34. rocznica wprowadzenia stanu wojennego. Akcja IPN "Zapal światło wolności"

Posłuchaj

Stan wojenny był wojną wypowiedzianą narodowi - mówił prof. Wojciech Roszkowski. (PR, 2014)

Dodaj do playlisty

Dodaj do playlisty

IPN apeluje o zapalenie 13 grudnia o 19.30 w oknach domów, urzędów i instytucji świec będących symbolem pamięci o wydarzeniach stanu wojennego. Kampania społeczna Instytutu nawiązuje do gestu solidarności, jaki wobec Polaków wykonali w Wigilię Bożego Narodzenia 1981 r. m.in. papież Jan Paweł II i prezydent USA Ronald Reagan. Akcję objął honorowym patronatem prezydent Andrzej Duda.

Prezes IPN Łukasz Kamiński podkreśla, że tytuł akcji "Zapal światło wolności" odnosi się właśnie do słów prezydenta Reagana.

Zobacz więcej o wydarzeniach stanu wojennego w serwisie specjalnym Polskiego Radia.

- Powiedział on, że ten płomień milionów świec jest znakiem tego, iż światła wolności nie uda się ugasić. Jak co roku 13 grudnia będziemy pamiętać o stanie wojennym i jego ofiarach, o tej wielkie polskiej nadziei, która wówczas została przekreślona jak się na szczęście okazało nie na zawsze. Pamiętamy również o ogromnej solidarności, jakiej wówczas doświadczyliśmy - powiedział Kamiński.

Instytut zachęca również do wzięcia udziału w akcji poprzez ustawienie Światła Wolności jako zdjęcia profilowego na Facebooku. Do udziału w kampanii zachęca także Kościół katolicki. Biskupi proponują, by podczas niedzielnych mszy św. "objąć modlitwą szczególnie tych, którzy zginęli lub cierpieli broniąc godności człowieka". Również na Stadionie Narodowym 13 grudnia wieczorem zabłyśnie napis upamiętniający ofiary stanu wojennego.

Powiązany Artykuł

- To najdoskonalszy zamach wojskowy w historii nowożytnej Europy - oceniał w Dwójce historyk Norman Davies.

W sobotni wieczór w Kinie KC odbędzie się przegląd filmów fabularnych dotyczących rocznicy. Zostaną podczas niego zaprezentowane filmy "Stan wewnętrzny" Krzysztofa Tchórzewskiego i "Wigilia ’81" Leszka Wosiewicza. Przed pokazem zaplanowano rozmowę z opozycjonistką represjonowaną podczas stanu wojennego Ewą Tomaszewską.

W dniu rocznicy na Krakowskim Przedmieściu zostanie otwarta plenerowa wystawa "Ofiary stanu wojennego" przybliżająca m.in. sylwetki 56 ofiar tego okresu. Będzie ona również wyświetlana na witrynie Przystanku Historia IPN przy ul. Marszałkowskiej.

Również tam wieczorem po zapaleniu symbolicznego Światła Wolności odbędzie się spektakl muzyczny "Świat nieprzerwany", podczas którego wystąpi Piotr Kajetan Matczuk z zespołem "Piramidy". Jak zapowiadają organizatorzy będzie to "muzyczna, rockowa historia świata XX i XXI w. przeplatana recytacjami w wykonaniu aktora Wojciecha Wysockiego". Podczas spektaklu zabrzmią wiersze Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta i Stanisława Barańczaka.

IPN przygotował także na swej stronie internetowej materiały edukacyjne do pobrania dla szkół poświęcone tematyce stanu wojennego oraz wystawę do samodzielnego przygotowania. Na profilu Strefy Edukacyjnej IPN na Facebooku ogłoszono też konkurs fotograficzny. Można na niego przesyłać zdjęcia Świateł Wolności, które 13 grudnia zapłoną w oknach domów, urzędów czy instytucji.

Ulicami Warszawy przejedzie w niedzielę zabytkowy Ikarus. Na jego trasie znajdą się miejsca związane ze stanem wojennym m.in. areszt na ul. Rakowieckiej, siedziba NSZZ "Solidarność" Regionu Mazowsze przy ul. Mokotowskiej czy Komenda Stołeczna MO w Pałacu Mostowskich. Pasażerowie będą mogli posłuchać piosenek z tamtego czasu, opowieści świadków i historyków – prof. Antoniego Dudka, Andrzeja Friszke i Andrzeja Paczkowskiego oraz dr. Tadeusza Ruzikowskiego. Ostatnim kursem będzie można dojechać na spektakl muzyczny do Przystanku Historia.

