3 stycznia 1920 roku wojska polsko-łotewskie wyparły bolszewików z Dyneburga. Dzięki temu Łotwa zachowała niepodległość.

Bolszewicka polityka wobec państw bałtyckich

Koncepcja "rewolucji światowej" zakładała, że po zwycięstwie w Rosji, bolszewicy rozpoczną tryumfalny marsz na Zachód, by wspomóc "masy robotniczo-chłopskie" w ich rewolucjach. Tryumfalny pochód musiał, siłą rzeczy, przejść "po trupie Polski". W 1919 roku bolszewików nie stać było jeszcze na taki wysiłek. Ich wojska rozrzucone były po wielu frontach. Wschodnie pogranicze polsko-rosyjskie stało w ogniu, kształtu granic nie przewidywał żaden traktat kończący I wojnę światową.

W głębi Rosji zagrożeniem były wojska tzw. "Białych" – Rosjan przeciwnych bolszewikom. Ich przywódca Aleksander Kołczak zajął zauralską część Rosji. Zagrożenie bolszewickiej agresji było jednak realne.

- W tych okolicznościach Józef Piłsudski próbował prowadzić negocjacje z sąsiadami, którzy mogli, podobnie jak Polska, odczuwać zagrożenie potencjalną sowiecką agresją, a więc z nowoutworzonymi krajami bałtyckimi: Łotwą, Estonią, Finlandią – mówił prof. Andrzej Nowak w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Historia żywa".

Te nowoutworzone państwa doświadczyły już bolszewickiej agresji. Zarówno Łotwa, jak i Estonia zdołały wyprzeć bolszewików ze swojego terytorium na przełomie 1918 i 1919 roku – pierwsza zrobiła to dzięki wsparciu niemieckich wojsk, wycofujących się z Rosji, drugiej pomocy udzieliła Wielka Brytania. Po tej klęsce bolszewicy zmienili sposób działania: lew przyodział się w skórę lisa.

- Bolszewicy nie mieli zamiaru oddawać pola w tej dyplomatycznej rozgrywce. Lenin uważał, że należy zaproponować republikom bałtyckim pokój, bo będzie to wizytówka propagandy pokojowej państwa bolszewickiego. A połknięcie tych małych krajów nastąpi, kiedy tylko bolszewicy zechcą. Ta polityka odniosła sukces wobec Estonii, która podpisała układ pokojowy z Rosją bolszewicką 2 lutego 1920  – wyjaśniał prof. Andrzej Nowak.

Łotewskie problemy

Koncepcja Piłsudskiego napotkała na ciepłe przyjęcie u narodowego rządu łotewskiego pod wodzą Kārlisa Ulmanisa. Państwo już w chwili odrodzenia stało nad przepaścią. Gabinet ten kontrolował wówczas północną część kraju. Wschodnią część kraju – Łatgalię – okupowali bolszewicy. Południe znajdowało się w rękach łotewskich Niemców i sprzymierzonych z nimi "Białych" pod dowództwem Pawła Bermondta-Awałowa. Ich celem było utworzenie rosyjsko-niemieckiej Rosji Zachodniej. Taki sojusz byłych zaborców spędzał sen z powiek Polakom.

- Zigfrīds Meierovics, pierwszy minister spraw zagranicznych Łotwy, zacznie zabiegać o wsparcie ze strony polskiej. Wykorzystanie oddziałów polskich przeciwko Bermondtowi. Z inicjatywą wykorzystania oddziałów polskich wystąpią Brytyjczycy – wyjaśniał dr Tomasz Paluszyński w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Łotwa".

Wzmocnione nieoficjalnym dyplomatycznym sojuszem i polską amunicją oraz dysponujące wsparciem brytyjskiej floty oddziały wierne Ulmanisowi rozgromiły armię Rosji Zachodniej. Do bezpośredniej konfrontacji polsko-rosyjsko-niemieckiej co prawda nie doszło, ale sprawa znacznie zbliżyła Polskę i Łotwę.

Obopólna korzyść

30 grudnia 1919 oba państwa zawarły sojusz wojskowy. Rozpoczęło się planowanie antybolszewickiej ofensywy, której celem było wyparcie bolszewików z Łotwy. Operacja otrzymała kryptonim "Zima". Sojusz regulował na korzyść Łotyszy kwestię Łatgalii, w której mieszkało wielu Polaków i która przez rozbiorami należała do Rzeczpospolitej.

Dla Polski priorytetem wówczas była walka z bolszewikami i wyeliminowanie zagrożenia ataku Armii Czerwonej od północy. Nie chodziło tylko o zaledwie 100 kilometrowy odcinek przyszłej polsko-łotewskiej granicy. Warszawa przewidywała, że Armia Czerwona może przemaszerować – za zgodą władz w Kownie – przez terytorium litewskie.

- Konflikt polsko-litewski był bardzo zażarty. Litwa była gotowa sprzymierzyć się z samym diabłem, byleby tylko odzyskać zajętą przez Polaków Wileńszczyznę – obrazowo podkreślał prof. Andrzej Nowak.

