Karski, Marusarzówna, Nowak-Jeziorański. Sylwetki niektórych kurierów Polski Podziemnej

Jan Kozielewski (ps. Jan Karski, 1914-2000) był kurierem władz Polskiego Państwa Podziemnego. Na Zachód przenosił informacje o życiu i walce w okupowanej Polsce, o zagładzie Żydów.

Od 1936 roku był urzędnikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych. We wrześniu 1939 roku został aresztowany przez Sowietów. Dowiedziawszy się o sowiecko-niemieckiej wymianie jeńców, udał, że jest szeregowcem, po czym zbiegł podczas transportu. Po udanej ucieczce do Warszawy zaczął pracować w konspiracji.

Podczas jednej z misji do Francji młody kurier został aresztowany -  tym razem znalazł się w rękach hitlerowców. Próbował popełnić samobójstwo z obawy przed wydaniem tajemnic Państwa Podziemnego. Wówczas z więziennego szpitala w Nowym Sączu został odbity dzięki akcji lokalnego Związku Walki Zbrojnej. Przeprowadzało ją m.in. rodzeństwo Rysiów - kurier Związku Walki Zbrojnej Zbigniew Ryś i jego siostra. Z powodu wsypy w miejscowym ZWZ Zofia Rysiówna, później słynna aktorka, została aresztowana, była torturowana, jednak nikogo nie wydała i trafiła do obozu w Ravensbrueck. W odwecie za uwięzienie Karskiego hitlerowcy rozstrzelali kilkadziesiąt osób z Sądecczyzny, w tym członków lokalnych elit intelektualnych i kulturotwórczych. 

W 1942 roku kurier Kozielewski wyruszył z misją do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Miał przekazać informacje o zagładzie Żydów pod okupacją niemiecką. W celu ich zebrania przedostawał się m.in. na teren getta w Warszawie i do obozu przejściowego. Na Wyspach i za oceanem prawdę o zagładzie przekazywał wielu politykom zachodnim, dziennikarzom, członkom elit. Rozmawiał m.in. z szefem MSZ Wielkiej Brytanii i z prezydentem USA Franklinem Rooseveltem. Jednak nie przyniosło to efektów. Jak zauważa portal dzieje.pl, "większość rozmówców nie dowierzała jego doniesieniom lub je ignorowała. Zachodni przywódcy, a nawet niektórzy liderzy organizacji żydowskich w USA, nie dawali wiary jego wstrząsającym relacjom o Holokauście. Nie wpłynęły one na politykę państw sprzymierzonych w czasie wojny, opierającą się na założeniu, że jedynym sposobem uratowania Żydów jest pokonanie najpierw nazistowskich Niemiec".

REKLAMA

Helena Marusarzówna (1918-1941), wybitna polska narciarka, działała jako kurierka Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej.

Najwybitniejsza polska narciarka końca lat 30. za swoją odwagę i służbę okupowanej Polsce zapłaciła najwyższą cenę. Była kurierką na szlaku prowadzącym na Węgry do Budapesztu do bazy KG ZWZ Romek, przez Tatry przedostawała się na Słowację. Przenosiła m.in. rozkazy, meldunki oraz pieniądze na konspirację.

Jej losy zakończyły się tragicznie. Została aresztowana przez żandarmerię na Słowacji w marcu 1940 roku, przekazana hitlerowcom. Była przetrzymywana w kilku więzieniach. Mimo przesłuchań nie wydała tajemnic podziemia. Zginęła w wieku 23 lat latem lub jesienią 1941 roku, rozstrzelana przez Niemców. Pochowana jest obecnie na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem.

Była wybitną polską narciarką lat przedwojennych, siedmiokrotnie zdobyła tytuł mistrzyni Polski w konkurencjach alpejskich. Jako dziecko wygrywała zawody w Tatrach, organizowane tam wówczas m.in. dzięki zachętom pisarza Kornela Makuszyńskiego.

REKLAMA

Jak pisze na stronach portalu IPN (zob. niżej) historyk Waldemar Grabowski, niedługo po wybuchu wojny w kilku miastach Europy utworzono bazy Związku Walki Zbrojnej. Jedną z nich była baza w Budapeszcie ("W", "Romek"), do której podróżowała m.in. Marusarzówna.

"Jednym z najważniejszych było zorganizowanie stałej komunikacji pomiędzy bazą (Romek) a komendantami obszarów ZWZ w kraju (Lwów, Kraków, Poznań, Toruń, Warszawa). Równie istotne było stworzenie takiej łączności pomiędzy bazą a »centralą we Francji«. Pierwsi emisariusze rządu RP: Jerzy Szymański »Konarski«, Władysław Gieysztor »A. Hoffman« czy Jerzy Michalewski »Dokładny« docierali do Warszawy właśnie przez Węgry" – zaznacza Grabowski.

