Synagoga Wielka w Katowicach. Zabytek, którego już nie ma

Wielotysięczne przedsięwzięcie

Pierwsze pomysły wybudowania bożnicy pojawiły się początku lat 90. XIX wieku, gdy - po przyłączeniu do Gminy Synagogalnej w Katowicach wsi Bogucice i Zawodzie - okazało się, że Stara Synagoga nie jest już w stanie pomieścić wszystkich wiernych. Dysponowała ona bowiem zaledwie trzystoma miejscami siedzącymi, podczas gdy w ówczesnych czasach ludność żydowska stanowiła blisko trzynaście procent populacji tego sześciotysięcznego miasta.

Według informacji dostępnych na stronie warszawskiego Muzeum Historii Żydów Polskich Polin po konsultacji Gminy ze specjalnie w tym celu powołanymi organami doradczymi - Komisją Finansową i Komisją Budowy - żydowscy przedstawiciele zwrócili się do pruskich władz państwowych o zgodę na budowę, którą udało się zdobyć w 1897 roku.

Niedługo później Gmina kupiła za sumę 6000 marek działkę - mieszczącą się przy dzisiejszej ulicy Adama Mickiewicza - o powierzchni 4400 metrów kwadratowych. Prócz samej synagogi na terenie miał stanąć budynek administracyjny z salą posiedzeń dla Gminy i mieszkaniami dla zarządcy i sługi bożnicy (obecnie znajduje się w nim przychodnia zdrowia), mykwa (aktualnie mieści się w niej siedziba firmy ubezpieczeniowej), rytualna rzeźnia drobiu i piekarnia macy.

Budynki miał otoczyć ogród ozdobny. Według planów sama synagoga natomiast miała być na tyle wielka, aby pomieścić co najmniej sześciuset mężczyzn i czterysta pięćdziesiąt kobiet.

REKLAMA

Koszt przedsięwzięcia początkowo wyceniono na 350 tysięcy marek, ostatecznie osiągnął on jednak 500 tysięcy marek.

W stylu neogotyckim  i neorenesansowym

Spośród trzech nadesłanych projektów, Komisja Budowy wybrała koncepcję architekta Maxa Grünfelda, reprezentującego firmę Ignatz Grünfeld Baugeschäft, która trzydzieści lat wcześniej zbudowała Starą Synagogę w Katowicach.

Kamień węgielny pod budowę położył w 1896 roku ówczesny rabin katowicki Salomon Wiener, natomiast same prace rozpoczęły się wczesną jesienią 1898 roku. Trwały dwa lata, a zwieńczyło je otwarcie synagogi 12 października 1900 roku w święto Rosz ha-Szana, będące judaistycznym Nowym Rokiem. Głównym punktem programu była uroczysta procesja zaproszonych gości i wiernych oraz zapalenie w świątyni wiecznego światła.

Jak wynika z informacji opublikowanych na stronie Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie, budynek według projektu Grünfelda łączył w sobie elementy stylu neogotyckiego, eklektycznego, neorenesansowego i mauretańskiego, a także nawiązywał do Nowej Synagogi w Berlinie i bożnicy w niemieckim mieście Bochum. Wzniesiony został na planie prostokąta i mógł pomieścić prawie siedmiuset mężczyzn i trochę ponad pięćset kobiet. Wyróżniał się wielką zdobioną kopułą o żebrowej konstrukcji zakończoną latarnią oraz dużymi neogotyckimi oknami udekorowanymi maswerkami.

REKLAMA

Prócz wspomnianej już mykwy i budynku administracyjnego dla Gminy Synagogalnej, ostatecznie zdecydowano się wznieść również szkołę. Obecnie w budynku mieści się liceum.

Zniszczenie i planowana odbudowa

Według informacji dostępnych na stronie Muzeum Polin bożnica spłonęła wieczorem 8 września 1939 roku. Ogień został podłożony przez Niemców, którzy nadzorowali, aby nikt nie próbował go ugasić. I tak koło trzeciej w nocy zapadł się dach budynku wraz z ozdobną kopułą, a Wielka Synagoga przeszła do historii.

Kilkanaście dni później Niemiecka Policja Budowlana nakazała lokalnej Gminie żydowskiej rozebrać pozostałości po bożnicy. Wkrótce potem budynki administracyjne, które ocalały zostały przejęte przez Gestapo.

Zobacz także:

REKLAMA

• Zakończenie akcji likwidacyjnej warszawskiego getta
• Szymon Wiesenthal. Łowca nazistów
• "Oddajcie mi swoje dzieci". Wielka czystka niemiecka w getcie łódzkim
• Powstanie w białostockim getcie. Drugie co do wielkości po Warszawie

Pierwsze plany odbudowy synagogi zaczęły powstawać tuż po wojnie, jednak nigdy nie udało się ich zrealizować. W 2006 roku zamiary te wskrzesiła fundacja Or Chaim, która opublikowała projekty odbudowy bożnicy w formie, w jakiej istniała jeszcze na początku 1939 roku. Obecnie na terenie świątynnym znajduje się Plac Synagogi z targiem oraz pomnik ją upamiętniający.

jb

Podczas pracy korzystałam z artykułu poświęconego Synagodze Wielkiej w Katowicach, opublikowanego na stronie Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie.