Rachunek za wojnę: aneksja Kresów. Kradzież połowy Polski
Utrata Kresów Wschodnich, usankcjonowana przez sojuszników, była dla Polski nie tylko tragedią geopolityczną, ale przede wszystkim amputacją połowy terytorium i kradzieżą całego potencjału gospodarczego. Miliony Polaków zostały wykorzenione ze swoich domów, a ziemia, infrastruktura i zasoby, które przez dekady mogły wzbogacać polską gospodarkę, zostały bezpowrotnie zagrabione przez Związek Radziecki. Ten fragment rachunku pokazuje, jak fundamentalna i trwała była ta strata dla naszego państwa i narodu.
2025-09-17, 07:24
Najważniejsze informacje w skrócie:
- Fundamentalna strata terytorialna: W wyniku II wojny światowej Polska utraciła na rzecz ZSRR blisko połowę swojego przedwojennego terytorium, z którego przymusowo wysiedlono około 1,8 mln Polaków. Ponad 10 milionów obywateli pozostało w granicach Związku Sowieckiego.
- Kradzież majątku i zasobów: Związek Sowiecki przejął na Kresach Wschodnich ogromny majątek, w tym ziemię (18,6 mln ha), nieruchomości, a także kluczowe zasoby naturalne, takie jak galicyjskie zagłębie naftowe. Łączna, konserwatywnie oszacowana wartość tych aktywów (strata "stock") wynosi ok. 167,9 mld USD.
- Utracona przyszłość ekonomiczna: Największym ciosem była utrata potencjału gospodarczego Kresów na kolejne dekady. Skumulowana wartość PKB, którą te ziemie wygenerowały dla ZSRR w latach 1945-1989, została oszacowana na ok. 4,7 biliona USD, co stanowi miarę bezpowrotnie utraconej przyszłości Polski.
StartFragment
Utrata blisko połowy terytorium II Rzeczypospolitej, usankcjonowana przez Wielką Trójkę w Jałcie i Poczdamie, była jednym z najtragiczniejszych skutków II wojny światowej dla Polski. Oznaczała nie tylko katastrofę geopolityczną, lecz także tragedię milionów ludzi oraz trwałą i nieodwracalną utratę ogromnego majątku narodowego. Analiza tej straty wymaga rozróżnienia dwóch fundamentalnych kategorii: utraconych aktywów materialnych (ziemi, nieruchomości, zasobów) oraz utraconego strumienia przyszłych dochodów (PKB), który te aktywa i mieszkańcy Kresów mogliby generować dla Polski
Tragedia ludzka. Utrata milionów obywateli
Za wszelkimi danymi ekonomicznymi kryją się ludzie. W momencie aneksji przez Związek Radziecki we wrześniu 1939 roku, Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej zamieszkiwało około 11,8 milionów obywateli polskich różnych narodowości. Był to teren wielokulturowy, którego skład etniczny przedstawiał się następująco.
Skład etniczny Kresów Wschodnich w 1939 r.
W momencie aneksji przez Związek Radziecki, Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej zamieszkiwało blisko 12 milionów obywateli polskich różnych narodowości.
Po zakończeniu wojny, w wyniku zmiany granic, Polska utraciła nie tylko terytorium, ale przede wszystkim miliony swoich obywateli. W ramach powojennych przesiedleń, w latach 1944-1946 i 1955-1959, do terytorium Polski w jej nowych granicach przybyło łącznie około 1,8 miliona Polaków. Oznacza to, że ponad 10 milionów przedwojennych obywateli polskich, zamieszkujących Kresy, zostało bezpowrotnie dla Polski utraconych. Część z nich zginęła w wyniku działań wojennych i terroru obu okupantów, a zdecydowana większość, która przeżyła, została zmuszona do przyjęcia obywatelstwa radzieckiego i na zawsze oddzielona od Ojczyzny. Szacuje się, że nawet po zakończeniu przesiedleń, na terenach dawnych Kresów Wschodnich pozostało co najmniej 1 milion osób narodowości polskiej.
Proces, fałszywie nazywany przez komunistyczną propagandę "repatriacją", w rzeczywistości był brutalną ekspatriacją – wykorzenieniem Polaków z ziem zamieszkiwanych od pokoleń. Jeden z przesiedleńców ze Lwowa wspominał ten moment w relacji dla Archiwum Historii Mówionej:
"Wyjeżdżaliśmy ostatnim transportem. Na dworcu kłębił się tłum, płacz, krzyk. Mieliśmy ze sobą tylko to, co dało się unieść w rękach. Pamiętam, jak matka spojrzała ostatni raz na wieże kościoła i powiedziała: Już nigdy tu nie wrócimy. To nie była podróż, to był pogrzeb. Grzebaliśmy całe nasze życie, całą naszą przeszłość."
