Michał Tomaszkiewicz
2025-09-17, 07:20
Inwazja z 17 września nie była "akcją wyzwoleńczą", jak malowała ją sowiecka propaganda, lecz zmasowaną, brutalną agresją militarną, która przypieczętowała los kampanii obronnej Polski. O świcie tego dnia, w momencie gdy Wojsko Polskie toczyło heroiczny bój z niemieckim najeźdźcą, Związek Sowiecki zadał cios w plecy, realizując swoje zobowiązania sojusznicze wobec III Rzeszy. Do inwazji Stalin skierował potężne siły, liczące ponad 600 tys. żołnierzy, blisko 4700 czołgów i ponad 3300 samolotów bojowych.
Siły te, zorganizowane w dwa fronty – Białoruski pod dowództwem Michaiła Kowalowa i Ukraiński pod dowództwem Siemiona Timoszenki – uderzyły na całej długości wschodniej granicy II RP, liczącej ponad 1400 km. Agresję poprzedził chwyt propagandowy: w nocie dyplomatycznej wręczonej polskiemu ambasadorowi Wacławowi Grzybowskiemu, Wiaczesław Mołotow stwierdził, że w wyniku "wewnętrznego bankructwa", "państwo polskie i jego rząd faktycznie przestały istnieć".
Imperialny podręcznik Kremla pozostaje niezmienny. Porównanie metod działania ZSRR wobec Polski i Rosji wobec Ukrainy.
"Obrona" ludności ukraińskiej i białoruskiej przed "pańską Polską".
"Obrona" ludności rosyjskojęzycznej przed "nazistowskim reżimem".
Nota Mołotowa: "Państwo polskie i jego rząd faktycznie przestały istnieć".
Publiczne wypowiedzi Putina: "Ukraina to nie jest prawdziwe państwo".
Masowe mordy na jeńcach (Katyń) i ludności cywilnej (obrońcy Grodna).
Masakry na jeńcach (Ołeniwka) i ludności cywilnej (Bucza, Irpień, Mariupol).
Masowe wywózki setek tysięcy obywateli na Syberię i do Kazachstanu.
Zorganizowane wywózki tysięcy dorosłych i dzieci w głąb Rosji.
Demontaż i wywóz całych fabryk, infrastruktury i dzieł sztuki z Ziem Odzyskanych.
Masowa kradzież zboża, maszyn rolniczych, sprzętu przemysłowego i dzieł sztuki.
Niszczenie polskich symboli, zamykanie instytucji, sowietyzacja.
Celowe bombardowanie teatrów, cerkwi, muzeów; palenie ukraińskich książek.
Sfałszowane "wybory" do Zgromadzeń Ludowych w celu aneksji Kresów.
Fikcyjne "referenda" aneksyjne w Donbasie, Chersoniu i na Zaporożu.
Dla ludności cywilnej wejście Armii Czerwonej oznaczało początek terroru. Wkraczające wojska kolportowały odezwy, w których wzywały do mordowania polskich oficerów i ziemian, co natychmiast stworzyło atmosferę zagrożenia i bezprawia. Żołnierze sowieccy dopuszczali się masowych grabieży, rabując domy, sklepy i gospodarstwa. Od pierwszych godzin inwazji dochodziło do zbrodni wojennych. Po zdobyciu Grodna, gdzie obok nielicznych żołnierzy do walki stanęła ludność cywilna, Sowieci rozstrzelali co najmniej 300 jego obrońców, w tym wielu cywilów i kilkunastoletnich chłopców. W szpitalu w Mielnikach wymordowano rannych polskich żołnierzy z bitwy pod Szackiem.
Mimo ogromnej dysproporcji sił, polscy żołnierze stawili zacięty opór. Bohaterską walkę podjęły oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza. Do historii przeszła zorganizowana obrona prowadzona przez Grupę KOP gen. Wilhelma Orlika-Rückemanna, która stoczyła z Sowietami około 40 potyczek i dwie większe bitwy – pod Szackiem (28-29 września) i Wytycznem (1 października). Mimo to, w wyniku walk i natychmiastowych mordów życie straciło bezpośrednio około 3,5 tysiąca polskich żołnierzy i cywilów. Historycy obliczają, że tuż po wzięciu do niewoli zamordowano dodatkowo około 2,5 tysiąca jeńców wojennych. Łącznie zginęło więc 6000 Polaków, co przekłada się na 1,454 mld USD utraconego strumienia PKB (strata typu flow).
