Portrety sław, zdjęcia umarłych, widoki z balonu. Zobacz 10 fotografii Nadara

Sam o sobie pisał, że jest jak "urodzony buntownik", "nieznoszący żadnych konwenansów". Że na list odpowiada nie wcześniej niż dwa lata od jego otrzymania, że jest "wyklęty w domach, w których nie wolno oprzeć nóg na kominku". Ponadto, dopowiadał (a zdania te zanotował Walter Benjamin w swoich monumentalnych "Pasażach"), został dotknięty "rozpaczliwą" krótkowzrocznością. Stąd nie potrafiłby zapamiętać żadnej twarzy, której nie widziałby "co najmniej 25 razy w odległości 15 centymetrów od swojego nosa".

Czy Nadar zapamiętywał twarze, które portretował? Nie wiemy. Wiemy jednak, że jego fotografie służą za jedyny w swoim rodzaju rezerwuar pamięci: ocalają rysy twarzy, przywracają unieruchomiony moment z przeszłości. I wyzwalają – związane czy to ze sfotografowanym człowiekiem, czy miejscem – historie.

Od żołnierki po atelier

Kim był Nadar, a właściwie Gaspard-Félix Tournachon?

Urodził się 5 lub (wg innych źródeł) 6 kwietnia 1820 roku w Paryżu, od połowy lat 50. XIX w. cieszył się sławą wybitnego fotografa portrecisty. W swoim długim, 90-letnim życiu zajmował się także sztuką karykatury, dziennikarstwem, wynalazkami, pisaniem książek.

REKLAMA

O szczególnej osobowości Nadara świadczy i to, że angażował się chętnie w różne społeczne i polityczne przedsięwzięcia. Uczestniczył w rewolucji lutowej, a w 1848 roku wraz z bratem wyruszył na wschód, by pomagać zniewolonej przez zaborców Polsce. Jako Nadarsky (a może Turnaszewski) – bo podróżował ze sfałszowanym paszportem – zaciągnął się do legionu ochotników, który miał wesprzeć Polaków. Odważnych Francuzów aresztowano po drodze, w Saksonii, i odesłano do Paryża. Nadar skupił się wówczas, zwłaszcza po 1855 roku, na swojej największe pasji: fotografowaniu.

Oto kilka z jego bardzo wielu zdjęć. Kilka fotografii, dzięki którym można odbyć jedyną w swoim rodzaju podróż do XIX wieku.

Galeria fotografii Nadara (wybór)

1. Sarah Bernhardt, francuska aktorka, ceniona zwłaszcza za role w sztukach dramatycznych

Tym, co wyróżniało portrety Nadara, była – według historyków fotograficznej sztuki - umiejętność wydobycia/pokazania/ujawnienia czegoś, co składało się na niepowtarzalność modela.

REKLAMA

***

2. Aleksander Dumas, francuski pisarz, autor m.in. "Trzech muszkieterów"

Nadar zrywał z ówcześnie panującą konwencją portretowania postaci zakładającą stałe rekwizyty czy tła.

***

3. George Sand, francuska pisarka, w latach 1838-1847 towarzyszka życia Fryderyka Chopina

REKLAMA

W połowie lat 50. XIX wieku fotografia portretowa stała się użytkowa, zastępując malarskie portrety. Stąd dominującą konwencją było naśladowanie sposobów (układ modela itd.) malarza. Stąd też odchodzenie od tej formuły, jak u Nadara, stanowiło czasami przedmiot krytyki. Sławne postaci świata francuskiej kultury jednak szybko wyczuły niepowtarzalność sztuki, którą uprawiał Nadar.

Nadar, George Sand. Fot. Wikimedia/domena publiczna

***

4. Adam Jerzy Czartoryski - mąż stanu, dyplomata, prezes Rządu Narodowego w czasie powstania listopadowego, działacz emigracyjny.