Ten dramat przymusowych wysiedleń był bezpośrednią, ludzką ceną jałtańskich decyzji. Ekonomiczną wartość tej gigantycznej straty ludzkiej – utracony potencjał ponad 11 milionów obywateli – przedstawimy podając dane empiryczne w dalszej części artykułu.
📈 Teoria ekonomii: Zależność od ścieżki (Path Dependency)
Utrata Kresów to podręcznikowy przykład ekonomicznej "zależności od ścieżki". Teoria ta mówi, że decyzje podjęte w przeszłości (nawet te przypadkowe) ograniczają wybory dostępne w przyszłości.
Utrata zacofanych, ale bogatych w surowce Kresów i jednoczesne przejęcie zniszczonych, ale potencjalnie bardziej produktywnych Ziem Odzyskanych, ustawiło polską gospodarkę na zupełnie nowej "ścieżce" rozwoju po 1945 r.
Ta nowa ścieżka, dodatkowo obciążona narzuconym systemem komunistycznym, przez dekady determinowała strukturę naszego przemysłu, rolnictwa i społeczeństwa, a jej negatywne skutki odczuwamy do dziś.
Rachunek za Kresy. Wycena utraconego majątku
Precyzyjna, naukowa wycena całości majątku pozostawionego na Kresach jest niemożliwa bez dostępu do pełnych, przedwojennych katastrów. Możemy jednak przeprowadzić konserwatywną symulację, opartą na danych historycznych, aby oszacować rząd wielkości tej straty. Poniżej przedstawiamy krok po kroku, jak doszliśmy do poszczególnych wartości.
1. Wartość Ziemi (~18,6 mln ha)
Pierwszym krokiem jest oszacowanie wartości samej ziemi. Na podstawie danych z Małego Rocznika Statystycznego z 1939 roku, przyjęliśmy przybliżony podział użytkowania 18,6 miliona hektarów Kresów i przypisaliśmy im konserwatywne, uśrednione ceny rynkowe z 1938 roku. Dało to łączną sumę 12,66 miliarda złotych (według wartości z 1938 r.). Po przeliczeniu na dolary po kursie z 1938 r. (ok. 5,3 zł/USD) i urealnieniu do wartości z 2024 r. (mnożnik inflacji 22,27), otrzymujemy szacunkową wartość samych gruntów na poziomie 53,2 mld USD z 2024 roku.
2. Wartość nieruchomości i infrastruktury
Drugim krokiem jest wycena budynków. Bazując na danych demograficznych (ok. 11,8 mln mieszkańców Kresów), oszacowaliśmy liczbę prywatnych gospodarstw domowych na ok. 2,62 miliona. Przyjmując bardzo ostrożne wartości dla domów, zagród, a także wspierającej je infrastruktury lokalnej (młyny, sklepy), wartość tego majątku oszacowaliśmy na ok. 22 miliardy złotych z 1938 roku, co po przeliczeniu i urealnieniu daje kwotę 92,4 mld USD.
3. Wartość zasobów naturalnych
Trzecim krokiem jest wycena kluczowych zasobów, które stanowiły o strategicznym potencjale II RP. Utrata tych złóż oznaczała fundamentalne osłabienie państwa.
Wartość utraconych zasobów naturalnych
Wycena kluczowych zasobów, które stanowiły o strategicznym potencjale II RP. Utrata tych złóż oznaczała fundamentalne osłabienie państwa.
Ropa naftowa i gaz ziemny
Polska utraciła galicyjskie zagłębie naftowe w rejonie Borysławia i Drohobycza, będąc 3. producentem ropy w Europie (ok. 507 tys. ton rocznie).
Sole potasowe
Utracono strategiczne kopalnie w Kałuszu i Stebniku (ok. 561 tys. ton rocznie), które niemal w całości pokrywały zapotrzebowanie kraju na nawozy.
Lasy i drewno
Kresy posiadały ogromne zasoby drewna na obszarze ok. 5 milionów hektarów lasów.
Rachunek za kresy. Utracony strumień dochodów
Drugi, znacznie większy wymiar straty, to utracony strumień dochodów – miara bogactwa, które nigdy nie powstało w ramach polskiej gospodarki, ponieważ potencjał produkcyjny tych ziem oraz ponad 11 milionów obywateli został bezpowrotnie przejęty przez Związek Sowiecki. Kresy Wschodnie, obejmujące około 46% terytorium przedwojennej Polski i zamieszkane przez 32% jej populacji, generowały zaledwie szacunkowo 15,5% produktu krajowego brutto (PKB) w 1937 roku. Dochód na mieszkańca na tych terenach był o około 40% niższy od średniej krajowej. Te liczby świadczą o regionie o wyjątkowo niskiej produktywności, który stanowił wewnętrzną peryferię gospodarczą państwa.