Instytut przypomina, że w jego archiwum są materiały sejmowej Komisji Nadzwyczajnej powołanej w 1992 r. do zbadania skutków stanu wojennego przekazane w postaci kopii przez Kancelarię Sejmu. Na akta składają się m.in. stenogramy z posiedzeń i korespondencja członków Komisji oraz załączniki w postaci opracowań, wykazów czy tabel przekazywanych przez organy administracji państwowej, sądownictwa i ścigania. Protokoły z posiedzeń zawierają głównie zapisy z przesłuchań świadków w sprawie stanu wojennego.

Wśród dokumentów są m.in. obszerne listy osób represjonowanych w wyniku jego wprowadzenia przygotowane przez sądy i prokuratury czy kserokopie dokumentów i opracowań powstałych w latach 80. w poszczególnych resortach i komórkach partyjnych, dotyczących przygotowania i wprowadzenia stanu wojennego. W aktach znajduje się też np. korespondencja z organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości dotycząca niszczenia dokumentacji z tego okresu.

Nocą z 12 na 13 grudnia 1981 r. wprowadzono w Polsce stan wojenny. Mieszkańcom ograniczono podstawowe prawa obywatelskie. W jego wyniku śmierć poniosło ok. 100 osób, aresztowano lub internowano łącznie ponad 10 tys. Stan wojenny został zawieszony 31 grudnia 1982 r., a 22 lipca 1983 r. - odwołany.

34 lata temu 13 grudnia wypadał w niedzielę. Tego dnia o godzinie 6 rano Polskie Radio nadało wystąpienie gen. Wojciecha Jaruzelskiego, w którym informował o wprowadzeniu na na terenie całego kraju stanu wojennego.

W tysiącach domów tamta noc była nieprzespana. Władze komunistyczne jeszcze przed północą rozpoczęły zatrzymywanie działaczy opozycji i Solidarności. W ciągu kilku dni w 49 ośrodkach internowania umieszczono około 5 tys. osób. W ogromnej operacji policyjno-wojskowej użyto w sumie 80 tys. żołnierzy, 30 tys. milicjantów, 1750 czołgów, 1900 wozów bojowych i 9 tys. samochodów.

Operacja była przygotowywana od wielu miesięcy. Kontrolował je radziecki dowódca wojskowy Wiktor Kulikow.

W kierownictwie Solidarności zdawano sobie sprawę z gwałtownego wzrostu napięcia. Historycy oceniają, że liczono jednak, iż do konfrontacji może dojść dopiero po przyjęciu przez Sejm rządowej ustawy O nadzwyczajnych środkach działania w interesie ochrony obywateli i państwa.

Decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego została zaakceptowana 5 grudnia 1981 przez Biuro Polityczne KC PZPR. Gen. Jaruzelski otrzymał swobodę co do wyboru konkretnej daty rozpoczęcia operacji. W nocy z 8 na 9 grudnia 1981 w trakcie spotkania z przebywającym w Warszawie marszałkiem Wiktorem Kulikowem gen. Jaruzelski poinformował go o planowanych działaniach.

Notatka z tego spotkania, sporządzona przez gen. Wiktora Anoszkina - adiutanta marszałka Kulikowa - została w całości opublikowana przez historyka IPN prof. Antoniego Dudka w "Biuletynie IPN" nr 12 (107) z grudnia 2009 roku. Wynika z niej, że gen. Jaruzelski wprost zażądał wsparcia militarnego po wprowadzeniu stanu wojennego, mówiąc: - Strajki są dla nas najlepszym wariantem. Robotnicy pozostaną na miejscu. Będzie gorzej, jeśli wyjdą z zakładów pracy i zaczną dewastować komitety partyjne, organizować demonstracje uliczne itd. Gdyby to miało ogarnąć cały kraj, to wy (ZSRR) będziecie nam musieli pomóc. Sami nie damy sobie rady.