Metodologia przypisania wartości ekonomicznej każdej ofierze w postaci utraconego Produktu Krajowego Brutto (PKB).
Straty ludzkie w naszym opracowaniu nie są ujęte wyłącznie w wymiarze symbolicznym. Każdej ofierze przypisujemy wartość ekonomiczną w postaci utraconego PKB, który ta osoba mogłaby wytworzyć, gdyby żyła i pracowała. To wartość utraconej pracy.
Na jedną ofiarę przypada utracone PKB o wartości 821 800 zł (w cenach z 2021 r.).
Metoda ta została zapożyczona z „Raportu o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945”.
Kwota w złotówkach jest przeliczana na dolary amerykańskie według kursu z 2021 roku.
Następnie wartość jest urealniana z uwzględnieniem wskaźnika inflacji CPI w USA z lat 2021–2024.
Po waloryzacji, strata przypadająca na jedną ofiarę wynosi:
Terror i szaber: Bezpośredni koszt dla ludności cywilnej
Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie we wrześniu 1939 roku oznaczało dla ludności cywilnej nie tylko dramat nowej okupacji, lecz także natychmiastową falę bezprawia i masowej grabieży. Terror ten nie był jedynie skutkiem ubocznym działań wojennych; stanowił on nieodłączny element sowieckiej strategii, mającej na celu złamanie ducha polskiego społeczeństwa. Żołnierze Armii Czerwonej, często sami pochodzący z rejonów ZSRR dotkniętych skrajną biedą, dopuszczali się wszechobecnego szabru, który dotykał wszystkich warstw społecznych.
Z relacji świadków i fragmentarycznych doniesień wyłania się spójny obraz tego, co padało łupem najeźdźców. Kradziono wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość materialną lub użytkową. Na terenach wiejskich masowo rekwirowano żywność i inwentarz żywy – krowy, świnie i drób, często pozbawiając rodziny jedynego źródła utrzymania. W miastach i domach plądrowano mienie prywatne, z niezwykłą zachłannością poszukując przedmiotów uznawanych za luksusowe. Symbolem sowieckiego szabru stały się zegarki na rękę, masowo i brutalnie zrywane cywilom. Kradziono również biżuterię, radia, rowery, a także ubrania i buty.
Precyzyjne, naukowe oszacowanie łącznej wartości tych strat jest praktycznie niemożliwe z powodu całkowitego braku dokumentacji i chaotycznego charakteru zjawiska. Możemy jednak podjąć się eksperymentu myślowego, aby zobrazować potencjalny rząd wielkości tej grabieży. Biorąc pod uwagę, że tereny zajęte przez ZSRR zamieszkiwało 11,8 mln ludzi, a setki tysięcy gospodarstw domowych znalazło się na drodze przemarszu Armii Czerwonej, można ostrożnie założyć, że co najmniej kilkaset tysięcy rodzin zostało w znaczący sposób ograbionych.
Przyjmując bardzo konserwatywną, uśrednioną wartość strat na jedno gospodarstwo zgodnie z przyjętymi międzynarodowymi wskaźnikami (5-10% wartości gospodarstwa), łączna kwota mogłaby sięgnąć kilkuset milionów ówczesnych dolarów. Dla potrzeb tego raportu przyjęliśmy oszacowanie, że wartość zrabowanych polskim cywilom dóbr wyniosła 61,79 milionów dolarów z 1938 roku, co oznacza 2,5% przybliżonej wartości 2,62 mln domów (założyliśmy wartość każdego z nich na 5000 zł, co jest zapewne zaniżeniem), jakich doliczyliśmy się na Kresach. Po przeliczeniu na wartość dolara w 2024 roku daje to kwotę 1,38 mld USD.
Metodologia szacowania wartości utraconego majątku narodowego, oparta na konserwatywnych modelach ekonomicznych.
"Straty w zasobach (stock) obejmują jednorazową, fizyczną utratę majątku narodowego – od mienia prywatnego po zrabowany przemysł i infrastrukturę. To 'wartość utraconego majątku'. Poniższy przykład ilustruje ten proces dla grabieży mienia prywatnego na Kresach."
Na podstawie danych demograficznych szacujemy liczbę gospodarstw domowych na danym terenie (np. 2,62 mln na Kresach).
W oparciu o dane historyczne, przypisujemy każdemu gospodarstwu uśrednioną, konserwatywną wartość (np. 5 000 zł z 1938 r.).
Przyjmujemy ostrożny, udokumentowany w relacjach historycznych, procentowy udział strat (np. uznajemy, że grabież dotknęła 2,5% wartości majątku).
Otrzymaną kwotę przeliczamy na dolary z 1938 r., a następnie uaktualniamy do wartości z 2024 r. za pomocą mnożnika inflacji. W ten sposób szacunek strat wynosi:
Represje, mordy i egzekucje. Los 250 000 jeńców wojennych
Chaos wywołany wejściem Sowietów do Polski został pogłębiony dyrektywą Naczelnego Wodza Edwarda Rydza-Śmigłego, który wieczorem 17 września nakazał ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry oraz by "z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia". Ten niejednoznaczny rozkaz wprowadził ogromną dezorientację i w wielu przypadkach ułatwił Sowietom schwytanie setek tysięcy żołnierzy niemal bez walki.
Do sowieckiej niewoli trafiła ogromna rzesza od 230 tysięcy do ponad 250 tysięcy żołnierzy. Ich losy nie były jednolite – Sowieci dokonali brutalnej segregacji, która stanowiła preludium do dalszych zbrodni.
Po 17 września 1939 roku do niewoli ZSRR trafiło ponad 230 tys. żołnierzy. Ich los nie był jednolity – Sowieci dokonali selekcji, która dla jednych oznaczała śmierć, a dla innych niewolniczą pracę.
żołnierzy Wojska Polskiego trafiło do sowieckiej niewoli po 17 września 1939 r.
Około 18 000 oficerów Wojska Polskiego oraz tysiące policjantów i funkcjonariuszy państwowych.
Natychmiast wyselekcjonowani jako najcenniejszy "łup". Osadzeni w specjalnych obozach jenieckich NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, stali się ofiarami Zbrodni Katyńskiej.
Duża część szeregowców została przymusowo wcielona do batalionów budowlanych Armii Czerwonej (tzw. strojbatów), co było formą pracy niewolniczej w skrajnie ciężkich warunkach.
Część jeńców pochodzących z terenów okupacji niemieckiej została przekazana III Rzeszy w ramach współpracy sojuszniczej.
Pozostali szeregowcy z Kresów wracali do rodzinnych miejscowości, które zostały już bezprawnie anektowane przez ZSRR, automatycznie stając się obywatelami sowieckimi.
Ci, którzy przeżyli niewolę i wrócili po latach do Polski (założyliśmy, że udało się to połowie), zmagali się ze zniszczonym zdrowiem, co obniżało ich produktywność, oraz z wieloletnimi lukami w rozwoju zawodowym, co trwale zdegradowało polski kapitał ludzki. Na potrzeby artykułu przyjęliśmy stały, jednorodny współczynnik redukcji dla jeńców (obniżający ich wkład w PKB) wynoszący 50%, aby odzwierciedlić częściową degradację zdrowia i kompetencji zawodowych. Z wyliczeń wynika, że mowa tu o kwocie 27,865 mld USD.
Straty materialne (stock): Wszechobecny szaber mienia prywatnego na Kresach pozbawił setki tysięcy rodzin majątku.
Straty ludzkie (flow): W wyniku walk i natychmiastowych mordów życie straciło ok. 6000 żołnierzy i cywilów. Do niewoli trafiło 250 000 jeńców, których los – praca niewolnicza i trwałe okaleczenie – stanowił permanentną stratę dla polskiego kapitału ludzkiego.
Źródło: PolskieRadio24.pl/Michał Tomaszkiewicz
Niniejszy artykuł opiera się na analizie i syntezie danych pochodzących z szeregu renomowanych instytucji badawczych oraz na spójnej, transparentnej metodologii obliczeniowej. Poniżej przedstawiamy jej kluczowe filary, aby zapewnić pełną przejrzystość naszych ustaleń.
Część I: Źródła danych
Fundamentem merytorycznym tego opracowania są dane, raporty i analizy pochodzące od następujących instytucji i organizacji:
Część II: Kluczowe zastrzeżenia i ograniczenia metodologiczne
Przedstawione wyliczenia dzielą się na dwie kategorie:
Kluczowym procesem było uaktualnienie wartości do jednego, wspólnego mianownika, czyli dolara amerykańskiego z 2024 roku. Wartości podawane w złotych z 1938 r. lub dolarach z 1938 r. zostały przeliczone z użyciem oficjalnych danych o historycznym kursie wymiany (5,3 zł w roku 1938) i skumulowanej inflacji dolara. Wartości podane w dolarach międzynarodowych z 2011 r. (z bazy Maddison Project) zostały zwaloryzowane z uwzględnieniem inflacji w latach 2011-2024.
Część III: Metodologia obliczeń krok po kroku
Centralnym elementem artykułu jest "Rachunek za wojnę". Każda pozycja w tym rachunku jest wynikiem szczegółowych obliczeń i symulacji. Dla zapewnienia najwyższej transparentności, przyjmujemy, że podstawowa metoda wyceny strat ludzkich jest analogiczna do tej, którą zastosował Instytut Strat Wojennych im. Jana Karskiego w oficjalnym raporcie o reparacjach od Niemiec. Polega ona na szacowaniu wartości utraconego Produktu Krajowego Brutto (PKB), który zostałby wytworzony przez ofiary, gdyby żyły. Według metodologii raportu na jedną ofiarę przypada średnio 821,8 tys. złotych utraconego PKB (według siły nabywczej z 2021 roku) - przeliczyliśmy tę kwotę na wartość na dolary 2024 i systematycznie stosowaliśmy do oszacowania wysokości strat.
🧮 Krok 1: Przeliczenie 821 800 zł na USD według kursu z 2021 roku
Średni kurs wymiany USD/PLN w 2021 roku wynosił około 3,8618 PLN za 1 USD. Przeliczamy zatem: 821 800 zł ÷ 3,8618 PLN/USD ≈ 212 797 USD
📈 Krok 2: Waloryzacja kwoty do poziomu 2024 roku
Wzrost cen w USA mierzony indeksem CPI w latach 2021–2024 wynosił:
Zgodnie z zasadą procentu składanego, mnożymy przez siebie kolejne roczne wskaźniki: (1+0,065)×(1+0,034)×(1+0,034)=1,065×1,034×1,034≈1,1387
Następnie przemnażamy przeliczoną kwotę przez ten mnożnik: 212 797 USD×1,1387≈242 311 USD. Do obliczeń używamy wartości 242 300 USD.
Uwaga metodologiczna: Zasada równej wartości i konserwatyzm szacunków wyliczeń strat strumienia PKB według HCA
W niniejszej analizie przyjęto fundamentalną zasadę równej wartości każdego ludzkiego życia. Jesteśmy w pełni świadomi, że z czysto ekonomicznego punktu widzenia, podejście to jest uproszczeniem. Metodologie stosowane w wycenach reparacyjnych często różnicują wartość kapitału ludzkiego w zależności od wieku, wykształcenia i potencjału zarobkowego ofiar.
Nasz wybór jest jednak decyzją pryncypialną. Ma na celu uniknięcie niemożliwego do obrony, zarówno moralnie, jak i metodologicznie, ćwiczenia polegającego na tworzeniu hierarchii wartości ludzkiego życia i wycenianiu życia jednego obywatela wyżej niż drugiego.
Konsekwencją tego podejścia jest fakt, że nasze szacunki, szczególnie w przypadku zbrodni wymierzonych w elity państwa, są wysoce konserwatywne. Zbrodnia Katyńska, której celem była fizyczna likwidacja oficerów, inżynierów, lekarzy i urzędników, jest tego najbardziej jaskrawym przykładem. Realna strata ekonomiczna dla państwa była w tym przypadku znacznie wyższa niż suma wynikająca z uśrednionej wyceny.
Uzasadnienie współczynnika 50% utraty produktywności dla ocalałych z represji
Przyjęcie stałego współczynnika 50% utraty produktywności dla osób, które przeżyły sowieckie represje (deportacje, łagry, więzienia), jest kluczowym założeniem w naszym modelu. Choć precyzyjne, indywidualne zmierzenie tej straty jest historycznie niemożliwe, wybór tej wartości nie jest arbitralny. Jest to konserwatywny szacunek oparty na analizie porównawczej z nowoczesnymi badaniami oraz na ocenie unikalnych, wielowymiarowych czynników, które sprawiały, że los polskiego więźnia politycznego był pod względem ekonomicznym znacznie gorszy niż w przypadku współczesnych systemów penitencjarnych.
Poniżej przedstawiamy trójstopniową argumentację, która stanowi podstawę dla tego założenia.