Przyczyną tego stanu rzeczy była archaiczna struktura gospodarki. Rolnictwo, stanowiące jej absolutny fundament, charakteryzowało się niską wydajnością. Plony pszenicy były tam o 10-20% niższe od średniej krajowej, co wynikało z rozdrobnienia gruntów i niskiego poziomu mechanizacji. Rozwój hamowały fundamentalne braki w infrastrukturze i kapitale ludzkim. Stopa urbanizacji w województwie poleskim wynosiła zaledwie 11% (przy średniej krajowej 27%), a wskaźniki alfabetyzacji były najniższe w kraju.
Mimo ogólnego zacofania, Polska utraciła na Kresach kluczowe zasoby strategiczne. Należało do nich przede wszystkim galicyjskie zagłębie naftowe w rejonie Borysławia i Drohobycza, dzięki któremu Polska była trzecim co do wielkości producentem ropy w Europie, po Rumunii i ZSRR. Utrata tych złóż pozbawiła kraj w dużej mierze samowystarczalności energetycznej. Stracono również kopalnie soli potasowych w Kałuszu i Stebniku, które niemal w całości pokrywały zapotrzebowanie krajowego rolnictwa na nawozy potasowe.
Potencjał demograficzny i gospodarczy Kresów Wschodnich (1939 r.)
Zestawienie kluczowych wskaźników dla województw wschodnich II Rzeczypospolitej, obrazujące ich wkład w potencjał całego kraju.
| Województwo | Powierzchnia (km²) | Ludność (tys.) | % Ludności Kraju | Szac. Wkład w PKB Kraju (%) |
|---|---|---|---|---|
| Wileńskie | 29 011 | 1 276 | 3,7% | 2,0% |
| Nowogródzkie | 22 966 | 1 057 | 3,1% | 1,5% |
| Poleskie | 36 668 | 1 132 | 3,3% | 1,2% |
| Wołyńskie | 35 754 | 2 086 | 6,1% | 2,8% |
| Lwowskie | 28 402 | 3 126 | 9,1% | 4,5% |
| Stanisławowskie | 16 894 | 1 480 | 4,3% | 2,0% |
| Tarnopolskie | 16 533 | 1 600 | 4,7% | 1,5% |
| RAZEM KRESY | 186 228 | 11 757 | 34,3% | ~15,5% |
Te utracone na rzecz ZSRR PKB mogło być wkładem do polskiej powojennej gospodarki. W języku prawniczym można by pokusić się o stwierdzenie, że przejęta gospodarka doprowadziła do bezprawnego wzbogacenia Związku Sowieckiego kosztem Polski. Ile konkretnie wyniosły te straty?
Sprawdziliśmy to, śledząc i agregując rzeczywiste dane dotyczące PKB utraconych terenów w latach 1945-1989. Rozpoczęliśmy zmapowania do jakich republik trafiły poszczególne tereny Kresów. Proces ten nie był prostym przełożeniem granic. Przedwojenne województwa uległy fragmentacji i rekonfiguracji. Przykładowo, terytorium województwa wileńskiego zostało podzielone między Litewską i Białoruską SRR, a z ziem województw lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego utworzono nowe obwody w ramach Ukraińskiej SRR, takie jak lwowski, drohobycki (istniejący do 1959 roku), stanisławowski (później iwanofrankiwski) i tarnopolski. Podobnie, z województw nowogródzkiego, poleskiego i części wileńskiego uformowano zachodnie obwody Białoruskiej SRR: grodzieński i brzeski.
Mając te dane, ustaliliśmy - korzystając z danych Maddison Project Database (wersja z 2023 roku) - szacunki PKB i PKB per capita dla wszystkich republik ZSRR w latach 1945-1989, do których wcielono Kresy. Wobec braku danych o Produkcie Regionalnym Brutto (PRB) dla poszczególnych obwodów ZSRR, zastosowaliśmy model aportacji (przypisania), w którym produkt gospodarczy republiki był rozdzielany na jej obwody proporcjonalnie do ich udziału w populacji. Model ten opiera się na założeniu, że w warunkach gospodarki centralnie planowanej, gdzie czynniki produkcji były alokowane administracyjnie, rozkład ludności jest najlepszym dostępnym wskaźnikiem zastępczym dla ogólnej aktywności gospodarczej. Dzięki temu otrzymaliśmy rok po roku łączną wartość gospodarki polskich terenów wcielonych do ZSRR.
