Papież z Afryki lub Bliskiego Wschodu? Kościół pierwszych wieków znał takie przypadki

Święty Piotr

Zgodnie z ugruntowaną przez wieki tradycją zestawienie papieży otwiera Piotr Apostoł, choć sama idea papiestwa narodziła się dużo później. Ba, nawet pomysł, by nad lokalną społecznością chrześcijańską jednoosobową władzę sprawował biskup, zaczął wchodzić w życie w II wieku. Dopiero wówczas, by podkreślić ciągłość urzędu, zaczęto wywodzić funkcję biskupa Rzymu od Piotra.

Papiestwo swoje prawa do sprawowania władzy nad całą wspólnotą chrześcijańską wywodziło z fragmentu Ewangelii Mateusza, w którym Jezus rzekł: "Ty jesteś Piotr [czyli Skała] i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie".

Piotr pochodził z Betsaidy w Ziemi Świętej, położonej w ówczesnej rzymskiej prowincji Judea. Nauczał w Rzymie i jest, na równi z św. Pawłem, uznawany za twórcę gminy chrześcijańskiej w stolicy imperium. Według starożytnych autorów pierwszy papież zginął śmiercią męczeńską w czasie prześladowań chrześcijan prowadzonych przez cesarza Nerona, prawdopodobnie w 64 roku. Został ukrzyżowany głową w dół.

Syn Judasza papieżem?

Najwięcej wątpliwości co do obecności w tym zestawieniu budzi papież Ewaryst. Ze względu na braki źródłowe posiadamy znikome informacje na jego temat. Nie wiemy nawet, jak długo sprawował urząd biskupa Rzymu. Trwało to na pewno około dziesięciu lat na przełomie I i II wieku.

REKLAMA

Nie ma niestety pewności, co do pochodzenia Ewarysta. W sporządzonej w VI wieku (i później uzupełnianej) księdze "Liber Pontificalis", w której gromadzono informacje na temat wszystkich biskupów Rzymu, pojawia się informacja o tym, że Ewaryst był Grekiem, a jednocześnie synem Żyda o imieniu Judasz z Betlejem. Zdaniem teologa, znawcy historii chrześcijaństwa, autora "Encyklopedii papieży", J.N.D. Kelly’ego zapis ten jest mało wiarygodny. Jeśli jednak przychylimy się do antycznego źródła, należy uznać Ewarysta za drugiego papieża rodem z Ziemi Świętej.

Z kolei Anicet, zasiadający na papieskim tronie w latach ok. 155-166, był Syryjczykiem. Urodził się, podobnie jak cesarz Heliogabal (218-222), w należącym do Rzymu mieście Emesa (ob. Hims). Prawdopodobnie odpowiedzialny był za wybudowanie na Wzgórzu Watykańskim grobowca św. Piotra, odkrytego przez archeologów w połowie XX wieku.

Łacina w Kościele

Pierwszym w historii papieżem z Afryki był Wiktor I (189-198). Choć informacja ta może zaskakiwać, należy pamiętać, że Imperium Rzymskie swym zasięgiem obejmowało cały basen Morza Śródziemnego, w tym północne wybrzeże Afryki, gdzie prężnie rozwijały się społeczności chrześcijańskie. Dla przykładu, z afrykańskiej Tagasty (ob. Suk Ahras w Algierii) pochodził jeden z Ojców Kościoła, św. Augustyn.

Wiktor był nie tylko pierwszym biskupem Rzymu z Czarnego Lądu, ale też pierwszym papieżem, który propagował używanie języka łacińskiego w Kościele. Dotychczas prym wiodła greka, bardziej rozpowszechniona zwłaszcza we wschodnim basenie Morza Śródziemnego, skąd przyszło chrześcijaństwo i gdzie wspólnoty rozwijały się najszybciej.

REKLAMA

Co więcej, Wiktor był pierwszym papieżem, który utrzymywał kontakty z dworem cesarskim. Dzięki kontaktom z Marcją, chrześcijańską towarzyszką cesarza Kommodusa (180-192), doprowadził do uwolnienia skazanych na pracę w kopalni współwyznawców.

Z dużą stanowczością propagował ujednolicenie ustalania daty Wielkanocy, a nieposłusznych jego woli chrześcijan z Azji Mniejszej ekskomunikował.

Chrześcijaństwo legalne

Innym przełomowym papieżem z Afryki był Milcjades. W czasie jego krótkich rządów (311-314) miało miejsce jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach chrześcijaństwa - wprowadzono edykt mediolański, zapewniający tolerancję religijną w imperium. Skończył się okres prześladowań, a chrześcijaństwo stało się religią legalną, a nawet faworyzowaną przez cesarza Konstantyna, który bardzo angażował się w życie Kościoła.

Od czasów Milcjadesa do papiestwa należy Pałac Laterański w Rzymie.

REKLAMA

Barbarzyńcy na Zachodzie

Gelazy (Gelazjusz) – według informacji w Liber Pontificalis Afrykanin, zdaniem J.N.D. Kelly’ego jego rodzina pochodziła z Afryki, ale urodził się w Rzymie - panował w latach 492-496. Rzymska państwowość na Zachodzie już wówczas nie istniała (wschodnia część imperium, ze stolicą w Konstantynopolu, przetrwała do 1453 roku), a na jej ruinach powstawały nowe, barbarzyńskie królestwa. W Italii panowali Ostrogoci, ale ich władca Teoderyk, chrześcijanin, nie wtrącał się w sprawy Kościoła.

Od czasów Konstantyna to cesarze odgrywali rolę przywódczą w Kościele. Gdy barbarzyńskie podboje doprowadziły do upadku zachodnich cesarzy i oddzieliły Rzym od ich wschodnich odpowiedników, zaczęła wzrastać rola papiestwa.

Papież Gelazy walczył o uznanie pierwszeństwa Rzymu w świecie chrześcijańskim, czym pogłębiał spór z Konstantynopolem. Jako pierwszy biskup Rzymu nazywany był "namiestnikiem Chrystusa". Ukuł teorię o dwóch niezależnych od siebie władzach, które rządzą światem - królewskiej i biskupiej. Tę drugą reprezentował papież i to ona, zdaniem Gelazego, jest ważniejsza.

Muzułmanie na Wschodzie

Gelazy był jednym z pierwszych papieży po upadku zachodniej części Imperium Rzymskiego, z kolei pontyfikat następnego biskupa Rzymu spoza Europy przypadł na czasy początku muzułmańskich podbojów. Teodor I, bo o nim mowa, był Grekiem, ale pochodził z Jerozolimy. Gdy w 642 roku wstępował na tron papieski (zm. 649) jego rodzinne miasto, tak ważne dla chrześcijan i Żydów, od kilku lat znajdowało się już pod panowaniem Arabów.

REKLAMA

Teodor przybył do Rzymu prawdopodobnie jako uciekinier przed muzułmańskimi najeźdźcami. Możliwe, że podobny los spotkał następnego nieeuropejskiego papieża, Jana V. Ten urodził się w syryjskiej Antiochii, która stanowiła jeden z najważniejszych ośrodków chrześcijaństwa pierwszych wieków. Syria została podbita przez Arabów w latach 30. VII wieku. Jan V papieżem został pół wieku później, ale nie cieszył się dobrym zdrowiem i dużą część krótkiego pontyfikatu (685-686) spędził na łożu boleści.

Jeszcze krócej na tronie papieskim zasiadał jego rodak Syzyniusz, który zmarł w lutym 708 roku, niecałe trzy tygodnie po objęciu urzędu biskupa Rzymu. Po nim władzę w Kościele przejął kolejny Syryjczyk, Konstantyn. W czasie swojego pontyfikatu (zm. 715) zabiegał o dobre relacje z Konstantynopolem, a nawet poświęcił rok na podróż do stolicy Bizancjum.

Nie wiemy, kiedy urodzili się Syzyniusz i Konstantyn, ale gdy obejmowali tron Piotrowy, Syria od ponad 70 lat znajdowała się pod panowaniem muzułmańskim. Można więc przypuszczać, że obaj przyszli na świat już jako poddani wyznawców Islamu.

Z całą pewnością w muzułmańskim kraju urodził się papież Grzegorz III (731-741), kolejny Syryjczyk na tej liście. Od dwóch rodaków na papieskim tronie oddzielał go tylko pontyfikat rzymianina Grzegorza II (715-731). Trzeci papież o tym imieniu, podobnie jak Konstantyn, starał się o naprawę relacji z Konstantynopolem. Różnice między wschodnim a zachodnim chrześcijaństwem były bowiem coraz poważniejsze.

REKLAMA

Grzegorz III działał również jako polityk. Choć rządzone przez papieży Państwo Kościelne powstało oficjalnie w 756 roku, jego podwaliny istniały wcześniej. Zagrożony przez agresywną politykę Królestwa Longobardów, kraju obejmującego swym obszarem część Italii, Grzegorz III nawiązał relacje z państwem Franków, których prosił o wsparcie militarne. Kilka dekad później owocem papiesko-frankijskich związków była koronacja Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego przez papieża Leona III.

***

Na kolejnego papieża spoza Europy Kościół czekał niemal 1300 lat. W 2013 roku zestawienie nieeuropejskich biskupów Rzymu uzupełnił papież Franciszek z Argentyny, który został pierwszym Ojcem Świętym z Ameryki Południowej i otworzył nowy rozdział w historii papiestwa.

Źródła: Polskie Radio

REKLAMA

J.N.D. Kelly, Encyklopedia papieży, Warszawa 1997.