***

Skok Stanisława Marusarza

Wojnę przeżył brat Heleny, Stanisław (1913-1993). Słynny narciarz wraz z innymi uwięzionymi zdobył się na brawurową ucieczkę z hitlerowskiego więzienia. Osadzeni musieli wyskoczyć z pierwszego piętra, co Marusarz określił potem jako "skok, który uratował mu życie". Większość jego współtowarzyszy nie przeżyła.

REKLAMA

Podczas okupacji Stanisław Marusarz był kurierem na szlaku z Zakopanego do Budapesztu. Był dwukrotnie aresztowany, za pierwszym razem uciekł z posterunku żandarmerii i schronił się u znajomego Słowaka. Za drugim razem przekazano go Niemcom, ci przewieźli go do więzienia na Montelupich w Krakowie. Został skazany na śmierć. Grupa więźniów, w której się znajdował, zaplanowała ucieczkę, ale powodzeniem zakończyła się ona tylko dla dwóch z nich, w tym dla Stanisława Marusarza. Było to w lipcu 1940. Następnie Marusarz przedostał się na Węgry, gdzie przebywał do końca okupacji.

Marusarz 21 razy uzyskiwał tytuł mistrza Polski w skokach narciarskich, zjeździe, kombinacji klasycznej i alpejskiej oraz w sztafetach biegowych. Uczestniczył czterokrotnie w igrzyskach olimpijskich. Zmarł w 1993 roku, gdy przemawiał na pogrzebie swojego przełożonego z czasów kurierskich i przyjaciela, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Wacława Felczaka.

***

Wacław Felczak (1916-1993), późniejszy profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor m.in. historii Węgier, był kurierem i jednym z organizatorów szlaku do Budapesztu, emisariuszem Rządu RP na uchodźstwie.

REKLAMA

Był zainteresowany tematyką węgierską jeszcze w czasach studenckich. W 1938 udał się na studia do Budapesztu, otrzymawszy stypendium rządu węgierskiego. Zajmował się m.in. relacjami polsko-węgierskimi z czasów powstania styczniowego.

W czasie okupacji organizował szlak kurierski, sam również pokonując go m.in. w towarzystwie innego kuriera, Józefa Krzeptowskiego. W latach 1941-1942 współtworzył m.in. sztafetę kurierską. Bardzo dobrze znał język węgierski.

Felczak prowadził działalność kurierską także w latach 1945-1948 na rzecz rządu RP na uchodźstwie. Po aresztowaniu w 1948 roku trafił do więzienia, w którym spędził 8 lat. Wypuszczono go podczas odwilży po śmierci Józefa Stalina. Od 1958 roku był pracownikiem UJ. Był starszy niż pozostali doktoranci. Uzyskał tytuł doktora pod kierunkiem prof. Henryka Wereszyckiego.

Marusarzowie, Felczak i Krzeptowski należeli do liczniejszej grupy tzw. kurierów tatrzański. Ich niekompletną listę zawierającą 45 nazwisk zamieszcza portal Instytutu Polskiego w Budapeszcie (zob. niżej). Wielu było męczonych w katowni Podhala w Zakopanem, siedzibie Gestapo, które zajęło pensjonat Palace.

REKLAMA

***

Legendarną postacią była gen. brygady Elżbieta Zawacka (1909–2009), kurierka Komendy Głównej Armii Krajowej. Była jedyną cichociemną wśród kobiet. Ponad sto razy przekraczała granicę. Współorganizowała szlaki zachodnie KG AK, a potem także kierowała szlakiem z Krakowa do bazy w Szwajcarii.

Jako kurierka przekraczała granicę ponad 100 razy. W 1943 roku dotarła przez Niemcy, Francję, Andorę, Hiszpanię i Gibraltar do Londynu. Po szkoleniach wróciła do Polski, wykonując skok spadochronowy. 

Jako dziecko musiała w szkole posługiwać się językiem niemieckim, było to efektem polityki germanizacyjnej zaborcy. Używanie języka polskiego groziło wówczas represjami. W latach 30. zaczęła interesować się kursami Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK) Organizacji Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju. Następnie współpracowała z tą organizacją i współtworzyła jej struktury. Podjęła działalność w Służbie Zwycięstwu Polski, potem w ZWZ-AK.

REKLAMA

Po wojnie działała w organizacji Wolność i Niezawisłość. Została aresztowana przez Urząd Bezpieczeństwa i skazana na dziesięć lat więzienia. Zwolniona z więzienia w 1955 roku. 

Jak zauważa IPN, była kobietą bardzo aktywną, która w każdej, najbardziej beznadziejnej sytuacji starała się działać konstruktywnie. "Nie, nawet to ubeckie więzienie… To nie było ważne. Ważne było, żeby jeszcze coś zrobić" - mówiła. W więzieniu potajemnie uczyła więźniarki algebry, "odnajdując sens w tym, co innym wydawało się bezsensowne" - zaznaczono w jej biogramie. https://biogramy.ipn.gov.pl/bio/wszystkie-biogramy/110504,General-brygady-Elzbieta-Zawacka-Zoquot.html. Przez kilkadziesiąt lat działała społecznie na rzecz upamiętnienia działalności żołnierzy Armii Krajowej.

***

Jan Nowak-Jeziorański (Zdzisław Antoni Jeziorański), "kurier z Warszawy" był cichociemnym, kurierem i emisariuszem Komendy Głównej Armii Krajowej i Rządu RP w Londynie, a także cichociemnym. Jako uczestnik misji do Wielkiej Brytanii rozmawiał m.in. z ówczesnym szefem tamtejszego rządu Winstonem Churchillem.

REKLAMA

Dotarł do stolicy tuż przed wybuchem Powstania Warszawskiego. Tuż przed kapitulacją z rozkazu komendanta AK gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, udał się do Londynu, przewożąc ze sobą znaczny zbiór zdjęć i dokumentów.  

Po wojnie pracował w BBC, następnie do 1976 roku kierował Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, przez kolejne 20 lat działał w Kongresie Polonii Amerykańskiej. Wśród amerykańskich elit wyjaśniał wagę podjęcia decyzji o przyjęciu Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Wcześniej angażował się we wspieranie opozycji w Polsce, dbał o to, by elity polityczne w USA miały wiedzę na temat sytuacji polskiego społeczeństwa.

Jak w 2000 roku przypomniał w depeszy PAP, był rzecznikiem zaktywizowania polskiej polityki wobec Białorusi. "Uważał, że "Polska powinna przesunąć Białoruś na wyższe miejsce na liście swoich priorytetów", a "spisanie tego kraju na straty", które "odbyło się na Zachodzie w ostatnim czasie, grozi powrotem Białorusi w granice Rosji, sukcesora Związku Radzieckiego, a to z kolei byłoby fatalne w skutkach z punktu widzenia bezpieczeństwa Polski i pokoju". Proponował, by utworzono polskie Rado Wolna Europa dla Białorusi.

 

REKLAMA

Zebrała Agnieszka Kamińska, PolskieRadio24.pl

Na podstawie m.in.:

Grabowski, Waldemar, Plany Armii Krajowej na Węgrzech na tle relacji polsko-węgierskich, 17.11.2020  https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/tajne-sluzby/76102,Plany-Armii-Krajowej-na-Wegrzech-na-tle-relacji-polsko-wegierskich.html

Rajd Szlakiem Kurierów Tatrzańskich, 2021 Rajd Szlakiem Kurierów Tatrzańskich https://instytutpolski.pl/budapest/pl/2021/06/03/misje-te-realizowali-specjalni-kurierzy-polscy-sportowcy-przewodnicy-tatrzanscy-gorale-mistrzowie-nart-osoby-ktore-tatry-znaly-jak-wlasna-kieszen/ https://www.youtube.com/watch?v=CPBo4OVKsFc&t=202s

REKLAMA

Biogram: Stanisław Marusarz https://olimpijski.pl/olimpijczycy/stanislaw-marusarz/

Jan Karski - legendarny kurier Polskiego Państwa Podziemnego, Dzieje.pl, https://dzieje.pl/aktualnosci/jan-karski-legendarny-kurier-polskiego-panstwa-podziemnego

Jan Karski (1914-2000), Beata Wolszczak 2015. https://przystanekhistoria.pl/pa2/biblioteka-cyfrowa/patroni-naszych-ulic/24217,Jan-Karski-1914-2000.html

18. rocznica śmierci Jana Nowaka Jeziorańskiego – legendarnego kuriera z Warszawy https://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/177490,18-rocznica-smierci-Jana-Nowaka-Jezioranskiego-legendarnego-kuriera-z-Warszawy.html

REKLAMA

Elżbieta Zawacka (1909–2009), IPN, https://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/konkursy-i-nagrody/nagroda-kustosz-pamieci/2002/24226,Elzbieta-Zawacka-19092009.html

Generał brygady Elżbieta Zawacka „Zo" (1909-2009), Katarzyna Minczykowska, 2015 https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/polskie-panstwo-podziem/35422,General-brygady-Elzbieta-Zawacka-Zoquot-1909-2009.html 

Wikipedia, IPN, Polskie Radio PAP, IAR

 

REKLAMA