REKLAMA

W księdze pamiątkowej znajdującej się w atelier Nadara ks. Adam Czartoryski napisał: "W dowód uznania dla młodego żołnierza, który chciał walczyć za niepodległość kraju opuszczonego teraz przez cały świat". Było to zapewne nawiązanie do zaangażowania artysty w polską sprawę (zwłaszcza że Nadar, jak pisała historyk sztuki Magdalena Widelska, "na zlecenie Hotelu Lambert wykonywał tajne misje wywiadowcze w Berlinie, Szczecinie i Gdańsku").

***

5. Charles Baudelaire – francuski poeta zaliczany do grona tzw. "poetów wyklętych"

Nadar napisał m.in. książkę poświęconą swojemu przyjacielowi, autorowi "Kwiatów zła". Praca nosiła tytuł "Baudelaire intymnie Dziewiczy poeta".

REKLAMA

6. Widok na Paryż: Łuk Triumfalny i Wielkie Bulwary

Nadar jako pierwszy wykonał zdjęcie Paryża z lotu ptaka – użył do tego rozwijającej się wówczas z powodzeniem sztuki balonowej (w 1858 roku wzniósł się wraz ze swoim asystentem w balonie na uwięzi). Do dziś przetrwała inna fotografia sporządzona przez Nadara w balonowym koszu: z 1868 roku.

Fotograf wykorzystywał balony również w innych celach. W latach 70. XIX w., kiedy Paryż był oblegany przez wojska pruskie, "Nadar wysyłał balony oblężnicze (…), które niosły listy, raporty dla francuskiego rządu i nieustraszonych aeronautów" (jak pisał Julian Barnes w "Wymiarach życia").

***

REKLAMA

7. Paryskie katakumby

Na początku lat 60. XIX w. Nadar, również jako pierwszy, stworzył serię fotografii paryskich katakumb. Ponieważ czas ekspozycji klisz wynosił kilkanaście minut, a Nadarowi zależało na pokazaniu (m.in. dla skali) postaci ludzkich w podziemiach – wpadł na pomysł z manekinami.

"Trudno byłoby mi zmusić kogokolwiek do absolutnego, martwego bezruchu", pisał. Stąd też przebrał manekiny za robotników i tak pokazał katakumby światu: podziemne cmentarzysko i kukły udające żywych.

***

REKLAMA

8. Claude Monet – francuski malarz, jeden z twórców i głównych przedstawicieli impresjonizmu

W paryskim atelier Nadara (które prowadził wraz z bratem Adrienem) w 1874 roku urządzono pierwszą wystawę malarstwa impresjonistów.

***

9. Portret nieznajomej kobiety

REKLAMA

"Wszystkie fotografie – pisała Susan Sontag, amerykańska eseistka i pisarka - mówią: »Memento mori«. (…) Właśnie dlatego, że wybieramy jakąś chwilę, wykrawamy ją i zamrażamy, wszystkie zdjęcia stanowią świadectwo nieubłaganego przemijania…".

***

10. Nadar, autoportret

"Nadar nie był klasycznym fotografem-artystą, przebywał zawsze na pograniczu fotografii, nauki, nauk społecznych, dziennikarstwa (…). Penetrował miejsca znane, o których wie się, że istnieją, ale nigdy się ich nie widziało" (dr Andrzej Pieńkos z Instytutu Historii Sztuki UW).

REKLAMA

jp

Źródła: Walter Benjamin, "Pasaże", tł. Ireneusz Kania, Kraków 2010; Julian Barnes, "Wymiary życia", tł. Dominika Lewandowska-Rodak, Warszawa 2019;  Magdalena Widelska, "Adam Jerzy Czartoryski w obiektywie Nadara – fotografie z Muzeum Zamoyskich w Kozłówce", w: "Kultura Współczesna" 2(118)/2022; Susan Sontag, "O fotografii", tł. Sławomir Magala, Kraków 2023; "Nadar - portrecista i eksperymentator", w: naukawpolsce.pl/PAP; Elisabeth Walle, "Nadar i Polska", heritage.bnf.fr; encyklopedia.pwn.pl.