Starożytne wojowniczki. Kobiety, które podbijały antyczny świat

Sun Zi rzekł: "Gdyby tylko dano mi władzę, z każdego człowieka podjąłbym się zrobić dobrego żołnierza". Władca sprzeciwił się: "Rozumiem, że wszystko to można osiągnąć z ludźmi odważnymi, wyrobionymi i przewidującymi. Ale bardzo wielu nie spełnia tych warunków". Sun Zi odparł: "Mnie to bez różnicy. Powiedziałem, że wyszkolę każdego, jaki by nie był". Helu [imię władcy - przyp. red.] spytał: "Więc potrafiłbyś nawet kobietom wpoić odwagę i zrobić z nich wzorowych żołnierzy?". Sun Zi odrzekł stanowczo: "Tak jest, panie".

Sun Zi, Sztuka wojenna, tłum. R. Stiller, 2004.

I rzeczywiście, Sun Zi, mistrz wojennego fachu, żyjący w Chinach w IV w. p.n.e., za pomocą surowej dyscypliny zdołał utworzyć kobiecy oddział na dworze króla Helu. Przekaz tej opowieści był oczywisty. Sun Zi, autor najstarszego na świecie podręcznika sztuki wojennej, był tak wybitny, że potrafił uczynić żołnierzy nawet z kobiet.

Przez całe dzieje ludzkości wojowanie było zajęciem głównie męskim, ale i w czasach Sun Zi (a nawet wcześniejszych) żyły kobiety, które przełamywały ten schemat. Również starożytne Chiny znają przypadki walecznych kobiet. Najsłynniejszą była uwieczniona w filmie Disneya Mulan, która wstąpiła do armii w zastępstwie za ojca. Choć opowieść ta najprawdopodobniej należy do legendy, w świecie antycznym nie brakowało kobiet, które zasłynęły jako wojowniczki, dowódczynie i prowadzące podboje królowe.

REKLAMA

Sammu-ramat

Żyła na przełomie IX i VIII wieku p.n.e. w Asyrii, jednym z najpotężniejszych państw starożytnego Bliskiego Wschodu. Była żoną króla Szamszi-Adada V (824-811) i matką jego następcy Adad-Nirari III (810-783). Po śmierci męża przez kilka lat sprawowała rzeczywistą władzę w państwie w imieniu nieletniego syna.

O jej działalności i pozycji wspomina kilka steli, czyli pamiątkowych tablic, na których wymieniana jest wśród asyryjskich królów i najważniejszych dostojników państwowych. Jedna opowiada o prowadzonej przez królową wyprawie wojennej. Sammu-ramat i jej syn przeszli na czele swojej armii rzekę Eufrat, a następnie pokonali na polu bitwy i podporządkowali sobie dwa przygraniczne państewka.

W przeciągu 1400-letniej historii Asyrii królowych było kilka, ale Sammu-ramat była nie tylko pierwszą, która sprawowała władzę, ale i jedyną, która prowadziła kampanię wojenną. Niezwykła władczyni przez badaczy utożsamiana jest z Semiramidą, znaną z bliskowschodnich i greckich legend półboginią i asyryjską władczynią. Być może Sammu-ramat wywarła na współczesnych tak duże wrażenie, że w przekazywanych przez stulecia podaniach zaczęto przypisywać jej boskie pochodzenie.

Tomyris

Królowa koczowniczego plemienia Masagetów, zamieszkujących w starożytności tereny Azji Centralnej na wschód od Morza Kaspijskiego. Tomyris do historii przeszła jako pogromczyni Cyrusa II Wielkiego, władcy Persji.

REKLAMA

Tak naprawdę nie ma pewności, co do tego, jak zakończył żywot ten wybitny twórca perskiej potęgi (zm. 529 r. p.n.e.). Istnieje na ten temat kilka antycznych przekazów, a jeden z nich, pozostawiony przez Herodota (V w. p.n.e.), Greka, nazywanego Ojcem Historii, mówi właśnie o koczowniczej królowej.

Zdaniem antycznego historyka Tomyris przejęła władzę nad swoim ludem po śmierci męża. Cyrus zaproponował królowej ożenek, ale ta świadoma, że królowi chodzi tylko o rozpostarcie władzy nad Masagetami, odrzuciła zaręczyny. Władca postanowił więc podporządkować sobie siłą koczownicze plemię i ich niepokorną królową. W czasie wyprawy wojennej syn Tomyris trafił do niewoli perskiej i tam zmarł. Królowa przyrzekła wojowniczemu Cyrusowi, że go nasyci krwią. I słowa dotrzymała.

W czasie walnej bitwy Persowie musieli uznać wyższość Masagenetów, a wśród wielu poległych znalazł się również Cyrus. Jak zanotował w "Dziejach" Herodot, Tomyris napełniła bukłak ludzką krwią i wrzuciła do środka odciętą głowę króla. W ten sposób spełniła daną mu obietnicę. Scena ta stała się bardzo popularna w nowożytnej sztuce europejskiej. Sięgnął po nią m.in. Peter Paul Rubens.

Artemizja

Królowa Halikarnasu, greckiego miasta położonego na wybrzeżu Azji Mniejszej, obecnie w Turcji. Pod swoją władzą miała również kilka innych okolicznych miast i wysp na Morzu Egejskim. Gdy w 480 roku p.n.e. władca Persji, Kserkes I, zorganizował wielką wyprawę na Grecję, stanęła po jego stronie.

REKLAMA

Wiele miejsca w swoich "Dziejach" poświęcił jej Herodot, urodzony na krótko przed tymi wydarzeniami w Halikarnasie. Historyk podziwiał ją, że "jako niewiasta wzięła udział w wyprawie przeciw Helladzie", że "szła na wojnę z wrodzonej odwagi i dzielności". Artemizja stała na czele mężczyzn "z Halikarnasu, Kos, Nisyros i z Kalydny", jej pięć okrętów było jednymi z najznakomitszych w sprzymierzonej armii, a do tego Kserkses uważał jej rady za najbardziej wartościowe.

Uczestniczyła w przegranej przez Persów morskiej bitwie pod Salaminą w 479 roku. Herodot zanotował, że w czasie ucieczki zatopiła okręt ("nie mogę orzec, czy umyślnie tak postąpiła, czy przypadkiem"). Płynął nim inny sprzymierzony z Kserksesem władca, z którym Artemizja nie miała najlepszych relacji. Tym manewrem zyskała potrójnie. Nie tylko bowiem pozbyła się osobistego wroga, ale grecki pościg uznał ją za sprzymierzeńca i odpuścił gonitwę, a do tego Kserkses uznał, że królowa zniszczyła wrogi okręt. Miał wówczas powiedzieć: "Mężowie stali się u mnie kobietami, a kobiety mężami".

Można założyć, że Herodot mógł nieco podkoloryzować dokonania swojej rodaczki, ale nie zmienia to faktu, że Artemizja była postacią wyjątkową. Docenili ją także twórcy popkultury, którzy sięgali po wdzięczny temat wojen perskich, zwłaszcza słynnej bitwy pod Termopilami. Postać królowej pojawiła się w filmie "300 Spartan" z 1962 roku, z kolei w "300: Początek Imperium" z 2014 roku jest jedną z głównych bohaterek.

Olimpias

Olimpias, zwana także Olimpiadą, w tym zestawieniu znalazła się nie tyle dzięki dokonaniom na polach bitew, ale przez swoją ambicję i wpływ na losy Macedonii w okresie największego jej rozkwitu. Pochodziła z sąsiadującego z Macedonią królestwa Epiru. Była żoną Filipa II (382-336 p.n.e.), twórcy macedońskiej potęgi i matką Aleksandra Wielkiego (356-323), który tę potęgę zwielokrotnił. Syn Filipa i Olimpias, uznawany za jednego z największych wodzów w dziejach, podporządkował sobie terytorium od Grecji i Egiptu po zachodnie granice Indii.

REKLAMA

Olimpias poza Aleksandrem urodziła Filipowi jeszcze córkę o imieniu Kleopatra. Po kilku latach małżeństwo zaczęło się rozpadać, prawdopodobnie przez trudną do zaakceptowania przez męża ambicję żony, która chciała mieć większy wpływ na władzę. Olimpias wyjechała z dziećmi do Epiru, a Filip ponownie się ożenił. Gdy Olimpias i dorastający Aleksander zaczęli zbierać armię przeciwko Filipowi, ten zgodził się zakończyć spór z żoną i aby uniknąć wojny z zachodnim sąsiadem, zgodził się na ślub Kleopatry z królem Epiru. W czasie wesela został skrytobójczo zamordowany, najpewniej z rozkazu Olimpias, która doprowadziła także do śmierci młodziutkiej żony Filipa i ich nowonarodzonego dziecka.

Władzę przejął jej ukochany syn Aleksander, który wkrótce wyruszył na podbój Azji. Z jego rozkazu sprawami Macedonii zarządzał stary przyjaciel ojca, Antypater, czego nie potrafiła zaakceptować ambitna i żądna władzy Olimpias. Ostatecznie została zmuszona ponownie wyjechać do Epiru, którym po śmierci męża władała jej córka Kleopatra. Gdy w 323 roku w Babilonie Aleksander Wielki zmarł, rozpoczęła się walka o władzę w ogromnym państwie między zwolennikami maleńkiego syna władcy (urodzony kilka tygodni po śmierci ojca Aleksander IV), a ociężałym umysłowo przyrodnim bratem władcy, Filipem III.

W europejskiej części imperium o tron rywalizowali ze sobą syn Antypatra Kassander (który znajdował się poza Macedonią) oraz wybrany przez Antyparta na swojego następcę Poliperchon. Gdy Kassander zyskał poparcie Eurydyki, żony Filipa III, Poliperchon dla wzmocnienia swojej pozycji ściągnął z Epiru Olimpias. Królowa wykorzystała sytuację do zemsty na swoich prawdziwych i wyimaginowanych przeciwnikach. Nie tylko zamordowała Filipa III i Eurydykę, lecz także doprowadziła do śmierci wielu znakomitych Macedończyków, których podejrzewała o wspieranie Kassandra.

To ściągnęło na nią wrogość również wielu jej dotychczasowych zwolenników, którzy przeszli na stronę rywala. Zamknięta z kilkuletnim Aleksandrem IV w twierdzy Pydna broniła się przez wiele miesięcy przed armią Kassandra. Ostatecznie trafiła w ręce rywala, który skazał ją na śmierć przez ukamieniowanie. Wyrok wykonali żołnierze. W słynnym filmie "Aleksander" z 2004 roku w postać Olimpias wcieliła się Angelina Jolie.

REKLAMA

Boudika

Była żoną Prasutagusa, króla zależnego od Rzymu ludu Icenów, zamieszkujących wschodnią Brytanię. Ze względu na brak męskiego potomka władca przed śmiercią (zm. 60 r.) uczynił swymi spadkobiercami dwie córki oraz cesarza Nerona. Wierzył, że w ten sposób zabezpieczy losy rodziny. Stało się dokładnie odwrotnie.

Rzymianie zaczęli panoszyć się w państwie Icenów i na królewskim dworze. Dokonywali grabieży i gwałtów. Zhańbienia przez rzymskich żołnierzy nie uniknęły również żona i córki zmarłego władcy. Wydarzenia ta doprowadziły do wybuchu antyrzymskiego powstania. Na jego czele stanęła Boudika, która chciała pomścić krzywdę, jaką ona, jej najbliżsi i rodacy doznali od Rzymian.

Do zrywu dołączyły się inne plemiona ze wschodniej Brytanii. Powstańcy zdołali zdobyć i złupić kilka rzymskich miast, w tym Londinum (ob. Londyn). Żądni zemsty za upokorzenia powstańcy wymordowali wielu Rzymian, zniszczyli cesarską świątynię w Camulodunum (ob. Colchester) i odnieśli wiele zwycięstw na polu bitwy.

Sytuacja zmieniła się po przybyciu Gajusza Swetoniusza Paulinusa, namiestnika Brytanii, który dotychczas zajęty był wyplenianiem kultu religijnego zwanego druidyzmem na wyspie Mona. Wódz zdołał pokonać oddziały Boudiki w walnej bitwie i stłumić powstanie. Po tej klęsce królowa najprawdopodobniej popełniła samobójstwo. Uważana jest za jedną z angielskich bohaterek narodowych.

REKLAMA

Siostry Trung

Niemal w tym samym czasie podobna historia wydarzyła się na drugim końcu świata. W tej opowieści w rolę Imperium Rzymskiego wcieliły się Chiny, a zamiast Icenów wystąpili Wietnamczycy. Chińska okupacja, a zwłaszcza narzucony ucisk fiskalny, spotykały się z dużym niezadowoleniem podbitego ludu. W 40 r. wybuchło antychińskie powstanie, na czele którego stanęły siostry Trung.

Bezpośrednim powodem wybuchu zrywu było wykonanie z rozkazu chińskiego namiestnika kary śmierci na arystokracie. Chcąca pomścić męża Trung Trac wraz z młodszą siostrą Trung Nhi, zdołała przekonać do walki niezadowoloną z okupacji wietnamską arystokrację. W krótkim czasie siostry Trung opanowały dużą część zajmowanych przez Chińczyków ziem i ogłosiły się władczyniami wyzwolonych terytoriów.

Wobec ogromnej przewagi chińskiego potencjału militarnego, zryw był skazany na porażkę. W 42 roku powstańcy zostali pokonani na polu bitwy, a rok później, w obliczu zbliżającej się nieuniknionej klęski, siostry Trung popełniły samobójstwo, topiąc się w nurtach rzeki. Do dziś Wietnamczycy czczą je jako bohaterki narodowe.

Septymia Zenobia

Jedyna w tym zestawieniu kobieta, która przyjęła tytuł cesarski. Była władczynią Palmyry (ob. Syria), miasta położonego na pograniczu Imperium Rzymskiego i Persji. Palmyra była zależna od Rzymu, ale cieszyła się pewną autonomią. Jej pozycja wzrosła za czasów panowania Odenatusa w połowie III wieku.

REKLAMA

Gdy bowiem Persowie zaatakowali Rzym i zajęli znaczne terytorium na wschodzie, a do niewoli dostał się cesarz Walerian (260 r.), dalszy pochód nieprzyjaciela zatrzymały właśnie oddziały władcy Palmyry. W nagrodę Odenatus otrzymał od Rzymu tytuł wodza Wschodu i władzę nad całą rzymską armią we wschodniej części imperium.

Po śmierci Odenatusa w 267 roku tron objął jego syn Vaballathus, ale ze względu na młody wiek w jego imieniu rządziła matka Septymia Zenobia. Królowa dążyła nie tylko do pełnej niezależności Palmyry od Rzymu, ale i rozszerzenia granic swojego państwa kosztem wschodnich prowincji rzymskich. Wkrótce pod jej panowaniem znalazła się m.in. część Azji Mniejszej i Egipt. Wyprawa wysłana przez cesarza Galienusa (268-270) została rozbita przez armię Zenobii pod miastem Emesa (ob. Hims w Syrii). Będąca u szczytu potęgi Zenobia, przyjęła z synem tytuły cesarskie.

Kres panowaniu Zenobii przyniosły rządy cesarza Aureliana (270-275). Władca odbił z jej rąk Egipt i Azję Mniejszą, a następnie ruszył na Palmyrę. Rzymianie rozbili wojska cesarzowej pod Antiochią i Emesą. W obu krwawych bitwach uczestniczyła Zenobia, która następnie skryła się w Palmyrze i oczekiwała na perskie posiłki. Te jednak nie nadeszły. W 273 roku Aurelian zdobył miasto, a Zenobia trafiła do niewoli. W czasie triumfalnego wjazdu zwycięskiego Aureliana do Rzymu, zakuta w złote łańcuchy ambitna cesarzowa była prezentowana jako jedna ze zdobyczy wojennych.

Źródła: Polskie Radio

REKLAMA

Herodot, Dzieje, 2005; A. Donimirski, Niezwykłe kobiety w dziejach, 1988; E. Frahm, From Sammu-ramat to Semiramis and Beyond: Metamorphoses of an Assyrian Queen, w: Woman at the dawn of history, 2020; M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, 1995; W. Olszewski, Historia Wietnamu, 1991; G. Roux, Mezopotamia, 1998; A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, 2010; Britannica.