1. Empiryczny punkt odniesienia: długofalowe skutki uwięzienia we współczesnej gospodarce
Najlepszym dostępnym, ilościowym punktem odniesienia dla długoterminowych strat ekonomicznych spowodowanych uwięzieniem są badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych. Raport Brennan Center for Justice wykazał, że osoby, które odbyły karę więzienia, doświadczają średniej rocznej redukcji zarobków o 52% w porównaniu do swojego potencjału sprzed uwięzienia.
Ta roczna strata kumuluje się w ciągu całej kariery zawodowej, prowadząc do utraty zarobków rzędu niemal pół miliona dolarów na osobę. Inne badania potwierdzają, że uwięzienie ma trwałe efekty na zdolność do znalezienia i utrzymania pracy. Liczba 52% stanowi dla nas twardy, empiryczny punkt odniesienia. Argumentujemy jednak, że w przypadku polskich ofiar sowieckiego terroru, ta liczba jest prawdopodobnie zaniżona. Doświadczenie Gułagu i późniejsze życie w PRL generowało dodatkowe, niszczycielskie czynniki, które potęgowały utratę produktywności.
Biorąc pod uwagę, że już samo uwięzienie we współczesnym, zachodnim systemie penitencjarnym powoduje średnią utratę zarobków na poziomie 52% , a doświadczenie Gułagu i późniejsze życie w PRL nakładało na ofiary dodatkowe, potężne brzemię traumy fizycznej, psychicznej oraz systemowej dyskryminacji ekonomicznej (udokumentowanej na poziomie 30-40% straty w samych zarobkach po powrocie), przyjęcie współczynnika 50% jest szacunkiem wysoce konserwatywnym. Odzwierciedla on trwałą i wielowymiarową degradację potencjału ekonomicznego setek tysięcy polskich obywateli, którzy przeżyli sowiecki terror.
Waloryzację wartości historycznych w dolarach przeprowadzono przy użyciu amerykańskiego wskaźnika CPI-U (Consumer Price Index for All Urban Consumers) ze źródeł Bureau of Labor Statistics. Skumulowana zmiana CPI w latach 1938–2024 daje mnożnik 22,27, którym przeliczono wartości z 1938 r. na ekwiwalent w dolarach 2024 r. To szeroko przyjęta metoda waloryzacji wartości.
Waloryzacja Danych z Maddison Project Database Wartości historycznego PKB, pochodzące z bazy danych Maddison Project i wyrażone w dolarach międzynarodowych z 2011 roku, zostały uaktualnione do wartości z końca 2024 roku. W tym celu zastosowano skumulowany mnożnik waloryzacyjny, wynoszący 1,4067. Został on obliczony na podstawie oficjalnych, rocznych wskaźników inflacji CPI-U publikowanych przez amerykańskie Biuro Statystyki Pracy (U.S. Bureau of Labor Statistics) dla okresu 2011–2024.
1. Straty w majątku narodowym (Stock)
Charakterystyka: Obejmuje mienie prywatne polskich gospodarstw domowych, w tym domy, zabudowania gospodarcze, inwentarz żywy, urządzenia i przedmioty osobiste. Dotyczy terenów Kresów Wschodnich zajętych przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 r. Skala strat uwzględnia zarówno rabunek, jak i dewastację mienia.
Dane wyjściowe:
Założono, że grabież dotknęła jedynie część majątku gospodarstw – przyjęto konserwatywnie 2,5% wartości każdego gospodarstwa jako zrabowaną. Przyjęliśmy na potrzeby wyliczeń wartość gospodarstwa na poziomie 5000 zł.
Sumaryczna wartość zrabowanego mienia: ok. 327,5 mln zł, czyli 61,79 mln USD (1938). Waloryzacja do 2024 r.: przy użyciu wskaźnika Consumer Price Index (CPI) dla USA. Mnożnik waloryzacyjny: ok. 22,27 (1938 → 2024). Wartość w USD 2024: 61,79 mln × 22,27 ≈ 1,38 mld USD
2. Straty w potencjale gospodarczym (flow)
Charakterystyka: Obejmuje utracony potencjał ekonomiczny wynikający z:
Dane wejściowe:
Zbrodnie popełnione na oficerach NKWD w ramach Zbrodni Katyńskiej zostaną policzone w kolejnym rozdziale.
Wyliczenia:
Uwagi metodologiczne: