Na ratunek wielowiekowym dyplomom – skarbom Archiwum Archidiecezji Warmińskiej
34 pergaminowe dyplomy – sporządzane na wyjątkowe okazje, a pochodzące ze zbiorów Archiwum Archidiecezji Warmińskiej – zostały poddane konserwacji. Najstarszy odnowiony dokument pochodzi aż z 1301 roku.
2023-12-27, 05:40
W zbiorach Archiwum Archidiecezji Warmińskiej – jak przekazał Polskiej Agencji Prasowej ks. prof. Andrzej Kopiczko, dyrektor warmińskiej placówki – przechowywane są dawne księgi rękopiśmienne, ale też klasyczne dyplomy. Są to dokumenty, które nadawały odbiorcy przywileje czy uprawnienia, odnotowywały one także wyróżnienia i odznaczenia. W średniowieczu i okresie nowożytnym tego typu akty były sporządzane najczęściej na pergaminie, stąd popularne jest określenie dyplomy pergaminowe.
Specjalny materiał, odpowiednie formuły
– Choć od końca XV wieku stosowano już papier czerpany, najważniejsze akty prawne sporządzano nadal na tym niezwykłym materiale piśmiennym, przygotowanym ze skór cielęcych, owczych i kozich – mówił ks. prof. Andrzej Kopiczko o zastosowaniu pergaminu. – Bardzo ważnym elementem każdego dyplomu była pieczęć lub pieczęcie uwierzytelniające, przywieszane u dołu za pomocą sznurów, tasiemek lub pasków z pergaminu.
Częstym dodatkiem do tych dokumentów były też pięknie wykonane inicjały lub inne elementy ozdobne.
Dyplomy przygotowywano według specjalnych formularzy. Dla ich ważności niezbędne było zastosowanie kilku części składowych: intytulacji (określenie imienia i godności wystawcy dokumentu), dyspozycji (wyrażającej wolę wystawcy; czego dotyczyła), wymienienia świadków i datacji.
Najstarsze dyplomy
W 2023 roku Archiwum Archidiecezji Warmińskiej poddało konserwacji 34 takich dyplomów. Niektóre z nich składają się z kilku kart, ale w dużej mierze są to zapisy jednostronne. Wielkość tych pergaminów jest zróżnicowana, dominują jednak dokumenty większe od obecnie stosowanego formatu A4.
Zakres chronologiczny tych aktów prawnych jest dość szeroki: od 1301 do 1736 roku. Wśród wystawiających dominują biskupi warmińscy, ale też kapituła katedralna czy papież.
Dyplom z 1301 roku jest szczególny: zachowała się na nim najstarsza pieczęć Warmińskiej Kapituły Katedralnej z wizerunkiem Madonny z Dzieciątkiem i napisem w otoku "Sigillum Ecclesie Warmiensis". Z pierwszej połowy XIV wieku pochodzą jeszcze dwa inne dyplomy.
Niezwykle interesujący jest statut szewski z 1421 roku z Braniewa, który liczy 6 kartek. Natomiast z 2 poł. XV wieku, dokładnie z 1481, zachował się wyciąg z bulli papieża Aleksandra IV z wiszącą pieczęcią owalną audytora generalnego Kamery Apostolskiej, czyli instytucji zarządzającej dobrami papieskimi.
Kardynał Hozjusz i inni
Jakie jeszcze inne dyplomy zostały poddane konserwacji?
Przywilej biskupa Łukasza Watzenrodego z 1508 roku dla wsi Świętnik k. Lidzbarka Warmińskiego z pieczęcią przywieszoną na pasku pergaminowym. Z XVI wieku pochodzą również dokumenty z pieczęciami biskupa Maurycego Ferbera z 1527 i 1535 roku oraz kardynała Stanisława Hozjusza z 1569 roku.
W XVII- i XVIII-wiecznym zbiorze znajdziemy dokumenty kolejnych biskupów: Michała Działyńskiego (1636), Mikołaja Szyszkowskiego (1637), Wacława Leszczyńskiego (1652), Michała Radziejowskiego (1683), Teodora Potockiego (1712) i dwa Krzysztofa Andrzeja Jana Szembeka (z 1736).
Świadectwa dawnego życia
- 22 dokumenty zachowały się w dobrym stanie, a trzeba pamiętać, że były one zawsze narażone na oderwanie czy uszkodzenie, ponieważ nie miały pudeł zabezpieczających – tłumaczył ks. prof. Andrzej Kopiczko. Jak dodawał, 11 z tych dyplomów zostało sporządzonych w języku niemieckim, pozostałe zaś w łacińskim.
Szczególnie interesujące – pięknie zdobione, z oryginalnymi pieczęciami – są dyplomy mówiące o powołaniu do istnienia różnych stowarzyszeń religijnych i zawodowych. Dotyczą one bractw: Ran Chrystusa, Matki Bożej, św. Anny, strzeleckich czy ubogich. W kilku przypadkach dokumenty te potwierdzają ustanowienie beneficjów, czyli różnych fundacji przy kościołach.
***
Czytaj także:
***
Choć poddane konserwacji dyplomy pergaminowe nie zawierały takiej ilości informacji jak na przykład księgi archiwalne, notowały one decyzje zazwyczaj o szczególnej randze. Przez wiele stuleci, jak wspomniał dyrektor Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, nie miały zabezpieczenia w postaci odpowiednich pudeł i przechowywano je w formie złożonej w kopertach. Po konserwacji nie tylko je oczyszczono, uzupełniono i wzmocniono, ale też wyprostowano, a pieczęci zabezpieczono.
Prace konserwacyjne zostały dofinansowane przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych.
PAP/jp