Najważniejsze informacje w skrócie:

• Zobowiązanie na przyszłość: Wpis na prestiżową listę UNESCO nie jest jedynie wyróżnieniem, ale przede wszystkim nakłada na depozytariuszy oraz lokalne samorządy obowiązek aktywnego wspierania i pielęgnowania górniczych tradycji.
• Wniosek międzynarodowy: Kandydatura została złożona wspólnie przez Polskę, Austrię i Luksemburg, co podkreśla uniwersalny charakter górniczego etosu, niezależnie od wydobywanego surowca czy granic państwowych.
• Pełny zakres ochrony: Proces heritagizacji obejmuje nie tylko same uroczystości z 4 grudnia, lecz cały „ekosystem” kultury, w tym mundur górniczy, specyficzny język zawodowy (socjolekt), pozdrowienie „Szczęść Boże!” oraz Karczmy Piwne i Combry Babskie.

Barbórka ma zostać wpisana na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości prowadzoną przez UNESCO. Wniosek złożony w 2024 roku ma zostać przyjęty przez Komitet Międzyrządowy ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego w grudniu 2025 roku. 

- W 2049 roku ma zostać zamknięta ostatnia kopalnia na Górnym Śląsku. Ten wpis to dla nas zobowiązanie do zachowania dziedzictwa, które przemija – wyjaśniła PAP historyczka i koordynatorka wpisu, dr Beata Piecha-van Schagen z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Ekspertka podkreśliła, że Barbórka niesie ze sobą wartości uniwersalne, celebrując przeżycie kolejnego roku w zdrowiu i szczęściu oraz wzmacniając wspólnotę, co jest esencją dla mieszkańców regionów górniczych.

Kandydatura Barbórki i związanych z nią tradycji ma charakter wielonarodowy. W przygotowaniu wniosku wzięły udział grupy z Polski, Austrii i Luksemburga. Strona polska reprezentuje szerokie spektrum wydobycia: górnictwo węgla kamiennego (Górny i Dolny Śląsk, w tym Wałbrzych), górnictwo soli (Wieliczka i Bochnia) oraz górnictwo kruszców (potomkowie górników rud z Tarnowskich Gór). Austrię reprezentują grupy ze Styrii i Karyntii (np. Bad Bleiberg), a Luksemburg – górnicy rud żelaza z regionu Minett, gdzie ostatnia kopalnia została zamknięta w 1981 roku, lecz tradycja jest wciąż silnym elementem tożsamości.

– Barbórka to święto, które od zawsze było początkiem i końcem roku dla górników. To czas radości i wspólnego celebrowania przetrwania kolejnego roku w zdrowiu. Wpis na Listę Reprezentatywną prowadzoną przez UNESCO nie jest tylko prestiżowym wyróżnieniem, oznacza także zobowiązania dotyczące ochrony i pielęgnowania tradycji, a także dostosowania jej do współczesnych wyzwań - powiedziała PAP dr Piecha-van Schagen.

„Uroczystość św. Barbary, patronki górników, przypada 4 grudnia. Coroczne obchody obejmują uroczystości religijne i świeckie dla górników i oraz społeczności lokalnych w miejscowościach górniczych i pogórniczych. Górnicy noszą uroczyste mundury lub stroje robocze i organizują publiczne przemarsze przez miejsca, w których pracują, wraz z przedstawicielami społeczności, stowarzyszeń, władz lokalnych. Parady są często prowadzone przez górnicze orkiestry dęte. Wizerunki świętej Barbary, które można znaleźć w kopalniach, kościołach, a także w pobliżu miast i wsi w formie pomników, są odwiedzane przez praktykujących i dekorowane kwiatami” – napisano we wniosku do UNESCO.

Barbórka dziedzictwem kulturowym. Co znajdzie się pod ochroną UNESCO?

Wniosek o wpis dotyczy znacznie szerszego wachlarza elementów niż tylko sama data 4 grudnia. Ma on objąć cały ekosystem kulturowy, którego zadaniem jest budowanie tożsamości górniczej.

Czy zachowanie zwyczajów Barbórki, w tym tych związanych z akademiami, oznaczać będzie także kultywowanie tradycji wypłacania nagród dla górników? Koordynatorka wniosku wyjaśniła, że ten element nie zostanie zachowany.

– Co po mszach i nabożeństwach? Uroczystości w kopalniach – akademie, podczas których wręczane są nagrody górnikom, słynne zegarki wręczane jubilatom z okazji 25-lecia pracy w górnictwie. To z kolei tradycja sięgająca drugiej połowy XIX w. Niestety ta część obchodów po zamknięciu kopalń bezpowrotnie zniknie – powiedziała „Dziennikowi Zachodniemu” dr Beata Piecha-van Schagen.

Zmiana odpowiedzialności. Koszty tradycji przechodzą na depozytariuszy

Wpis na Listę UNESCO nie jest wyłącznie symbolicznym gestem, ale pociąga za sobą konkretne zobowiązania. Zgodnie z „Konwencją UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego”, najważniejszym elementem wniosku jest program ochrony i podtrzymania żywotności dziedzictwa.

W praktyce oznacza to przeniesienie na depozytariuszy tradycji odpowiedzialności za jej kultywowanie. Dopóki kopalnie działają, to one finansują orkiestry zakładowe i Karczmy Piwne. Wraz z likwidacją zakładów, tradycje te często zanikają.

Depozytariuszami dziedzictwa są formalnie osoby i podmioty, które tę tradycję przechowują i kultywują. Obejmują one m.in. historyków, instytucje kultury, samorządy oraz same wspólnoty. Wpis wymusza na państwie i samorządach wsparcie dla stowarzyszeń i grup kultywujących zwyczaje, zapewniając im narzędzia do pozyskiwania grantów na działalność edukacyjną, zakup mundurów czy utrzymanie orkiestr. W ten sposób, to właśnie depozytariusze stają się kluczem do zachowania autentyczności i żywotności Barbórki.

Barbórka. Jak dziś świętuje górnicza brać?

Obchody Barbórki (4 grudnia, w dzień wspomnienia św. Barbary) to skomplikowany system rytuałów, który pełni funkcję spajającą dla społeczności górniczych. Tradycje te są żywe zarówno w czynnych zakładach, jak i w miastach pogórniczych.

Uroczystości rozpoczynają się już o świcie, kiedy to orkiestry zakładowe maszerują ulicami górniczych osiedli (np. na popularnym Nikiszowcu w Katowicach), budząc mieszkańców. Następnie odbywają się msze święte w kościołach katolickich lub nabożeństwa w kościołach.

W kopalniach mają miejsce uroczyste akademie, podczas których wręczane są nagrody, a jubilaci z okazji 25-lecia pracy w górnictwie otrzymują słynne zegarki – tradycja ta sięga drugiej połowy XIX wieku.

Najbardziej widowiskowym i integrującym elementem są biesiady. Karczmy Piwne, męski rytuał wywodzący się ze zwyczajów średniowiecznych gwarków, są formalnym spektaklem, często z symbolicznym przyjmowaniem młodych górników do stanu. Równolegle, kobiety świętują na Combrach Babskich, spotkaniach bez udziału mężczyzn (poza obsługą), mających charakter karnawałowy.

Barbórka potrafi jednak przetrwać nawet tam, gdzie górnictwo zniknęło. Przykładem jest Wałbrzych, gdzie wydobycie zakończono w latach 90.. Tamtejsze obchody przekształciły się w "Festiwal Tradycji Górniczych", a rolę kopalni przejęły instytucje kultury, takie jak Centrum Nauki i Sztuki "Stara Kopalnia". Doświadczenia Wałbrzycha, a także Austrii i Luksemburga, pokazują, że święto może ewoluować w dziedzictwo regionalne, zachowując autentyczność.

Wpis na listę UNESCO ma pomóc w globalnym zabezpieczeniu tego kruchego dziedzictwa, zapewniając, że kiedy zamilkną maszyny wyciągowe, orkiestry dęte będą grały dalej, a tradycja przetrwa jako wspólnotowe święto tożsamości.

Czytaj także: 

• Miliardy na górnictwo, a tylko 11% trafia do kopalń. Co z resztą pieniędzy?
• Barbórka. Jak górnicze święto obchodzono na przestrzeni wieków
• Górnicza amnestia na Barbórkę? Górnicy powołują się na "tradycję", w sieci wrze

Źródło: Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie“/PAP/Dziennik Zachodni/Michał Tomaszkiewicz