🛢️ Ciekawostka: Czy Polska mogła być potęgą naftową?
Mało kto dziś pamięta, że dzięki złożom ropy naftowej w rejonie Borysławia i Drohobycza, II Rzeczpospolita była trzecim największym producentem ropy w Europie i jednym z pionierów światowego przemysłu naftowego. To tam Ignacy Łukasiewicz współtworzył pierwszą na świecie kopalnię ropy.
Utrata tych strategicznych zasobów na rzecz ZSRR była fundamentalnym ciosem dla polskiej gospodarki i bezpieczeństwa energetycznego. Można tylko spekulować, jak potoczyłaby się historia Polski po 1945 roku, gdyby dysponowała ona własnymi, znaczącymi zasobami ropy naftowej.
Całkowity skumulowany produkt gospodarczy wygenerowany na terytorium Kresów Wschodnich w latach 1945-1989 oszacowaliśmy w ten sposób na około 3,35 biliona (3 351 511 milionów) stałych dolarów międzynarodowych z 2011 roku. Po przeliczeniu na wartość z roku 2024 daje to 4,71 biliona USD - tyle wartości zostało wygenerowanej na terenach Kresów przejętych przez ZSRR i wzbogaciło Sowietów, a nie Polaków. Jest to miara trwale utraconego potencjału ekonomicznego, który został bezpowrotnie przekazany ZSRR w wyniku decyzji jałtańskich.
To odstępstwo od stosowanej w poprzednich rozdziałach raportu metody HCA jest celowe. Metoda HCA wycenia utracony potencjał jednostek, co jest odpowiednie do liczenia ofiar represji. Jednak w przypadku utraty całego, zorganizowanego terytorium z milionami mieszkańców, stratą nie jest tylko suma potencjałów poszczególnych osób, ale wydajność całego systemu gospodarczego – synergia wynikająca z istnienia infrastruktury, rynków i instytucji.
Należy podkreślić, że kwota ta, choć oparta na rzetelnej metodologii, nie jest prostą "stratą netto". Równocześnie ze stratą Kresów zyskaliśmy bardziej produktywne Ziemie Odzyskane, co może być argumentem za próbą zbalansowania straty nowymi terenami - w tym opracowaniu tego nie uwzględniliśmy. W tym raporcie pokazujemy, co Polska straciła przez ZSRR w czasie wojny i bezpośrednio po niej.
Straty materialne (stock): Łączna, konserwatywnie szacowana wartość pozostawionej ziemi (18,6 mln ha), nieruchomości, infrastruktury prywatnej oraz zasobów naturalnych.
Rachunek stock
Wartość utraconego majątku
Straty gospodarcze (flow - PKB): To największa, choć niewidoczna rana. Cały potencjał gospodarczy tych ziem i milionów obywateli, który przez 45 lat (1945-1989) wzbogacał Związek Radziecki, a nie Polskę.
Rachunek za wojnę
Skumulowana wartość utraconego PKB
Źródło: PolskieRadio24.pl/Michał Tomaszkiewicz
Skąd to wiemy? Jak to policzyliśmy?
Niniejszy artykuł opiera się na analizie i syntezie danych pochodzących z szeregu renomowanych instytucji badawczych oraz na spójnej, transparentnej metodologii obliczeniowej. Poniżej przedstawiamy jej kluczowe filary, aby zapewnić pełną przejrzystość naszych ustaleń.
Część I: Źródła danych
Fundamentem merytorycznym tego opracowania są dane, raporty i analizy pochodzące od następujących instytucji i organizacji:
- Instytut Pamięci Narodowej (IPN): Główne źródło zweryfikowanych danych dotyczących skali represji sowieckich, w tym liczby ofiar Zbrodni Katyńskiej, deportacji, aresztowań oraz terroru w latach 1944-45. Archiwa IPN były również bezcennym źródłem relacji i świadectw ofiar.
- Ośrodek KARTA: Instytucja, której badania, zwłaszcza w ramach "Indeksu Represjonowanych", pozwoliły na stworzenie zweryfikowanej bazy danych o osobach dotkniętych sowieckim terrorem.
- Maddison Project Database (Uniwersytet w Groningen): Złoty standard w dziedzinie historii gospodarczej. Ta renomowana, akademicka baza danych dostarczyła historycznych, porównywalnych wartości PKB, które stanowiły podstawę do wyliczenia utraconego potencjału gospodarczego.
- Instytut Strat Wojennych im. Jana Karskiego: Raport tej instytucji o stratach poniesionych z rąk Niemiec posłużył jako wzorzec metodologiczny dla naszych obliczeń dotyczących utraconego PKB w wyniku strat ludzkich.
- Archiwa Polskiego Radia: Źródło autentycznych relacji i świadectw, które nadały tej analizie niezbędny, ludzki wymiar.
- Główny Urząd Statystyczny (GUS): Przedwojenne roczniki statystyczne były kluczowe dla oszacowania struktury demograficznej i gospodarczej Kresów Wschodnich.
Część II: Kluczowe zastrzeżenia i ograniczenia metodologiczne
Przedstawione wyliczenia dzielą się na dwie kategorie:
- Wyceny oparte na twardych danych: Dotyczą one strat ludzkich (liczba ofiar Zbrodni Katyńskiej, deportowanych, aresztowanych) oraz udokumentowanych strat materialnych (wartość zrabowanego przemysłu). W tych przypadkach nasza rola ograniczała się do zastosowania przyjętej metodologii (utracone PKB) i waloryzacji kwot.
- Symulacje i modele szacunkowe: W przypadkach, gdzie precyzyjne dane historyczne nie istnieją (np. wartość szabru mienia prywatnego, wartość aktywów na Kresach), stworzyliśmy konserwatywne modele szacunkowe. Jasno zaznaczamy, że są to symulacje mające na celu określenie rzędu wielkości, a nie aptekarsko precyzyjne wyliczenia. Przyjmowaliśmy w nich zawsze założenia ostrożne i zaniżone.
Kluczowym procesem było uaktualnienie wartości do jednego, wspólnego mianownika, czyli dolara amerykańskiego z 2024 roku. Wartości podawane w złotych z 1938 r. lub dolarach z 1938 r. zostały przeliczone z użyciem oficjalnych danych o historycznym kursie wymiany (5,3 zł w roku 1938) i skumulowanej inflacji dolara. Wartości podane w dolarach międzynarodowych z 2011 r. (z bazy Maddison Project) zostały zwaloryzowane z uwzględnieniem inflacji w latach 2011-2024.
Część III: Metodologia obliczeń krok po kroku
Centralnym elementem artykułu jest "Rachunek za wojnę". Każda pozycja w tym rachunku jest wynikiem szczegółowych obliczeń i symulacji. Dla zapewnienia najwyższej transparentności, przyjmujemy, że podstawowa metoda wyceny strat ludzkich jest analogiczna do tej, którą zastosował Instytut Strat Wojennych im. Jana Karskiego w oficjalnym raporcie o reparacjach od Niemiec. Polega ona na szacowaniu wartości utraconego Produktu Krajowego Brutto (PKB), który zostałby wytworzony przez ofiary, gdyby żyły. Według metodologii raportu na jedną ofiarę przypada średnio 821,8 tys. złotych utraconego PKB (według siły nabywczej z 2021 roku) - przeliczyliśmy tę kwotę na wartość na dolary 2024 i systematycznie stosowaliśmy do oszacowania wysokości strat.
🧮 Krok 1: Przeliczenie 821 800 zł na USD według kursu z 2021 roku
Średni kurs wymiany USD/PLN w 2021 roku wynosił około 3,8618 PLN za 1 USD. Przeliczamy zatem: 821 800 zł ÷ 3,8618 PLN/USD ≈ 212 797 USD
📈 Krok 2: Waloryzacja kwoty do poziomu 2024 roku
Wzrost cen w USA mierzony indeksem CPI w latach 2021–2024 wynosił:
- 2022: 6,5%
- 2023: 3,4%
- 2024: 3,4%
Zgodnie z zasadą procentu składanego, mnożymy przez siebie kolejne roczne wskaźniki: (1+0,065)×(1+0,034)×(1+0,034)=1,065×1,034×1,034≈1,1387
Następnie przemnażamy przeliczoną kwotę przez ten mnożnik: 212 797 USD×1,1387≈242 311 USD. Do obliczeń używamy wartości 242 300 USD.
Uwaga metodologiczna: Zasada równej wartości i konserwatyzm szacunków wyliczeń strat strumienia PKB według HCA
W niniejszej analizie przyjęto fundamentalną zasadę równej wartości każdego ludzkiego życia. Jesteśmy w pełni świadomi, że z czysto ekonomicznego punktu widzenia, podejście to jest uproszczeniem. Metodologie stosowane w wycenach reparacyjnych często różnicują wartość kapitału ludzkiego w zależności od wieku, wykształcenia i potencjału zarobkowego ofiar.
Nasz wybór jest jednak decyzją pryncypialną. Ma na celu uniknięcie niemożliwego do obrony, zarówno moralnie, jak i metodologicznie, ćwiczenia polegającego na tworzeniu hierarchii wartości ludzkiego życia i wycenianiu życia jednego obywatela wyżej niż drugiego.
Konsekwencją tego podejścia jest fakt, że nasze szacunki, szczególnie w przypadku zbrodni wymierzonych w elity państwa, są wysoce konserwatywne. Zbrodnia Katyńska, której celem była fizyczna likwidacja oficerów, inżynierów, lekarzy i urzędników, jest tego najbardziej jaskrawym przykładem. Realna strata ekonomiczna dla państwa była w tym przypadku znacznie wyższa niż suma wynikająca z uśrednionej wyceny.
Uzasadnienie współczynnika 50% utraty produktywności dla ocalałych z represji
Przyjęcie stałego współczynnika 50% utraty produktywności dla osób, które przeżyły sowieckie represje (deportacje, łagry, więzienia), jest kluczowym założeniem w naszym modelu. Choć precyzyjne, indywidualne zmierzenie tej straty jest historycznie niemożliwe, wybór tej wartości nie jest arbitralny. Jest to konserwatywny szacunek oparty na analizie porównawczej z nowoczesnymi badaniami oraz na ocenie unikalnych, wielowymiarowych czynników, które sprawiały, że los polskiego więźnia politycznego był pod względem ekonomicznym znacznie gorszy niż w przypadku współczesnych systemów penitencjarnych.
Poniżej przedstawiamy trójstopniową argumentację, która stanowi podstawę dla tego założenia.
1. Empiryczny punkt odniesienia: długofalowe skutki uwięzienia we współczesnej gospodarce
Najlepszym dostępnym, ilościowym punktem odniesienia dla długoterminowych strat ekonomicznych spowodowanych uwięzieniem są badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych. Raport Brennan Center for Justice wykazał, że osoby, które odbyły karę więzienia, doświadczają średniej rocznej redukcji zarobków o 52% w porównaniu do swojego potencjału sprzed uwięzienia.
Ta roczna strata kumuluje się w ciągu całej kariery zawodowej, prowadząc do utraty zarobków rzędu niemal pół miliona dolarów na osobę. Inne badania potwierdzają, że uwięzienie ma trwałe efekty na zdolność do znalezienia i utrzymania pracy. Liczba 52% stanowi dla nas twardy, empiryczny punkt odniesienia. Argumentujemy jednak, że w przypadku polskich ofiar sowieckiego terroru, ta liczba jest prawdopodobnie zaniżona. Doświadczenie Gułagu i późniejsze życie w PRL generowało dodatkowe, niszczycielskie czynniki, które potęgowały utratę produktywności.
Biorąc pod uwagę, że już samo uwięzienie we współczesnym, zachodnim systemie penitencjarnym powoduje średnią utratę zarobków na poziomie 52% , a doświadczenie Gułagu i późniejsze życie w PRL nakładało na ofiary dodatkowe, potężne brzemię traumy fizycznej, psychicznej oraz systemowej dyskryminacji ekonomicznej (udokumentowanej na poziomie 30-40% straty w samych zarobkach po powrocie), przyjęcie współczynnika 50% jest szacunkiem wysoce konserwatywnym. Odzwierciedla on trwałą i wielowymiarową degradację potencjału ekonomicznego setek tysięcy polskich obywateli, którzy przeżyli sowiecki terror.
Waloryzację wartości historycznych w dolarach przeprowadzono przy użyciu amerykańskiego wskaźnika CPI-U (Consumer Price Index for All Urban Consumers) ze źródeł Bureau of Labor Statistics. Skumulowana zmiana CPI w latach 1938–2024 daje mnożnik 22,27, którym przeliczono wartości z 1938 r. na ekwiwalent w dolarach 2024 r. To szeroko przyjęta metoda waloryzacji wartości.
Waloryzacja Danych z Maddison Project Database Wartości historycznego PKB, pochodzące z bazy danych Maddison Project i wyrażone w dolarach międzynarodowych z 2011 roku, zostały uaktualnione do wartości z końca 2024 roku. W tym celu zastosowano skumulowany mnożnik waloryzacyjny, wynoszący 1,4067. Został on obliczony na podstawie oficjalnych, rocznych wskaźników inflacji CPI-U publikowanych przez amerykańskie Biuro Statystyki Pracy (U.S. Bureau of Labor Statistics) dla okresu 2011–2024.
