Zamki krzyżackie w Polsce. Malbork, Gniew, Bytów i nie tylko

Krzyżaków, a właściwie Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, do Polski sprowadził w w latach 20. XIII wieku książę Konrad Mazowiecki. Zakonnicy mieli pomóc mu uporać się z plemionami pruskimi. Krzyżacy w ciągu kilku dekad nie tylko podbili agresywnych i walecznych pogan, ale na ich ziemiach utworzyli własne państwo, które stało się poważnym zagrożeniem dla Polski i sąsiedniej Litwy.

Po bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku i wojnie trzynastoletniej (1454-1466) siła państwa krzyżackiego znacząco spadło. W 1525 roku ostatni wielki mistrz zakonu złożył hołd lenny polskiemu królowi i po przyjęciu luteranizmu stanął na czele świeckiego państwa w Prusach Książęcych. 

Najtrwalszymi pozostałościami po średniowiecznej działalności zakonu krzyżackiego są ich charakterystyczne, budowane z czerwonej cegły, gotyckie zamki. Część z nich przetrwała do naszych czasów. Oto niektóre z nich.

Zamek w Malborku

Nie sposób zestawienia zamków krzyżackich w Polsce nie rozpocząć od Malborka. Ta perła gotyckiej architektury i jedna z najpotężniejszych warowni Europy w latach 1309-1457 była siedzibą wielkiego mistrza i stolicą państwa krzyżackiego. Budowę zamku nad Nogatem rozpoczęto około 1274 roku.

Kompleks obronny był stale rozbudowywany i na początku XV stulecia składał się już z trzech części: najstarszego, silnie umocnionego Zamku Wysokiego, obszernego Zamku Średniego oraz Zamku Niskiego nazywanego Przedzamczem. Całość otoczona była fosą i murami obronnymi połączonymi z umocnieniami miasta Malbork.

Na mocy pokoju toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią kompleks malborski przypadł Polsce i pozostał w polskich rękach do I rozbioru w 1772 roku, gdy zagarnęły go Prusy. Zamek przez wieki ulegał zniszczeniom, przebudowom i modernizacjom. Po II wojnie światowej, w wyniku której mocno ucierpiał, ponownie znalazł się w granicach państwa polskiego. W 1961 roku utworzono tu działające do dziś muzeum.

Zamek w Gniewie

Położony na lewym brzegu Wisły należy do najlepiej zachowanych zamków krzyżackich w Polsce. Jego budowa rozpoczęła się w 1283 roku. Zamek otoczony był wysokim na sześć metrów murem z trzema wieżami i stołpem, czyli wieżą stanowiącą ostatni punkt oporu obrońców. Na początku XV wieku powstało obronne podzamcze z murem, basztami i wieżami.

Niedługo później, bo po pokoju toruńskim w 1466 roku silnie umocniony Gniew trafił w polskie ręce i stał się siedzibą starostów. Funkcję tę pełnił m.in. Jan Sobieski, który wybudował na podzamczu pałac dla swojej żony Marysieńki. Po pierwszym rozbiorze w 1772 roku zamek przejęli Prusacy. W XIX wieku fortyfikacje zostały w dużej mierze rozebrane, a w zamku mieściło się więzienie. W dwudziestoleciu międzywojennym zamek należał do II RP. W czasie II wojny światowej Niemcy urządzili tu więzienie dla Polaków.

Pod koniec lat 60. rozpoczęto prace rewitalizacyjne. Obecnie na zamku w Gniewie mieści się oddział Muzeum Archeologicznego w Gdańsku oraz hotel.

Zamek w Nidzicy

Dobrze zachowany gotycki zamek w Nidzicy wybudowany został pod koniec XIV wieku. Położony na styku Prus i Mazowsza pełnił funkcję twierdzy granicznej. Urzędował tu krzyżacki starosta. W ciągu stuleci zamek był wielokrotnie przebudowywany i modernizowany. Poważnej dewastacji zamek uległ w czasie wojen napoleońskich oraz dwóch wojen światowych.

Choć podczas polsko-krzyżackich konfliktów zamek kilkukrotnie zajmowali Polacy (po raz pierwszy w drodze pod Grunwald), Nidzica w granicach państwa polskiego znalazła się ostatecznie dopiero w 1945 roku. Od przełomu lat 50. i 60. prowadzono tu prace restauracyjne. Dziś mieści się tu m.in. muzeum, Nidzicki Dom Kultury i hotel.

Zamek w Bytowie

Jeden z najdalej wysuniętych na zachód krzyżackich zamków, położony ok. 50 km na południowy wschód od Słupska. To, co wyróżnia zamek w Bytowie to fakt, że nie został wzniesiony na podbitych terytoriach należących do pruskich plemion. Ziemię Bytowską Krzyżacy wykupili od Brandenburczyków w 1329 roku, a na przełomie XIV i XV wieku wybudowali tu zachowany do dziś ceglany zamek. Budowla w stylu gotyckim powstała na planie prostokąta z trzema basztami i wieżą. System fortyfikacji uzupełniała fosa, most zwodzony i podzamcze.

W połowie XV wieku Bytów został lennem książąt zachodniopomorskich, następnie na krótko trafił w ręce polskie, a w połowie XVII wieku został przekazany Brandenburgii. Do Polski trafił ponownie po II wojnie światowej. W najstarszej części zabudowań zamkowych – Domie Zakonnym – mieści się obecnie Muzeum Zachodniokaszubskie.

Zamek w Ostródzie

Ulokowany w niezwykle obronnym miejscu, w widłach rzeki Drwęcy nad Jeziorem Drwęckim. Ze względu na swoje położenie na ważnym szlaku handlowym z Mazowsza nad Bałtyk był najważniejszym elementem obronnym południowych granic państwa zakonnego.

Potężna ceglana budowla otoczona murem i fosą została wzniesiona w drugiej połowie XIV wieku. Po bitwie pod Grunwaldem to właśnie tu, przed przewiezieniem do Malborka, złożono ciało poległego wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena.

Przez wieki w wyniku wojen i pożarów zamek ulegał poważnym zniszczeniom. Do Polski trafił dopiero po II wojnie światowej. W latach 1977-1992 roku dokonano częściowej odbudowy i rekonstrukcji średniowiecznej fortyfikacji. Dziś mieści się tu muzeum i biblioteka.

Zamek w Sztumie

Został wzniesiony przez Krzyżaków pod koniec XIV wieku. Zamek pełnił funkcję siedziby krzyżackiego wójta oraz rezydencji wielkiego mistrza, który tu odpoczywał i przyjmował gości. Nie trwało to jednak długo.

Już po pokoju toruńskim w 1466 roku zamek sztumski znalazł się w Polsce i przez trzy stulecia był siedzibą miejscowego starosty. Po I rozbiorze tereny te przejęło państwie pruskie. Zamek częściowo rozebrany dotrwał do naszych czasów, a od 2018 roku funkcjonuje jako oddział Muzeum Zamkowego w Malborku.

Zamek w Kętrzynie

Niemiecka nazwa Kętrzyna – Rastenburg – nawiązuje do pruskiej osady Rast, znajdującej się w tym miejscu przed krzyżackim podbojem. W połowie XIV wieku zakonnicy wznieśli tu murowany zamek, który stanowił część fortyfikacji obronnych miasta. Zamek w Kętrzynie był stosunkowo niewielki, składał się z trzech skrzydeł, nie posiadał wież ani przedzamcza, otaczał go mur i fosy.

Po sekularyzacji państwa zakonnego Kętrzyn znalazł się w Prusach Książęcych. Przez wieki zamek był wielokrotnie modyfikowany i stopniowo tracił swój gotycki wygląd. W czasie II wojny światowej został bardzo zniszczony. W Polsce znalazł się w 1945 roku. W latach 60. przeprowadzono odbudowę zamku, przywracając mu średniowieczny charakter. Mieści się tu m.in. muzeum i biblioteka.

Zamek w Kwidzynie

Zamek w Kwidzynie nie jest de facto zamkiem krzyżackim, ale jego historia jest ściśle z zakonem związana. Krzyżacy podbili te terytoria w latach 30. XIII wieku i wznieśli murowany zamek. Wkrótce jednak Kwidzyn został stolicą biskupstwa pomezańskiego i zakon przekazał swój zamek biskupom. Kilka dekad później utworzono w mieście kapitułę (kolegium duchownych przy biskupie) pomezańską, która to została inkorporowana do zakonu. Podjęto wówczas decyzję o budowie katedry i zamku kapituły.

Na przełomie XIV i XV wieku w Kwidzynie powstał wyjątkowy obronny kompleks architektoniczny łączący zamek biskupa i kapituły z katedrą i miastem. W czasie wojny zakonu z Polską (1519-1521) zamek biskupi, a więc dawny krzyżacki, został doszczętnie zniszczony.

Po pokoju toruńskim w 1466 roku Kwidzyn został w państwie zakonnym, a po hołdzie pruskim w 1525 roku wchodził w skład Prus Książęcych. Do Polski trafił po II wojnie światowej, a w 1950 roku na terenie zabudowań kapituły utworzono muzeum, które od 1973 funkcjonuje jako oddział Muzeum Zamkowego w Malborku.

Charakterystycznym elementem zamku w Kwidzynie jest gdanisko, czyli wysunięta poza mury obronne wieża pełniąca funkcję… toalety. Między innymi na zamku w Kwidzynie Aleksander Ford kręcił ekranizację "Krzyżaków".

Czytaj także:

To oczywiście tylko niewielki wycinek fortyfikacji krzyżackich w Polsce. Pozostałości - w lepszym lub gorszym stanie - a w niektórych przypadkach po prostu ruiny po warowniach zakonu zobaczyć można m.in. Świeciu, Radzyniu Chełmińskim, Golubiu, Brodnicy, Grudziądzu czy Toruniu. Gotyckie zamki, choć nie-krzyżackie, wzniesiono także w Olsztynie (należący do kapituły olsztyńskiej) czy w Szymbarku (kapituła pomezańska).

Źródło: Polskie Radio/Tomasz Horsztyński

M. Garniec, M. Jackiewicz-Garniec, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach. Powiśle, Warmia, Mazury, 2006; Muzeum Zamkowe w Malborku; archeologia.pl (Muzeum Archeologiczne w Gdańsku).