"A więc wojna!". Co działo się 1 września 1939 roku?
- Halo, halo, tu Warszawa i wszystkie rozgłośnie Polskiego Radia. Dziś rano o godzinie 5 minut 40 oddziały niemieckie przekroczyły granicę polską łamiąc pakt o nieagresji. Bombardowano szereg miast - poinformowało Polskie Radio 1 września 1939 roku. Rozpoczęła się II wojna światowa, największy w historii konflikt zbrojny.
2025-09-01, 08:10
Atak na Polskę
1 września 1939 o godzinie 6:30 dyżurny spiker rozgłośni Warszawa I Zbigniew Świętochowski zerwał plombę w szafie, w której znajdowała się przygotowana specjalnie na tę okoliczność płyta. Rozbrzmiało wycie syren, a następnie słuchacze usłyszeli komunikat o wkroczeniu wojsk niemieckich do Polski.
Komunikat został poprzedzony informacją o ataku III Rzeszy na Polskę, którą wygłosił Zbigniew Świętochowski. Następnie odtworzył nagrany 29 sierpnia komunikat specjalny, który odczytał dziennikarz Polskiego Radia Józef Małgorzewski.
1 września rozporządzeniem prezydenta Ignacego Mościckiego na terenie całego kraju wprowadzony został stan wojenny.
Posłuchaj
Posłuchaj
Westerplatte i Wieluń
Jednym z symboli związanych z początkiem II wojny światowej jest atak niemieckiego pancernika "Schleswig-Holstein", który o godzinie 4:45 ostrzelał Westerplatte, polską Wojskową Składnicę Tranzytową położoną na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Około 200-osobowa załoga pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego i kpt. Franciszka Dąbrowskiego przez siedem dni bohatersko odpierała ataki z morza, ziemi i powietrza.
Jak ustalili historycy, dwie minuty przed atakiem na Westerplatte, czyli o 4:43, niemieckie bombowce zaatakowały Wieluń, położony około 20 kilometrów od ówczesnej granicy polsko-niemieckiej. Szacuje się, że w wyniku bombardowań śmierć poniosło około 1200 cywilów.
Zniszczenia w Wieluniu po zbombardowaniu miasta przez Niemców 1 września 1939 r. Fot. Wikimedia Pierwsze ofiary II wojny światowej
Trzecim miejscem związanym z wybuchem II wojny światowej i jej pierwszymi ofiarami jest Tczew. Tu niemieckie bomby spadły jeszcze wcześniej, bo o 4:34. Miejscowe mosty (kolejowy i drogowy) nad Wisłą, położone na granicy Polski z Wolnym Miastem Gdańskiem, były kluczowym punktem strategicznym. Ich zdobycie ułatwiłoby przeprawę Wehrmachtu do Prus Wschodnich i uderzenia od północy na Warszawę.
Niemcy planowali zająć mosty nocą z 31 sierpnia na 1 września 1939 roku z pomocą pociągu wypełnionego dywersantami. Plan się nie powiódł, ponieważ Polscy kolejarze z nieodległej stacji w Szymankowie położonej na terenie Wolnego Miasta Gdańska poinformowali o tym polskich żołnierzy stacjonujących w Tczewie i skierowali pociąg na niewłaściwy tor. W odpowiedzi Luftwaffe przeprowadziło nalot bombowy na Tczew.
Mimo to polscy saperzy obronili most przed nacierającym nieprzyjacielem i częściowo, zgodnie z wcześniejszymi założeniami, wysadzili go w powietrze. Polscy kolejarze zapłacili straszliwą cenę za swoje bohaterstwo. Zostali rozstrzelani wraz z rodzinami.
Mosty w Tczewie zniszczone przez saperów we wrześniu 1939 r. Fot. Wikimedia Obrona Poczty Polskiej w Gdańsku i mord na cywilach
Niemal równocześnie z atakiem na Westerplatte niemieccy policjanci i esesmani rozpoczęli natarcie na gmach Poczty Polskiej w Gdańsku. Po całodziennej walce, podczas której Niemcy użyli artylerii, wozu pancernego i ładunków wybuchowych, pracownicy urzędu poddali się, gdy napastnicy podpalili budynek. W wyniku walk po stronie polskiej śmierć poniosło 14 osób (w tym dozorca i jego 10-letnia wychowanica), 39 pocztowców rozstrzelano w późniejszym czasie, czterech zdołało uciec.
Pierwszego dnia wojny Niemcy, poza Wieluniem i Tczewem, zbombardowali również szereg innych miast, mordując ludność cywilną. Zbrodniczą działalność prowadzili również na zajętych terenach. Już 1 września rozpoczęli realizację operacji "Tannenberg" – zorganizowanego mordu na elitach polskiego społeczeństwa.
Polscy pocztowcy po kapitulacji, 1 września 1939 r. Fot. Wikimedia Pierwsze bitwy graniczne
Niemieckie lotnictwo uszkodziło również stawiacz min ORP "Gryf", największy polski bojowy okręt. Tego dnia pod Krakowem zginął też pierwszy polski (a zatem aliancki) pilot II wojny światowej - Mieczysław Medwecki. Równocześnie polskie lotnictwo zdołało zestrzelić pierwsze maszyny nieprzyjaciela.
1 września 1939 roku miały miejsce również pierwsze bitwy graniczne. To wówczas w rejonie Gdyni i Oksywia nastąpił początek długotrwałej obrony polskiego wybrzeża. Tego dnia rozpoczęła się też trzydniowa bitwa pod Mławą, podczas której Polacy próbowali zatrzymać niemieckie oddziały idące z terenu Prus Wschodnich na Warszawę. Z kolei pod Krojantami miała miejsce słynna brawurowa szarża 18 Pułku Ułanów Pomorskich, przeciw oddziałom pancernym Heinza Guderiana. Manewr tymczasowo wyhamował marsz nieprzyjaciela. Choć szarża wykonana została przeciwko piechocie, wkrótce zrodziła się legenda o ataku ułanów z szablami na czołgi.
Na południu Polski, niedaleko Częstochowy, odbyła się bitwa pod Mokrą. W jej trakcie polscy żołnierze powstrzymali silny napór 4 Dywizji Pancernej, niszcząc lub uszkadzając kilkadziesiąt czołgów. Z kolei pod Jordanowem na południe od Krakowa z nieprzyjacielem wkraczającym od strony Słowacji starły się oddziały gen. Stanisława Maczka.
Pakt Ribbentrop-Mołotow
Na tydzień przed wybuchem wojny w Moskwie doszło do spotkania ministrów spraw zagranicznych Niemiec - Joachima Ribbentropa - oraz ZSRS - Wiaczesława Mołotowa. Podpisany wówczas pakt o nieagresji oraz tajny protokół stały się bezpośrednią przyczyną ataku na Polskę. Podpisanie paktu miało wpływ na decyzję o rozpoczęciu II wojny światowej. Dzięki temu porozumieniu Hitler mógł rozpocząć wojnę, nie bojąc się oskarżeń, że jest jedynym agresorem w Europie.
Posłuchaj
Zgodnie z niemiecko-sowieckim porozumieniem 17 września 1939 roku na teren II Rzeczypospolitej wtargnęły oddziały Armii Czerwonej. Polska nie miała szans. Ostatnim starciem wojny obronnej 1939 roku była bitwa pod Kockiem zakończona 5 października. Tak dobiegł końca pierwszy etap II wojny światowej, największego konfliktu zbrojnego w dziejach.
Źródło: Polskie Radio/Tomasz Horsztyński