Obliczenia dla rozdziału Rachunek za wojnę: aneksja Kresów. Kradzież połowy Polski
StartFragment
Metodologia krok po kroku: wycena aktywów materialnych Kresów Wschodnich
Naszym celem było oszacowanie wartości aktywów materialnych (ziemi, nieruchomości, zasobów naturalnych), która jest stratą odrębną od utraconego strumienia dochodów (PKB). Podzieliliśmy ten proces na trzy główne kategorie.
1. Wycena ziemi (~18,6 mln ha) (stock)
Ta wycena opiera się na modelu, który wykorzystuje dane historyczne o strukturze użytkowania gruntów i szacunkowych cenach z epoki.
Krok 1: Struktura użytkowania: Na podstawie danych z Małego Rocznika Statystycznego z 1939 roku oraz opracowań historycznych, przyjęliśmy następujący podział dla 18,6 miliona hektarów Kresów:
Grunty orne i użytki rolne: 55% = 10,2 mln ha
- Lasy: 27% = 5,0 mln ha
- Tereny zurbanizowane i infrastruktura: 2% = 0,4 mln ha
- Pozostałe (nieużytki, wody): 16% = 3,0 mln ha
Krok 2: Szacunkowe ceny gruntów w 1938 r.: Przyjęliśmy konserwatywne, uśrednione ceny dla Kresów, które były tańsze niż centralna Polska:
- Grunty rolne: 800 zł/ha
- Lasy (grunt): 500 zł/ha
- Tereny zurbanizowane: 5 000 zł/ha
Krok 3: Kalkulacja wartości w złotych (1938 r.):
- Wartość gruntów rolnych: 10,2 mln ha × 800 zł/ha = 8,16 mld zł
- Wartość lasów: 5,0 mln ha × 500 zł/ha = 2,5 mld zł
- Wartość terenów zurbanizowanych: 0,4 mln ha × 5 000 zł/ha = 2,0 mld zł
SUMA (grunty): ~12,66 miliarda złotych
Krok 4: Waloryzacja do dziś:
Przeliczenie na USD z 1938 r. (kurs ~5,3 zł/USD): 12,66 mld zł / 5,3 ≈ 2,39 mld USD
Urealnienie do wartości z 2024 r. (mnożnik inflacji ~22): 2,39 mld USD × 22,27 ≈ 53,2 miliarda USD
2. Wycena nieruchomości i infrastruktury prywatnej (stock)
Ta symulacja opiera się na danych demograficznych z Pańskich raportów i konserwatywnych szacunkach wartości budynków.
Krok 1: Szacowanie liczby gospodarstw:
- Ludność Kresów: 11,8 miliona
- Stopa urbanizacji: 19,8% (2,34 mln w miastach, 9,46 mln na wsi)
- Założenie o średniej wielkości gospodarstwa domowego: 4,5 osoby
- Wynik: ~2,1 miliona gospodarstw wiejskich i ~520 tysięcy gospodarstw miejskich.
Krok 2: Szacunkowe ceny nieruchomości w 1938 r.:
- Średnia wartość gospodarstwa wiejskiego (dom + zabudowania): 5 000 zł
- Średnia wartość nieruchomości miejskiej (dom/mieszkanie): 8 000 zł
SUMA (nieruchomości): ~14,66 miliarda złotych
Krok 3: Wycena infrastruktury wspierającej: Przyjęliśmy konserwatywny mnożnik 50% wartości nieruchomości na wycenę lokalnej infrastruktury prywatnej i komunalnej (młyny, sklepy, warsztaty, małe drogi).
14,66 mld zł × 50% = ~7,33 miliarda złotych
Krok 4: waloryzacja do dziś:
- Łączna wartość w 1938 r.: 14,66 mld zł + 7,33 mld zł = ~22 mld zł
- Przeliczenie na USD z 1938 r.: 22 mld zł / 5,3 ≈ 4,15 mld USD
Urealnienie do wartości z 2024 r.: 4,15 mld USD × 22,27 ≈ 92,4 miliarda USD
3. Wycena zasobów naturalnych (stock)
Ta wycena jest oparta na szacunkach wartości złóż i zasobów według ich znaczenia strategicznego i rynkowego w epoce.
Krok 1: Identyfikacja i wycena w 1938 r.:
- Ropa naftowa i gaz ziemny: Wartość całych złóż, a nie tylko rocznej produkcji, oszacowano konserwatywnie na 500 milionów ówczesnych USD.
- Sole potasowe: Wartość złóż i kopalń oszacowano na 100 milionów ówczesnych USD.
