Jak wyglądała Polska po odzyskaniu niepodległości? Wyniki spisu powszechnego z 1921 roku
- Polskie władze skupiły się na odbudowie państwa, w związku z tym potrzebowały informacji o tym, jakie to państwo jest i jaki jest jego stan ludności - mówił w audycji "Niezła historia" historyk prof. Tomasz Gajownik. 103 lata temu, 30 września 1921 roku, przeprowadzony został pierwszy spis powszechny w odrodzonym państwie polskim.
2024-09-30, 05:45
Polska, która w 1918 roku odzyskała niepodległość, zajmowała terytorium, należące przed I wojną światową do trzech państw zaborczych. Ziemie te różniły się m.in. poziomem urbanizacji i uprzemysłowienia, stanem oświaty czy składem etnicznym mieszkańców.
Poza tym i ludność, i infrastruktura młodego państwa zostały mocno doświadczone zarówno w czasie Wielkiej Wojny, jak i wojny polsko-bolszewickiej. To właśnie konflikt z bolszewikami przeszkodził w zorganizowaniu spisu w pierwotnym terminie, który przypadał na rok 1920.
W marcu 1921 roku podpisano traktat ryski, który kończył wojnę i ustalał granicę między Polską a Rosją Sowiecką. Zaledwie kilka tygodni później sejm podjął decyzję o przeprowadzeniu spisu w dniu 30 września.
Posłuchaj
REKLAMA
- Sam fakt, że w bardzo krótkim okresie przeprowadzone zostało tak skomplikowane przedsięwzięcie jak spis powszechny, pokazywał, że polskie państwo było zdeterminowane, żeby uzyskać informacje na temat tego, jakie to państwo jest tak naprawdę - oceniał prof. Tomasz Gajownik w audycji z 2021 roku.
Ogromne przedsięwzięcie
Zadanie dokonania spisu powierzono powołanemu już w 1918 roku Głównemu Urzędowi Statystycznemu. W karkołomnym przedsięwzięciu we wrześniu 1921 roku uczestniczyło 70 tys. komisarzy spisowych, referenci oraz przedstawiciele lokalnych władz cywilnych i wojskowych.
Spis poprzedzała kampania informacyjna prowadzona przez GUS. Rozpowszechniano ulotki, broszury, organizowano konferencje prasowe i spotkania informacyjne, publikowano artykuły prasowe. Władze informowały obywateli o celu tworzenia spisu i zachęcały do rzetelnego w nim udziału bez obaw o niewłaściwe wykorzystanie zebranych danych.
REKLAMA
Mapa Polski w 1921 roku. Jeszcze bez terenu Litwy Środkowej i części Górnego Śląska. Fot. Polona Te dotyczyły zarówno ludności, jak i infrastruktury. Pytano o podstawowe dane demograficzne jak płeć, wiek, stan cywilny, wykształcenie, zawód, narodowość, język czy wyznawaną religię. Zbadano także m.in. skalę sieroctwa w kraju. Ankietowani byli także zobowiązani odpowiedzieć na pytania dotyczące budynków mieszkalnych i niemieszkalnych, wielkości gospodarstwa czy stanu posiadania zwierząt hodowlanych.
Wyniki spisu opublikowano w 29 tomach, które skończono wydawać dopiero w 1932 roku, czyli już po kolejnym spisie powszechnym przeprowadzonym w 1931 roku. Wydano także skorowidz miejscowości II RP w 15 tomach, z których każdy odpowiadał danemu województwu. Materiały te dostępne są w Sieci, m.in. na stronie Polona.pl
Kobiety, mężczyźni, analfabetyzm...
Zgodnie z wynikami spisu powszechnego 30 września 1921 roku tereny II Rzeczypospolitej zamieszkiwało 25 690 899 osób. Czyniło to z Polski szósty pod względem populacji kraj w Europie za Rosją (105 mln), Niemcami (59), Anglią (46), Francją (40) i Włochami (38). Mniej ludzi mieszkało m.in. w Hiszpanii (21) czy Rumunii (17).
Zdecydowana większość mieszkańców II RP - ok. 19 mln - zamieszkiwała wieś. Najwięcej ludzi mieszkało w woj. lwowskim (2,7 mln), kieleckim (2,5 mln), łódzkim (2,2 mln) i warszawskim (2,1 mln). Stawkę zamykały województwa na wschodzie kraju: poleskie (880 tys.) i nowogrodzkie (820 tys.). W obu ponad 80 proc. osób mieszkało na wsiach.
REKLAMA
Ślady dwóch wojen, w których uczestniczyli Polacy od 1914 do 1921 roku, wyraźnie było widać w strukturze płci odrodzonego państwa. W Polsce na 100 mężczyzn przypadało niemal 110 kobiet (109,6). Identyczny wynik miała Wielka Brytania. Gorzej w tym okresie sytuacja wyglądała tylko w Rosji (122,2), Francji (110,3) i Niemczech (109,9).