- Jeżeli nie starczy waszych sił, to pewnie trzeba będzie wykorzystać "Tarczę-81" (za tym kryptonimem krył się przypuszczalnie plan operacji wojskowej Układu Warszawskiego w Polsce). Zapewne Wojsko Polskie samo poradzi sobie z tą garstką rewolucjonistów - odpowiedział Kulikow. Jaruzelski zauważył wtedy, że "na przykład Katowice liczą około 4 mln mieszkańców. - To taka Finlandia, a wojska,  jeśli nie liczyć dywizji obrony przeciwlotniczej, nie ma. Dlatego bez pomocy nie damy rady. Byłoby gorzej, gdyby Polska wyszła z Układu Warszawskiego - odparł Jaruzelski.

O wyznaczonym terminie wprowadzenia stanu wojennego Kulikow i przywódcy sowieccy zostali poinformowani 11 grudnia.

W ramach operacji "Azalia" siły porządkowe MSW i Wojska Polskiego zajęły obiekty Polskiego Radia i Telewizji oraz zablokowały w centrach telekomunikacyjnych połączenia krajowe i zagraniczne. Grupy milicjantów i funkcjonariuszy SB przystąpiły w ramach operacji o kryptonimie "Jodła" do internowania działaczy Solidarności i przywódców opozycji politycznej.

Oddziały ZOMO zajęły lokale zarządów regionalnych Solidarności, zatrzymując przebywające tam osoby i zabezpieczając znalezione urządzenia łącznościowe i poligraficzne. Do miast skierowano oddziały pancerne i zmechanizowane, które umieszczono przy najważniejszych węzłach komunikacyjnych, trasach wylotowych, głównych skrzyżowaniach, gmachach urzędowych i innych obiektach strategicznych. Przeprowadzono aresztowania wśród intelektualistów, w tym także wśród organizatorów i uczestników obradującego w Warszawie Kongresu Kultury Polskiej.

Główne uderzenie nastąpiło jednak w Gdańsku, gdzie w sobotę zebrała się Komisja Krajowa NSZZ "Solidarność". W nocy zatrzymano w Gdańsku około 30 członków Komisji Krajowej i kilku doradców. Jednym z nich był Jacek Kuroń. - Usłyszałem zgrzyt klucza. Przyszli. Jechaliśmy później suką przez nocne miasto. Na ulicach stały czołgi i wozy pancerne. Nawet mnie nie skuli. Mój wierny stróż major Leśniak zapytał: - No i co, panie Kuroń, warto było? - Pamięta pan, majorze, jak trzy lata temu przyjechaliście wziąć mnie stąd, spod Gdańska? - odpowiedziałem pytaniem na pytanie. - Przyjechaliście wtedy w cztery fiaty. A dzisiaj, widzi pan sam, ile czołgów i wojska musieliście wyprowadzić na ulice, żeby mnie wziąć - wspominał w książce "Gwiezdny czas".

W "specjalny" sposób potraktowano przewodniczącego Solidarności Lecha Wałęsę. Około godziny drugiej w nocy w jego mieszkaniu pojawili się wojewoda gdański Jerzy Kołodziejski i I sekretarz gdańskiego KW PZPR Tadeusz Fiszbach, członek Biura Politycznego. Poinformowali Wałęsę o wprowadzeniu stanu wojennego stwierdzając, że powinien natychmiast udać się do Warszawy na rozmowy z przedstawicielami władz. Wałęsa odrzucił przedstawiane mu propozycje współpracy. Został internowany. Po pobycie w Chylicach i Otwocku umieszczono go ostatecznie w ośrodku rządowym w Arłamowie.

W pierwszych dniach stanu wojennego internowano około 5 tys. osób. W sumie w czasie stanu wojennego liczba internowanych sięgnęła 10 tys., w więzieniach znalazła się znaczna część krajowych i regionalnych przywódców Solidarności, doradców, członków komisji zakładowych dużych fabryk, działaczy opozycji demokratycznej oraz intelektualistów związanych z Solidarnością.