- Lasy i Drewno: Wartość samego surowca (drzewostanu) oszacowano na 400 milionów ówczesnych USD.
SUMA (zasoby): 1 miliard ówczesnych dolarów.
Krok 2: Waloryzacja do dziś:
1 mld USD (1938 r.) × 22,27 ≈ 22,27 miliardy USD
4. Trwała utrata potencjału PKB (flow)
Bezpośrednia odpowiedź na pytanie o historyczny PKB Kresów Wschodnich nie istnieje w żadnych oficjalnych archiwach statystycznych. Konieczne było zatem skonstruowanie modelu szacunkowego, opartego na najlepszych dostępnych danych i transparentnych założeniach.
Podstawą dla obliczeń są dane z Maddison Project Database (wersja z 2023 roku), uznawane za złoty standard w dziedzinie długoterminowych, międzynarodowych porównań gospodarczych. Baza ta dostarcza rocznych szacunków PKB i PKB per capita dla wszystkich republik ZSRR w latach 1946-1989. Co kluczowe, dane te są wyrażone w stałych dolarach międzynarodowych z 2011 roku, co eliminuje problem inflacji i umożliwia realne porównania w czasie, w pełni odpowiadając na wymogi postawionego pytania.
Zastosowanie danych Maddisona pozwala ominąć fundamentalne problemy związane z radziecką sprawozdawczością gospodarczą, taką jak Produkt Materialny Netto (PMN), który nie uwzględniał usług ani amortyzacji, przez co zaniżał realną wielkość gospodarki. Projekt Maddisona, oparty na dekadach badań, dostarcza już skorygowane i porównywalne na arenie międzynarodowej dane na poziomie republik, które stanowią punkt wyjścia dla niniejszej analizy.
Wobec braku danych o Produkcie Regionalnym Brutto (PRB) dla poszczególnych obwodów ZSRR, zastosowaliśmy model aportacji (przypisania), w którym produkt gospodarczy republiki jest rozdzielany na jej obwody proporcjonalnie do ich udziału w populacji. Model ten opiera się na założeniu, że w warunkach gospodarki centralnie planowanej, gdzie czynniki produkcji były alokowane administracyjnie, rozkład ludności jest najlepszym dostępnym wskaźnikiem zastępczym dla ogólnej aktywności gospodarczej.
Procedura obliczeniowa przebiegała następująco:
Krok 1: Dla każdego roku (t) z okresu 1946-1989 pozyskano z bazy Maddisona dane o PKB per capita dla danej republiki (R) (Ukraińskiej, Białoruskiej, Litewskiej SRR), oznaczone jako PKBpc,R(t).
Krok 2: Dla tego samego roku (t) wykorzystano oszacowaną w Sekcji 2 liczbę ludności dla konkretnego obwodu kresowego (O) wchodzącego w skład tej republiki, oznaczoną jako LudnoscO(t).
Krok 3: Obliczono szacunkowy Produkt Regionalny Brutto (PRB) dla danego obwodu i roku, stosując wzór:
PRBO(t)=PKBpc,R(t)×LudnoscO(t)
Krok 4: Kroki 1-3 powtórzono dla wszystkich obwodów kresowych zdefiniowanych w Tabeli 1.1.
Krok 5: Zsumowano roczne wartości PRB wszystkich obwodów kresowych, aby uzyskać łączny roczny PKB dla całego regionu Kresów:
PKBKresy(t)=∑PRBO(t)
Głównym założeniem przyjętego modelu jest jednolita produktywność per capita we wszystkich obwodach danej republiki. Jest to uproszczenie, ponieważ w rzeczywistości regiony silniej zurbanizowane i uprzemysłowione (np. Donbas w Ukraińskiej SRR) charakteryzowały się wyższym PRB per capita niż regiony rolnicze. Jednakże, przy całkowitym braku historycznych, wiarygodnych danych o PRB na poziomie obwodów, jest to najbardziej obiektywna i możliwa do obrony metoda szacunkowa.
Należy być świadomym potencjalnego kierunku błędu: model może nieznacznie zawyżać produkt gospodarczy bardziej rolniczych obwodów kresowych (np. wołyńskiego, rówieńskiego) i zaniżać go dla ośrodków z większym przemysłem (np. obwodu lwowskiego). Niemniej jednak, ponieważ region Kresów jako całość był zdywersyfikowany gospodarczo, z silnym komponentem rolniczym, a jednocześnie mniej uprzemysłowiony niż wschodnie centra republik, ogólny szacunek dla całego regionu można uznać za rozsądną i prawdopodobnie konserwatywną aproksymację.