Hiszpańska inkwizycja skazała Polaka za pochwałę katolików
W cyklu "Minihistorie" wyławiamy z kronik, książek, dawnych gazet czy z radiowych nagrań migawki z przeszłości: intrygujące, zaskakujące, ciekawe. Oto jedna z nich – z dziejów polskiej tolerancji.
2025-07-17, 12:48
Być może mało kto spodziewał się hiszpańskiej inkwizycji na Sycylii. A jednak. Ta największa z włoskich wysp od 2. poł. XV wieku aż do początków wieku XVIII była pod władaniem Hiszpanii (i wcześniej, w XIV w., panowała tu dynastia aragońska). Dlatego też działająca prężnie na Półwyspie Iberyjskim od 1478 roku słynna instytucja kościelno-państwowa do spraw heretyków miała coś do powiedzenia w 1602 roku i pod słońcem Sycylii.
O wyższości Polaka nad Włochem
Według amerykańskiego historyka Williama Montera w 1602 roku hiszpańska inkwizycja wydała wyrok na przebywającego na Sycylii Stanisława Zaleskiego, kanonika chełmińskiego. Kara? Dwa lata uwięzienia w klasztorze, następnie zaś wygnanie z wyspy. Powód? Stanisław Zaleski miał powiedzieć, że Polacy są lepszymi katolikami niż ich bracia w wierze z Włoch. Wyższość polskich katolików zdaniem chełmińskiego duchownego wypływała stąd, że ci tolerują u siebie protestantów. I to niejednego odłamu.
Sycylia. Fragment mapy Italii z XVIII wieku. Fot. Polona/domena publiczna Co z tym kanonikiem?
Tej minihistorii przywołanej przez Williama Montera przyjrzał się historyk prof. Andrzej Wyrobisz. Sprawdził on, że w katalogu kanoników chełmińskich nie figuruje Stanisław Zaleski. Oznaczałoby to według polskiego badacza, że katalog ten jest niekompletny albo, co "raczej nieprawdopodobne", William Monter popełnił błąd, albo jakiś błąd w zapisie zrobił przed wiekami autor inkwizycyjnych akt, albo w końcu: ktoś niezgodnie z prawdą przedstawił się uprzejmie hiszpańskiej inkwizycji jako kanonik z dalekiego Chełmna.
Rzeczpospolita otwarta
Tak czy inaczej, prof. Andrzej Wyrobisz nie tylko nie podważył ciekawostki przywołanej przez amerykańskiego badacza, lecz także pokusił się o warty zacytowania osąd sprawy. "Najbardziej interesujące jest to, że na Sycylii skazano kogoś za wypowiadanie poglądów, które w ówczesnej Rzeczypospolitej były powszechnie akceptowane, także przez hierarchię Kościoła katolickiego".
Jak stwierdził prof. Andrzej Wyrobisz, ta minihistoria pokazuje zderzenie dwóch różnych postaw religijnych i mentalności. Polska postawa wychodzi z tej konfrontacji w bardzo pozytywnym świetle.
Źródło: Polskie Radio/jp
Minihistorie mogą być dobrym punktem wyjścia do dalszych podróży po historii. Oto źródła i polecenia:
- William Monter, "Frontiers of Heresy. The Spanish Inquisition from the Basque Lands to Sicily", Cambridge 1990, cyt. za:
- Adam Kucharski, "Hiszpania i Hiszpanie w relacjach Polaków. Wrażenia z podróży i pobytu od XVI do początków XIX w.", Warszawa 2007;
- Andrzej Wyrobisz, recenzja książki Williama Montera, w: "Przegląd Historyczny" 86/1, 1995;
- Henry Kamen, "Hiszpańska inkwizycja", tł. K. Bażyńska-Chojnacka i P. Chojnacki, Warszawa 2025;
- Janusz Tazbir, "Reformacja, kontrreformacja i tolerancja", Wrocław 1999.