Pierwowzór Kmicica. Dobry, ale niesforny żołnierz

Samuel Kmicic pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej, wywodzącej się z okolicy Orszy na dzisiejszej wschodniej Białorusi. Pierwowzór pana Andrzeja wychowywał się więc najpewniej na dalekich kresach litewskiej części potężnej Rzeczypospolitej. Nic nie wiemy o jego młodości. Nieznana jest nawet data jego urodzin. O najbliższej rodzinie Samuela wiadomo tyle, że jego stryjem był Mikołaj, poeta i jezuita, a bratem Jan, wojskowy.

Losy Samuela splotły się nierozerwalnie z historycznymi wydarzeniami połowy XVII wieku, zwłaszcza z wojnami, które państwo polsko-litewskie wówczas toczyło.

Kmicic i Radziwiłł

Kmicic po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1654 roku jako porucznik w armii hetmana Janusza Radziwiłła. Rzeczpospolita mierzyła się wówczas z najazdem silnej armii moskiewskiej. W następnym roku do Moskali dołączyli Szwedzi, na stronę których licznie przechodziła szlachta polska. 

Szczególnie ciężka sytuacja miała miejsce w Wielkim Księstwie Litewskim, którego północne kresy zajęli Skandynawowie, a niemal cała reszta terytorium znalazła się pod moskiewską okupacją. Gdy litewscy przywódcy z Januszem Radziwiłłem na czele postanowili przyjąć szwedzką protekcję (by otrzymać wsparcie do walki z carem), część armii wymówiła posłuszeństwo hetmanowi i zawiązała w sierpniu 1655 roku konfederację.

Jednym z przywódców tego związku wojskowego był Samuel Kmicic, którego wysłano z poselstwem do króla Jana Kazimierza. Porucznik wrócił z obietnicą nadania żołnierzom dóbr po uznanym za zdrajcę hetmanie i natychmiast przystąpił do grabieży radziwiłłowskiego majątku. Potężny magnat, uważając Kmicica za jednego z największych pijaków w armii, podjął nieudaną próbę otrucia go winem.

Pod koniec tego roku Samuel Kmicic został oficjalnie wyznaczony jako komisarz do przejęcia na rzecz wojska majątku hetmana. Uczestniczył też w kluczowej dla potopu szwedzkiego konfederacji tyszowieckiej, podczas której szlachta podjęła decyzję o zorganizowaniu zbrojnego oporu przeciw szwedzkim okupantom.

Z kim walczył Kmicic?

Przez następne lata Kmicic służył w oddziałach Pawła Sapiehy, który po śmierci Radziwiłła (31 XII 1655) mianowany został hetmanem wielkim litewskim. Walczył przeciwko Szwedom, a w 1657 roku bronił od południa kraju przed najazdem sprzymierzonych z nimi Siedmiogrodzian pod wodzą Jerzego Rakoczego.

W 1658 roku z tytułem chorążego orszańskiego został odesłany na wschodni front, gdzie doszło do wznowienia wojny z Moskwą. Na ziemiach białoruskich wybuchło antyrosyjskie powstanie powszechne. Kmicic na czele 12 chorągwi wspierał oddziały powstańcze, operując m.in. na swoich rodzimych terenach, a nawet podchodząc pod oddalony o 120 km na wschód od Orszy Smoleńsk.

Na początku 1659 roku Moskale zmusili oddziały Kmicica do wycofania się, a powstanie stłumili niedługo później. Po kilku miesiącach dowódca udał się tym razem na północ, by bić się ze Szwedami w Kurlandii (ob. Łotwa). Nie trwało to jednak długo, bo już na początku 1660 roku zbuntował część oddziałów, wycofał je z pola bitwy, by w Drohiczynie na Podlasiu zawiązać kolejną konfederację i stanąć na jej czele jako pułkownik. Powodem tej decyzji było, bardzo wówczas powszechne, niewypłacanie wojsku zaległego żołdu.

