Tajemnice biografii Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. 8 pytań i prób odpowiedzi
– O życiu tego pisarza wiemy niewiele, szczególnie o jego dzieciństwie i młodości. Gustaw Herling-Grudziński nigdy nie wspominał o żydowskich korzeniach swojej rodziny. Kłopotem dla biografów jest nawet miejsce jego urodzenia – mówił w Polskim Radiu prof. Włodzimierz Bolecki. W 25. rocznicę śmierci autora "Innego świata" przedstawiamy osiem pytań o jego wczesną biografię. I osiem odpowiedzi.
2025-07-04, 08:00
Co wiemy o korzeniach rodziny Gustawa Herlinga-Grudzińskiego?
Według metryki pisarz otrzymał (po dziadku ze strony matki) imię "Gecel vel Gustaw". Również na jego świadectwie maturalnym widnieje "Herling vel Grudziński Gecel vel Gustaw".
Jednak Gustaw Herling-Grudziński nie wspominał o żydowskich korzeniach swojej rodziny.
– Trzeba pamiętać, że on wychował się on w okresie II Rzeczpospolitej. Pisarze polscy żydowskiego pochodzenia chcieli być wówczas pisarzami polskimi. Krytycy o orientacji endeckiej czy narodowej mówili im o żydowskich korzeniach, używając tego jako argumentu, że ci nie są pisarzami polskimi. Była to forma stygmatyzacji – podkreślał prof. Włodzimierz Bolecki, znawca twórczości i biografii Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
Posłuchaj
Gdzie się urodził Gustaw Herling-Grudziński?
Data urodzenia Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest pewna: 20 maja 1919 roku. – Miejsce urodzenia natomiast budzi już kontrowersje – mówiła dr Irena Furnal, badaczka twórczości Herlinga-Grudzińskiego i jego związków z Kielecczyzną. – Jego ojciec w metryce zgłosił narodzenie syna w Skrzelczycach. W tamtym czasie był właścicielem skrzelczyckiego folwarku, pewnie z tego powodu taką informację podał. Budzi ona jest wątpliwości, gdyś sam pisarz twierdził, że urodził się w Kielcach.
Posłuchaj
Suchedniów, młyn. Pocztówka z pocz. XX w. Fot. Polona/domena publiczna Jaka jest geneza drugiego członu nazwiska?
Ojcem pisarza był, jak widnieje na metryce urodzenia, Jakób-Josek Herling vel Grudziński. Jego syn przejął to podwójne nazwisko (co ciekawe jednak, książki pisarza wydawane były w przekładach jedynie pod nazwiskiem Herling). Z drugim członem nazwiska, jak ustalili biografowie, związana jest pewna rodzinna, sięgająca wydarzeń z XIX wieku legenda.
Posłuchaj
Czy ojciec Gustawa Herlinga-Grudzińskiego był niepiśmienny?
Metryka urodzenia pisarza nie jest podpisana przez jego ojca Jakuba (co ciekawe, metrykę tę sporządził Roman Kapuściński, dziadek słynnego reportażysty). Na dokumencie tym natomiast widnieje informacja wskazująca, że ojciec Gustawa Herlinga-Grudzińskiego był jakoby niepiśmienny.
– Podejrzenia, że nie potrafił pisać, są nieuzasadnione – zaznaczała w Polskim Radiu dr dr Irena Furnal.
Posłuchaj
(Nowa) Słupia pod św. Krzyżem, pocztówka z 1938 r. Fot. Polona/domena publiczna. Gustaw Herling-Grudziński debiutował w 1935 roku reportażem "Świętokrzyszczyzna". Do legendy o Pielgrzymie Świętokrzyskim powrócił w słynnym opowiadaniu "Wieża" Kim byli i jak wpłynęli na młodego Gustawa jego kieleccy sąsiedzi?
Sąsiadem w kamienicy Gustawa byli m.in. ojciec pierwszego w Kielcach założyciela dwóch kin. Do jednego z tych kin miała niedaleko mama przyszłego pisarza. Syn zapamiętał ją jako kinomankę, zresztą bardzo sentymentalną: z seansów wracała zalana łzami.
Wśród innych sąsiadów byli również: założyciel księgarni, a także miłośnik muzyki urządzający domowe koncerty.
Posłuchaj
Co się wydarzyło po śmierci matki Gustawa Herlinga-Grudzińskiego w 1932 roku?
W czasie roku szkolnego Gustaw mieszkał razem z matką, Dorotą (Dobrusią) z Bryczkowskich, i rodzeństwem w Kielcach przy ul. Sienkiewicza. Ojciec przebywał w okolicach Suchedniowa, był współwłaścicielem tamtejszego młyna.
Kiedy Gustaw miał niespełna 13 lat, zmarła jego matka. Mieszkanie kieleckie Herlingów-Grudzińskich zostało zlikwidowane.
Posłuchaj
Kielce, ulica Sienkiewicza, fotografia Henryka Poddębskiego z ok. 1936 r. Fot. Polona/domena publiczna
Co wiemy o rodzeństwie pisarza?
Gustaw by najmłodszy z czworga dzieci Józefa Herlinga-Grudzińskiego i Doroty z Bryczkowskich.
Jego starszy brat, Maurycy (wg metryki: Abram Mojżesz), działał w strukturach Rady Pomocy Żydom, "Żegota". Wziął udział w Powstaniu Warszawskim, natomiast po wojnie wstąpił do PZPR.
Posłuchaj
Jakim uczniem był Gustaw Herling-Grudziński?
W 1929 roku 10-letni Gustaw został przeniesiony z gimnazjum prowadzonego przez gminę żydowską do Państwowego Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Kielcach. Wśród wcześniejszych uczniów też placówki byli m.in. Bolesław Prus i Stefan Żeromski (który został patronem szkoły).
Które przedmioty sprawiały przyszłemu pisarzowi najwięcej kłopotów? Które lubił?
Posłuchaj
Państwowe Gimnazjum im. Mikołaja Reja od 1934 roku zmieniło nazwę na Państwowe Gimnazjum i Liceum im. Stefana Żeromskiego. Na zdj. budynek szkoły z ok. 1934 roku. Fot. NAC/domena publiczna Źródło: Polskie Radio/jp
Z. Kudelski, "Biografia Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego", www.bn.org.pl, tegoż: "Gustaw Herling-Grudziński – wątek żydowski. W kręgu biografii i i twórczości", "Rzecz o Książkach" [dodatek do dziennika "Rzeczpospolita"] 2003, nr 7(44).