Większa dysproporcja między kobietami a mężczyznami występowała w miastach, prawdopodobnie w związku z napływem kobiet, szukających zatrudnienia w służbie domowej i fabrykach. Sytuacja, w której na 100 mężczyzn przypadało ponad 120 kobiet, miała miejsce w Warszawie, Lwowie, Łodzi i Krakowie. Dysproporcja ta była mniej widoczna w województwach wschodnich.
Tam z kolei istniał dużo większy problem z analfabetyzmem. W wielu wschodnich regionach przekraczał 80 proc., a w powiecie Kamień Koszyrski na Wołyniu dotyczył 92 proc. mieszkańców. Problem był szczególnie widoczny wśród ludności prawosławnej i greckokatolickiej. W skali całego kraju czytać i pisać nie umiało niemal 45 proc. obywateli. Walka z analfabetyzmem była jednym z wielu wyzwań, przed którymi stanęły władze odrodzonego państwa polskiego. W kolejnych latach skutecznie sobie z nim radziły, bowiem spis zorganizowany dekadę później wykazał zmniejszenie analfabetyzmu do 27 proc.
Mapa osiedli w Polsce na podstawie spisu z 1921 r. Szarym kolorem zaznaczone nieobjęte w spisie Litwa Środkowa i część Górnego Śląska. Fot. Polona Kraj wieloetniczny
II RP była krajem wieloetnicznym. Według wyników spisu z 1921 roku Polacy stanowili zaledwie 69 proc wszystkich mieszkańców młodego państwa. Najliczniejszą mniejszość stanowili Ukraińcy (15%), dalej byli Żydzi (8%), Białorusini (4%) i Niemcy (3%).
REKLAMA
Skład narodowościowy II Rzeczypospolitej wg. spisu powszechnego z 1921 r. Fot. PR Polacy dominowali jedynie w województwach centralnych i zachodnich, gdzie stanowili ponad 80 proc mieszkańców. W województwach południowych (krakowskie, lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie) było to już tylko 57 proc., a w województwach wschodnich (wołyńskie, poleskie, nowogródzkie) zaledwie 31 proc przy 31,5 proc ludności ukraińskiej, 26,3 proc białoruskiej i 8,8 proc żydowskiej.
Posłuchaj
- W warunkach, gdy w całej Europie przeważały hasła narodowe czy nacjonalistyczne, trudno było liczyć na zwycięstwo programów, które zakładały możliwość współżycia wspólnot etniczno-kulturowo-historycznych w ramach jednego państwa - oceniał w audycji "Historia żywa" historyk prof. Andrzej Nowak. - Zatem ta struktura etniczna Polski ujawniona przez spis powszechny z 1921 roku jednoznacznie wskazywała na to, jak trudno będzie w Polsce osiągnąć stabilizację.
Rzetelność spisu
Spis z 1921 roku, choć niezwykle ważny dla tworzącego się państwa polskiego, budzi duże zastrzeżenia badaczy. Po pierwsze, ze względu na dużą determinację władz i wynikający z tego pośpiech, spis przeprowadzono przed ostatecznym uformowaniem granic państwa. Badania nie uwzględniły terenów części Górnego Śląska i Litwy Środkowej (Wilna i okolic), które przyłączono do Polski w 1922 roku. Ziemie te zamieszkiwało ponad 1,5 mln ludzi. Z kolei oficjalne uregulowanie granicy z Litwą nastąpiło dopiero w 1923 roku.
REKLAMA
Nie uwzględniono też trwającej po wojnach i zmianach granic migracji. Przez kilka lat tereny Polski opuszczała ludność niemiecka, z kolei po zawarciu traktatu ryskiego z Rosji Sowieckiej przybywali repatrianci. Szacuje się, że już po dokonaniu spisu ziemie II RP zasiedliło nawet 500 tys. osób zza wschodniej granicy.
Co więcej, problem stanowiły kwestie organizacyjne i logistyczne, nieufność (szczególnie na ziemiach wschodnich), brak wiedzy drobnych rolników o dokładnym stanie posiadania, niskie uświadomienie narodowościowe w niektórych regionach (dla przykładu niemal 40 tys. ankietowanych podało narodowość "tutejszą") czy bojkot spisu przez część Ukraińców niezadowolonych z nowego układu politycznego.
***
Mimo wszelkich niedociągnięć spis powszechny z 1921 roku był krokiem milowym w statystycznych badaniach ludności naszego kraju i stanowił ważny punkt odniesienia dla władz odrodzonej po 123 latach niewoli Polski. Pokazywał, z jakimi problemami - od szkolnictwa po konflikty etniczne - musiała mierzyć się II Rzeczpospolita.
REKLAMA
th
Korzystałem z:
A. Gawryszewski, Ludność polska w XX wieku, Warszawa 2005.
REKLAMA