Rabindranath Tagore. Mistrz ze Wschodu, czarodziej słów

Kiedy przychodzimy na przedstawienie życia, w głupocie swej siadamy zwykle plecami do sceny. Widzimy wyzłocone filary i ozdoby, przyglądamy się wychodzeniu i wchodzeniu tłumów, a gdy wreszcie światła gasną, pytamy zmęczeni, co to wszystko miało znaczyć?

Rabindranath Tagore, fragm. ze zbioru "Szept duszy, Zbłąkane ptaki", tłum. J. Bandrowski

Posłuchaj

Rabindranath Tagore - życie i twórczość. Z dr Elżbietą Walter rozmawia Dorota Gacek (PR, 2011) 16:32

Dodaj do playlisty

Dodaj do playlisty

Zaczęło się od "dziecinnej bazgraniny"

Urodził się w 1861 roku w Kalkucie, pochodził z arystokratycznej rodziny. Był najmłodszym z kilkanaściorga dzieci Debendranātha - bramina (kapłana hinduskiego należącego do najwyższej kasty w Indiach), filozofia i hinduskiego reformatora.

"Zbytek był mi w dniach dzieciństwa rzeczą zupełnie nieznaną", pisał po latach Rabindranath w tomie swoich wspomnień. "Przebywaliśmy przeważnie w części domu przeznaczonej dla służby, na którą zwalano całe brzemię opieki nad dziećmi", przywoływał swoje, często gorzkie, refleksje na temat ówczesnego wychowania. Być może również i te doświadczenia skłoniły dorosłego już Rabindranatha do zajęcia się sprawami również z dziedziny pedagogiki.

Przyszły pisarz otrzymał staranne wykształcenie (w Kalkucie, później w Londynie), a tworzyć zaczął bardzo wcześnie: pierwsze wiersze pisał już w wieku ośmiu lat. "Dzięki względom jednego z naszych oficjalistów udało mi się wejść w posiadanie zeszytu brulionowego z niebieskiego papieru. Własnoręcznie poliniowałem go, niezbyt zresztą równo, ołówkiem i zacząłem notować w nim wiersze wielką, dziecinną bazgraniną", wspominał.

Na styku języków i kultur

W ramach ówczesnej edukacji uczył się, obok języka bengalskiego, i angielskiego. Gdy pierwszy raz, jak opowiadał, nauczyciel zaprezentował "powaby" tego języka i przeczytał głośno jakieś wiersze, uczniowie, w tym i Rabindranath, wybuchnęli śmiechem. Mimo tego anegdotycznego początku, angielski stanie się drugim językiem Tagore’a. Wszystkie swoje literackie dzieła pisał jednak po bengalsku.

- Był bardzo przywiązany do swojej do tradycji, z drugiej strony: otwarty na to, co niosła kultura Zachodu - mówiła w Polskim Radiu dr Elżbieta Walter, badaczka z Katedry Azji Południowej Wydziału Orientalistycznego UW.

Pierwsze spotkanie Rabindranatha z Europą należało do bolesnych doświadczeń. Miał wówczas siedemnaście lat, do Wielkiej Brytanii przyjechał z bratem. Jak zwierzał się później w listach, raniło go to, że Anglicy traktowali go czasem protekcjonalnie, jak osobę "niecywilizowaną", której należy choćby wyjaśnić, czym jest.. pianino.

Ilustracja z książki Rabindranatha Tagore’a "Wspomnienia. Błyski Bengalu", Lwów - Poznań 1923. Fot. Polona

Mistyk ze Wschodu

Na szczęście był to tylko niefortunny epizod - kolejne kontakty Rabindranatha Tagore’a z Europą wyglądały już znacznie lepiej. Do Anglii przyjeżdżał m.in., by studiować, a także - już później - by zaprezentować zachodniemu odbiorcy swoją twórczość.

Kiedy w 1912 roku pojawił się po raz kolejny w Londynie, miał przy sobie teczkę z własnymi przekładami na angielski swoich wierszy z tomu "Pieśni ofiarne". Cenne zapiski zostawił przez nieuwagę w metrze. Zguba się jednak odnalazła w Biurze rzeczy znalezionych, a tomik został opublikowany (dzięki staraniom m.in. znakomitego irlandzkiego poety W.B. Yeatsa).

Poezja Tagore’a szybko wzbudziła zachwyt czytelników i znawców. Rok później 52-letni poeta z Kalkuty otrzymał - jako pierwszy w historii twórca azjatycki - Literacką Nagrodę Nobla. W uzasadnieniu tego najwyższego w świecie literackim wyróżnienia napisano, że przyznano ją za "pełne głębokiego uczucia, oryginalne i przepiękne wiersze, w których z wyjątkowym mistrzostwem wyraziło się jego myślenie poetyckie, będące, według jego własnych słów, częścią literatury Zachodu".

Rabindranath Tagore był również laureatem m.in. tytułu doktora honoris causa uniwersytetu w Oxfordzie, otrzymał też tytuł szlachecki (zrzekł się go w 1919 roku w proteście przeciwko masakrze dokonanej przez wojsko brytyjskie na pokojowej demonstracji w indyjskim mieście Pendżab). W ramach swoich licznych podróży po świecie wykładał na europejskich i amerykańskich uczelniach.

Traktowano go jednak nie tylko jako znakomitego literackiego twórcę. Był reprezentantem innej kultury i duchowości, która od wieków fascynowała Zachód.

- Po I wojnie światowej panowało w Europie wielkie zapotrzebowanie na mistyka ze Wschodu. A Tagore, popularny poeta i pisarz, przystojny i orientalnie ubrany, doskonale nadawał się do tej roli - mówiła w radiowej Dwójce dr Elżbieta Walter.

2,5 tysiąca pieśni, 2 hymny narodowe

Rabindranath Tagore należał do twórców wszechstronnych. Jego talent literacki objawiał się zarówno w dziedzinie poezji, jak i w dramacie oraz w prozie. - Był prekursorem opowiadań, jeśli chodzi o literaturę indyjską. Każdy z jego prawie stu tekstów w tym gatunku to majstersztyk - podkreślała dr Elżbieta Walter.

Na gruncie poezji szczególnie wyróżniają się pieśni Tagore’a. - Napisał ich dwa i pół tysiąca. Stworzył do nich teksty, ale również i muzykę - mówiła dr Elżbieta Walter. - Nie ma żadnej uroczystości w Bengalu (krainie historycznej leżącej częściowo w Indiach i w Bangladeszu - przyp. red.), podczas których nie wykonywałoby się pieśni Tagore’a. Są nawet specjaliści do wykonywania tych właśnie utworów. To muzycy znani w całych Indiach.

Co więcej, dwie z tych pieśni zostały hymnami narodowymi.

- Kiedy Indie odzyskały w 1947 roku niepodległość, Tagore już wtedy nie żył. Poszukiwano tekstu, który mógłby stać się hymnem nowego państwa, i wybrano właśnie jedną z pieśni Rabindranatha - opowiadała dr Elżbieta Walter.

Na początku lat 70. XX w. sytuacja powtórzyła się w Bangladeszu, choć tu jeszcze wyraźniej ujawniła się ogromna popularność Tagore’a. Bangladesz bowiem miał uznanych swoich poetów, do hymnu narodowego wybrano jednak tekst autora "Pieśni ofiarnych".

Okładka książki Rabindranatha Tagore’a, "Gora", Lwów - Poznań 1926. Fot. Polona

Życie z pasją

Działalność twórcza Rabindranatha Tagore’a wykraczała poza literaturę. Pisarz zajmował się również działalnością pedagogiczną (przez pierwsze dwie dekady XX w. prowadził założoną przez siebie Szkołę Poetów w bengalskim majątku Śantiniketen), był publicystą zainteresowanym choćby ideami "narodu" i "pacyfizmu", kompozytorem, a nawet aktorem i reżyserem teatralnym. W wieku zaś około siedemdziesięciu lat postanowił, że zostanie również malarzem.

- Zawsze pisał swoje utwory ręcznie. W momencie jednak, gdy skreślał coś w rękopisie, zaburzało to, jak twierdził, jego poczucie rytmu - mówiła w radiowej audycji dr Elżbieta Walter. Tagore postanowił więc "upiększać" graficznie swoje skreślenia: rysował coś wokół nich, później to rysowanie przeszło w malowanie.

Nowo odkryta pasja nie pozostawała długo w ukryciu - zaowocowała wieloma wystawami malarskich prac.

Pomnik Rabindranatha Tagore’a w Kalkucie. Fot. Shutterstock

To twórcze, naznaczone jednak osobistymi tragediami życie Rabindranatha Tagore’a (w 1902 roku zmarła jego żona, później dwoje dzieci) zakończyło się 7 sierpnia 1941 roku w Kalkucie.

"Nie boję się teraz niczego - ani siebie, ani nikogo innego", mówiła bohaterka najsłynniejszej powieści Tagore’a pt. "Dom i świat". "Przeszłam przez ogień. Co było do spalenia, spłonęło na popiół, a co zostało, jest nieśmiertelne".

***

Czytaj także:

• Tomasz Merton. Mistrz duchowy, patron poszukujących
• Między herezją a wiarą. Simone Weil – "Sokrates naszych czasów"

***

Z Rabindranathem Tagore’em (albo, właśnie, Tagorem) związana jest na gruncie polskim ciekawostka językowa. Według źródeł normatywnych odmiana tego nazwiska, zakładająca wymowę "Tagore", powinna być przymiotnikowa: Tagorego, Tagorem. Dopuszcza się również brak odmiany.

Jednak według polskich orientalistów deklinacja taka stanowi błąd. - "Tagore" to zniekształcona angielska wersja prawdziwego, bengalskiego nazwiska pisarza, czy też jego przydomka kastowego, które w oryginale brzmi "Thākur" - tłumaczyła w Polskim Radiu dr Elżbieta Walter. - Ponieważ Anglikom było trudno wymawiać to oryginalne brzmienie, zastąpiono je formą "Tagore", z niemym końcowym "e".

W Polsce, według dr Walter, pokutuje błędna wymowa nazwiska pisarza, z "e", a stąd: odmiana przymiotnikowa. Tymczasem nazwisko to powinno się wymawiać z niemym "e" i deklinować jak choćby "Wilde".

O normatywnych wątpliwościach związanych z odmianą tego nazwiska mówili również goście audycji Małgorzaty Tułowickiej z cyklu "Językowy Sezon na Dwójkę".

Posłuchaj

Odmiana nazwisk polskich i obcych. Z dr Agatą Hącią i z dr. Jarosławem Łachnikiem rozmawia Małgorzata Tułowiecka (PR, 2012) 59:59

Dodaj do playlisty

Dodaj do playlisty

jp

Źródła:

Rabindranath Tagore "Wspomnienia. Błyski Bengalu", Lwów - Poznań 1923.; "Tagore Rabindranath", w: encyklopedia.pwn.pl.