Ostatecznie w maju rozwiązał konfederację i lojalnie ponownie wyruszył na wschód. Dobiegła wówczas końca wojna ze Szwecją i Rzeczpospolita mogła skupić się całkowicie na wyparciu moskiewskiego okupanta. Późną wiosną 1660 roku polskie i litewskie oddziały pod wodza Stefana Czarnieckiego i Pawła Sapiehy rozpoczęły wyprawę przeciw Moskalom. W czasie kampanii Samuel Kmicic często szedł na czele pochodu, w straży przedniej. Słynny pamiętnikarz Jan Chryzostom Pasek, który również brał udział w wyprawie, wspominał Kmicica jako "pułkownika, żołnierza dobrego".

Pierwowzór Sienkiewiczowskiego Andrzeja został wysłany na podjazd, by zmierzyć się z siłami kniazia Iwana Chowańskiego. Po krótkiej potyczce dostał się do niewoli, ale wkrótce został z niej odbity. W czerwcu 1660 roku połączone siły polsko-litewskie rozbiły Moskali w bitwie pod Połonką, a Kmicic wziął udział w pościgu za umykającym wrogiem, pobił oddział moskiewski i odbił jeden z okolicznych zamków.

Z Moskalami bił się przez kolejne lata w różnych kampaniach - zapuszczając się w łupieżczych zagonach nawet na ziemie nieprzyjaciela - aż do podpisania rozejmu w Andruszowie w 1667 roku. Listę wrogów Rzeczypospolitej, z którymi przyszło mu się mierzyć, uzupełnił kilka lat później, uczestnicząc w walkach z Turkami.

Od szlachetki do elity litewskiej armii

Samuel Kmicic był bez wątpienia dzielnym żołnierzem. Przez około dwadzieścia lat z szablą w ręku bronił ojczyzny przed najeźdźcami. Był też oddanym sługą Jana Kazimierza. Gdy w 1665 roku w kraju wybuchła wojna domowa wywołana przez Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, przeciwko któremu król podjął niezgodne z prawem działania, Kmicic stanął po stronie monarchy. Jako dowódca pułku litewskiego wyruszył w 1666 roku na wyprawę przeciwko siłom magnata.

Samuel Kmicic, podobnie jak jego Sienkiewiczowski odpowiednik, wyróżniał się cechami przywódczymi i autorytetem. Przejawiało się to nie tylko w sprawnym dowodzeniu wojskiem i jego buntowaniem (w 1661 roku zawiązał kolejną konfederację), lecz także w działalności politycznej. Często przewodniczył sejmikowi orszańskiemu, a jako reprezentant szlachty mińskiej uczestniczył w elekcji 1669 roku.

Kmicic dosłużył się kilku godności. Przede wszystkim w 1676 roku został strażnikiem wielkim litewskim. Był to jeden z najważniejszych urzędów w armii. Należał też do osób zamożnych. Swój pokaźny majątek zgromadził głównie dzięki łupom wojennym, grabieżom i zdobywaniem dóbr zdrajców. Kilka miesięcy przed śmiercią zakupił dworek w Wilnie. Wojskowy w przerwach od bitew toczył liczne batalie sądowe. Procesował się m.in. z przedstawicielami ważnych litewskich rodzin Tyszkiewiczów i Wołłowiczów, a także z miastem Orsza.

Co najmniej dwukrotnie stawał na ślubnym kobiercu. Nieznane są personalia jego pierwszej wybranki. Drugą była Anna Kantakuzen, spowinowacona z rodem byłych władców Bizancjum, którego jedna gałąź osiadła w Rzeczypospolitej i uległa spolonizowaniu.

Samuel Kmicic zmarł najpewniej wiosną 1692 roku. Jego życiorys różnił się znacznie od wykreowanego przez Sienkiewicza Andrzeja Kmicica, ale był z pewnością nie mniej ciekawy. 

Źródła: Polskie Radio/th

T. Wasilewski, Samuel Kmicic, PSB, t. XIII, 1967-1968;

W. Zawistowski, Kto jest kim w Trylogii Sienkiewicza?, 1999.