny specjalista dokumentacji filmowej w Archiwum IPN Radosław Poboży.
- Do końca lat 50. Biuro "B" MSW, które zajmowało się obserwacją operacyjną osób i obiektów, tylko sporadycznie korzystało z materiałów filmowych. Początkowo resort traktował film z nieufnością, sceptycznie oceniano jego przydatność w działaniach obserwacyjnych, więc ograniczano się tylko do wykorzystywania materiałów fotograficznych. Sytuacja zmieniła się na początku następnej dekady - zaznaczył Poboży.
Wówczas MSW doceniło zalety filmów w działaniach obserwacyjnych. Na taśmie można było uchwycić nie tylko wygląd obserwowanej osoby, ale także mimikę, gestykulację, zachowanie, sposób chodzenia figuranta oraz rejestrować jego spotkania z innymi osobami.
- W 1962 r. na etat MSW trafił były pracownik Zakładów Radiowych im. Marcina Kasprzaka w Warszawie Tadeusz Czyżewski oraz absolwent zaocznego Technikum Naczelnego Zarządu Kinematografii, były kinooperator Edward Danielak. Wiosną 1967 r. zostali skierowani do Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych na trzymiesięczny kurs z zakresu obsługi sprzętu filmowego, prowadzony przez dziekana wydziału operatorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi, Jerzego Mierzejewskiego - powiedział historyk.
Materiały gromadzone podczas studenckich protestów na Krakowskim Przedmieściu
Według materiałów zgromadzonych w Archiwum IPN pierwsze "zadania filmowe" Czyżewski i Danielak realizowali w marcu 1968 r. podczas studenckich protestów na Krakowskim Przedmieściu, w okolicach UW, a także w pobliżu Politechniki Warszawskiej. - Z tego okresu zachowało się wiele taśm filmowych nagranych zarówno przez Biuro "B", jak i funkcjonariuszy Zakładu Kryminalistyki Komendy Głównej MO. Obydwie instytucje współpracowały podczas pierwszej dużej akcji z wykorzystaniem kamer - przypomniał.
W związku z coraz częstszym wykorzystywaniem kamer w obserwacji kierownictwo MSW zaleciło, by obydwaj resortowi filmowcy podjęli zaoczne studia na wydziale operatorskim łódzkiej uczelni filmowej. Naukę rozpoczął tylko Czyżewski, który uzyskał dyplom w 1975 r. Z kolei Danielak trafił na wydział reżyserii dźwięku w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej, którą ukończył w 1977 r.
Zespół Realizatorów Filmowych "Sektor" Biura "B" powstał ok. 1974 r. W tym roku nazwa Zespołu Filmowego w MSW pojawiła się po raz pierwszy w dokumentacji osobowej Tadeusza Czyżewskiego, który został mianowany naczelnikiem Wydziału VII Biura "B" MSW.
- Od początku "Sektor" realizował zadania także poza granicami Polski. W Archiwum IPN zachował się 27-minutowy film "Maisons Laffitte", nakręcony w 1975 r. w trakcie działań operacyjnych wywiadu - inwigilacji środowiska paryskiej "Kultury", jej twórcy Jerzego Giedroycia oraz osób z jego najbliższego otoczenia - wyjaśnił Poboży.
- Kierownictwo MSW zorientowało się, że w "Sektorze" brakuje etatowego reżysera, osoby z realnym doświadczeniem filmowym. Na podstawie zachowanych meldunków i raportów wiemy, że wytypowano reżysera i scenarzystę Jerzego Obłamskiego. 7 lutego 1978 r. przeprowadzono z nim pierwszą rozmowę, proponując mu m.in. służbowe mieszkanie w Warszawie, atrakcyjne zarobki i miesiąc bezpłatnego urlopu na realizację +własnych planów artystycznych+ raz w roku. 19 lipca tego roku został formalnie zatrudniony w bezpiece - podkreślił.
Kim był Oblamski?
Obłamski urodził się 3 lipca 1937 r. w Forbach (departament Moselle, Francja), w rodzinie polskiego górnika komunisty. Pod koniec lat 50. Obłamscy zostali ekspulsowani do Polski i osiedlili się w Bartoszycach (ob. warmińsko-mazurskie). W latach 60. Jerzy pracował jako nauczyciel w olsztyńskim liceum im. Adama Mickiewicza i należał do tamtejszego Amatorskiego Klubu Filmowego "Grunwald". Jego "Niepokój" nagrodzony został złotym medalem na Międzynarodowym Konkursie Filmowców Amatorów w Brnie (1970). W tym samym roku Obłamski rozpoczął studia na wydziale reżyserskim w Łodzi. Był asystentem Andrzeja Wajdy przy filmie "Krajobraz po bitwie" (1970). Ukończył studia i został drugim reżyserem "Ziemi obiecanej" (1974). Asystował także Jerzemu Gruzie przy realizacji serialu "Czterdziestolatek", gdzie zagrał nauczyciela Jagody Karwowskiej. Wyreżyserował m.in. "Ostatnie takie trio" ze Zbigniewem Zapasiewiczem w roli głównej (1977).