W celach propagandowych zatrzymano także kilkadziesiąt osób z poprzedniej ekipy sprawującej władzę, m.in. Edwarda Gierka, Piotra Jaroszewicza i Edwarda Babiucha. Na podstawie dekretu o stanie wojennym zawieszono podstawowe prawa i wolności obywatelskie, wprowadzono tryb doraźny w sądach, zakazano strajków, demonstracji, milicja i wojsko mogły każdego legitymować i przeszukiwać. Wprowadzono godzinę milicyjną od godz. 22 do godz. 6 rano, a na wyjazdy poza miejsce zamieszkania potrzebna była przepustka. Korespondencja podlegała oficjalnej cenzurze, wyłączono telefony. Większość najważniejszych instytucji i zakładów pracy została zmilitaryzowana i była kierowana przez ponad 8 tys. komisarzy wojskowych.

Powiązany Artykuł

Pacyfikacja kopalni „Wujek”

Zakazano wydawania prasy, poza "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności". Zawieszono działalność wszystkich organizacji społecznych i kulturalnych, a także zajęcia w szkołach i na wyższych uczelniach.
Najważniejsze decyzje w okresie stanu wojennego podejmowała nieformalna grupa wojskowych oraz członków partii nazywana dyrektoriatem. W jej skład obok gen. Jaruzelskiego wchodzili: gen. Florian Siwicki (wiceminister obrony narodowej), gen. Czesław Kiszczak (minister spraw wewnętrznych), gen. MO Mirosław Milewski (sekretarz KC), Mieczysław F. Rakowski (wicepremier), Kazimierz Barcikowski (sekretarz KC) i Stefan Olszowski (sekretarz KC).

Nieliczni przywódcy Solidarności, którzy uniknęli zatrzymań, m.in. Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Bogdan Borusewicz, Aleksander Hall, Tadeusz Jedynak, Bogdan Lis czy Eugeniusz Szumiejko, rozpoczęli tworzenie struktur podziemnych.

Dzień po ogłoszeniu stanu wojennego rozpoczęły się strajki okupacyjne w wielu dużych zakładach przemysłowych. Strajkowały huty, w tym największa w kraju "Katowice" oraz im. Lenina, większość kopalń, porty, stocznie w Trójmieście i Szczecinie, największe fabryki, takie jak: WSK w Świdniku, Dolmel i PaFaWag we Wrocławiu, "Ursus" czy Zakłady Przemysłu Odzieżowego im. Juliana Marchlewskiego w Łodzi. Strajkowano w sumie w 199 zakładach (w 50 utworzono komitety strajkowe), na około 7 tys. istniejących wtedy w Polsce przedsiębiorstw.

W 40 zakładach doszło do brutalnych pacyfikacji strajków, przy użyciu oddziałów ZOMO i wojska, wyposażonego w ciężki sprzęt. Szczególnie dramatyczny przebieg miały strajki w kopalniach na Górnym Śląsku, gdzie górnicy stawili czynny opór. 16 grudnia 1981  w Kopalni Węgla Kamiennego "Wujek" w trakcie kilkugodzinnych walk milicjanci użyli broni palnej. Zginęło 9 górników. 23 grudnia przy wsparciu czołgów i desantu ze śmigłowców udało się stłumić strajk w Hucie "Katowice". Najdłużej trwały strajki w kopalniach "Ziemowit" (do 24 grudnia) i "Piast" (do 28 grudnia), w których zdecydowano się prowadzić protest pod ziemią.

Przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego wystąpiły Stany Zjednoczone. 23 grudnia 1981 prezydent USA Ronald Reagan ogłosił sankcje ekonomiczne wobec PRL, a kilka dni później podał do wiadomości, iż obejmą one także Związek Sowiecki, który ponosił "poważną i bezpośrednią odpowiedzialność za represje w Polsce". W ciągu następnych tygodni do sankcji ekonomicznych przeciwko Polsce przyłączyły się inne kraje zachodnie.

Stan wojenny został zawieszony 31 grudnia 1982. Odwołano go dopiero 22 lipca 1983. Dokładna liczba osób, które w wyniku wprowadzenia stanu wojennego poniosły śmierć, nie jest znana. Przedstawiane listy ofiar liczą od kilkudziesięciu do ponad stu nazwisk. Nieznana pozostaje również liczba osób, które straciły w tym okresie zdrowie na skutek prześladowań, bicia w trakcie śledztwa czy też podczas demonstracji ulicznych.

Zobacz więcej o wydarzeniach stanu wojennego w serwisie specjalnym Polskiego Radia.

PAP/IAR/PP