"Przez esbeków Obłamski mógł być postrzegany jako doświadczony i dobrze zapowiadający się filmowiec" - powiedział PAP historyk filmu i kierownik biblioteki FINA, Adam Wyżyński. Również Radosław Poboży zaznacza, że w MSW dostrzeżono "ugruntowaną pozycję w środowisku filmowym" Obłamskiego. Ostatnim jego angażem przed podpisaniem umowy z MSW był epizod w kryminalnym filmie "Wśród nocnej ciszy" Tadeusza Chmielewskiego (1978).
W 1981 r. powstał w "Sektorze" zrealizowany przez Obłamskiego film "Z całą surowością prawa" o współpracy Leszka Chrósta z CIA i jego aresztowaniu w czerwcu 1979 r. Resortowi filmowcy przedstawili stosowane przez amerykańskie służby techniki przekazywania informacji przez skrzynki kontaktowe oraz drogą radiową. Wykorzystano także oryginalne ujęcia z procesów Bogdana Walewskiego i Stanisława Dembowskiego o szpiegostwo.
Współpraca przy tworzeniu filmów
W dwóch przypadkach "Sektor" współpracował z funkcjonującym w ramach Przedsiębiorstwa Realizacji Filmów "Zespoły Filmowe", Zespołem Filmowym "Profil". Były to film telewizyjny Obłamskiego "Na krawędzi nocy" (1985) oraz trzyodcinkowy serial "Kryptonim Turyści" z Tomaszem Zaliwskim w roli Wdowiaka - prowadzonego przez oficerów wywiadu PRL agenta, który zdemaskował działania amerykańskiego wywiadu wobec Polonii w Paryżu. Zdjęcia realizowano w Polsce oraz we Francji.
Z 1986 r. pochodzi film "Beatrice", zrealizowany przez "Sektor" i Obłamskiego na potrzeby Departamentu I MSW (wywiadu). Opowiadał on o działalności Józefa Adama Bitońskiego - po wojnie ten były żołnierz 1. Dywizji Grenadierów w Armii Polskiej we Francji podjął współpracę z wywiadem MBP. Był działaczem polonijnym i prawnikiem. W styczniu 1963 r. francuskie służby aresztowały go pod zarzutem szpiegostwa na rzecz PRL. Zwolniono go dekretem amnestyjnym prezydenta Francji. W styczniu 1965 r. powrócił do PRL i kontynuował pracę w MSW. Gen. Kiszczak awansował go do stopnia pułkownika.
Fabularyzowany dokument "...Poznałem go w Los Angeles"
Ostatnim zrealizowanym przez Obłamskiego filmem i jednocześnie jedną z ostatnich produkcji "Sektoru" był fabularyzowany dokument "...Poznałem go w Los Angeles" (1989), poświęcony Marianowi Zacharskiemu, który zagrał w nim główną rolę. Według historyków IPN odbiorcami byli studenci Ośrodka Kształcenia Kadry Wywiadowczej Departamentu I MSW w Starych Kiejkutach. Na przełomie lat 70. i 80. działający oficjalnie jako przedstawiciel firmy handlowej Polamco Zacharski zdobył plany radarów używanych w amerykańskich pociskach manewrujących Cruise.
Zwerbowany inżynier firmy Hughes Aircraft Corporation, William H. Bell (w tej roli Marian Krawczyk) mówi: "Chyba przeceniłem swoje możliwości. Sfotografowanie dokumentacji samolotów B-1 i F-15 wydaje się niemożliwe. Dokumentacja ta jest bardzo obszerna. [...] Żeby ją wynieść z biura, musiałbym posłużyć się dużą teczką, a takiej do pracy nigdy nie nosiłem", na co Zacharski odpowiada: "Skoro wyniesienie dokumentacji jest niemożliwe, sfotografuj ją w biurze".
- W latach 80. "Sektor" liczył około 10 osób - był tam reżyser, co najmniej jeden operator kamery i dźwiękowiec. W ciągu piętnastu lat istnienia możemy przypuszczać, że nakręcono w nim ok. 100 filmów. Do naszych czasów przetrwało co najmniej 52. Obecnie znajdują się w Archiwum IPN - ocenia Poboży, dodając, że część z filmów o znaczeniu operacyjnym zniszczono jeszcze u schyłku PRL.
- "Sektor" nigdy nie był realnym zespołem filmowym, jakie mieściły się przy ul. Puławskiej 61. Esbecy zawłaszczyli nazwę "zespół filmowy", żeby podnieść znaczenie własnej komórki filmowej - podkreśla Wyżyński.
W 1989 r., tuż przed rozwiązaniem zespołu, Obłamski został awansowany do stopnia podporucznika MO. Po upadku PRL reżyser nie powrócił już na plan filmowy. Obecnie maluje obrazy.
Posłuchaj. Marek Jakubiak, poseł i sekretarz Kukiz 15
- Gdynia. Wystawa IPN poświęcona Polakom wracającym do kraju po II wojnie światowej drogą morską
- Grabież polskich dzieci podczas II wojny światowej. Nierozliczona niemiecka zbrodnia
- Niewygodna historia? W Petersburgu przerwano promocję polskiego wydania książki o zbrodniach z czasu ZSRR
PAP/mn