W grę wchodziła jeszcze jedna kwestia. Polacy liczyli, że pomoc w utrzymaniu niepodległości przez Łotwę pozwoli im wynegocjować dostęp do łotewskich portów.

- Warto zwrócić uwagę, że w tamtym czasie nie były jeszcze ustalone kwestie przynależności Pomorza Gdańskiego i w ogóle dostępu Polski do morza – podkreślał dr Tomasz Paluszyński.

Bitwa o Dyneburg

Polsko-łotewskim wojskiem dowodził gen. Edward Rydz-Śmigły, który toczył wcześniej boje z bolszewikami na terenie Polesia. Polacy stanowili trzy czwarte czterdziestotysięcznych sił. 3 stycznia, w trzydziestostopniowym mrozie, polsko-łotewskie wojsko przekroczyło zamarzniętą Dźwinę i ruszyło na Dyneburg. Dały o sobie znać różnice w morale przeciwników. Cała kampania była właściwie powolnym pościgiem za wycofującym się przeciwnikiem. Po tygodniu cała Łatgalia była w rękach łotewskich.

Łotyszom kampania dyneburska pozwoliła zachować niepodległość. Państwo łotewskie przetrwało do 1940 roku, gdy kraj został zajęty przez Armię Czerwoną. Dla Polski operacja "Zima" oznaczała kluczowe skrócenie frontu w przyszłej rozprawie z bolszewikami. Ci, uporawszy się już z niedobitkami "Białych", przygotowywali się już do wdrożenia planu zaniesienia rewolucji na bagnetach do Europy Zachodniej. Już wkrótce miała ruszyć wielka ofensywa, zatrzymana dopiero w sierpniu, na przedpolach Warszawy.

Z punktu widzenia historii polskiej wojskowości, kampania dyneburska była istotna jeszcze z jednego powodu. To debiut operacyjny polskich wojsk pancernych. W walkach wzięło udział 25 maszyn Renault FT-17 z 1. Pułku Czołgów. Jak się okazało, działania polskich czołgów przyniosły większy skutek psychologiczny, niż realny. Wystrzelono zaledwie kilka salw w kierunku wroga. Bolszewicy, wśród których większość pierwszy raz w życiu widziała takie maszyny, nie podejmowali konfrontacji z przeciwnikiem i uciekali na sam widok zbliżających się pojazdów.

bm

Dlaczego Piłsudski został Marszałkiem?

W 1920 roku Józef Piłsudski łączył funkcję Naczelnika Państwa i Wodza Naczelnego. Ponosił pełną odpowiedzialność za przebieg wojny z bolszewikami, która z początkiem roku znacznie się nasiliła.

Wódz Naczelny kończył służbę w armii cesarsko-królewskiej w stopniu brygadiera. Stopień ten nie funkcjonował w Wojsku Polskim, a nawet jeśli, to odpowiadałby randze pułkownika. Tym samym Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz w jednej osobie miałby wydawać rozkazy oficerom starszym od siebie stopniem.

Polskę czekał w najbliższych miesiącach wysiłek obrony przed bolszewikami. W tej sytuacji nie można było pozwolić sobie na zaistnienie choćby szansy na niebezpieczeństwo podważania dowództwa Naczelnika Państwa. Dlatego przed najważniejszą dotychczasową operacją Wojska Polskiego – operacją kijowską – należało zagwarantować Piłsudskiemu posłuch, a taki mógłby mu zapewnić wyższy od generalskiego stopień marszałka.

Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Jak z Komendanta zrobić Marszałka

Problemem była litera prawa. Zgodnie z ustawą z 2 sierpnia 1919 roku i dekretem Naczelnego Wodza z 18 lutego 1920 roku zatwierdzenie lub zmiana stopnia wojskowego podlegała szczegółowej weryfikacji dokonywanej przez specjalne powołane w tym celu komisje.

Rozwiązanie sprawy wziął na siebie Minister Spraw Wojskowych pięciu kolejnych gabinetów, gen. Józef Leśniewski. W imieniu generalicji zwrócił się od do Sejmu, żeby ten uchwalił specustawę, na mocy której mianowano by Piłsudskiego "Pierwszym Marszałkiem Polski". Z pomysłu niewiele wyszło, bo parlament był wówczas zdominowany przez nieprzychylne Komendantowi ugrupowania prawicowe.

Wojskowi postanowili nie oglądać się na polityków. 26 lutego 1920 roku członkowie Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej jednogłośnie przyjęli postanowienie o zwróceniu się do Naczelnego Wodza z prośbą o przyjęcie stopnia marszałka. 19 marca Piłsudski wydał dekret, w którym przyjmował i zatwierdzał powierzony mu stopień.

Jak marszałek do marszałka

Choć Piłsudski od tego dnia był Marszałkiem Polski, to oficjalne uroczystości wręczenia mu buławy musiały poczekać do listopada 1920 roku. Ofensywa Armii Czerwonej nie była dobrym czasem na organizację uroczystości.

Wręczenie buławy odbyło się dopiero 14 listopada, już po zwycięstwie w bitwie warszawskiej i podpisaniu rozejmu z bolszewikami. Uroczystość odbyła się na Placu Zamkowym w Warszawie. Na początku odprawiono mszę polową, którą celebrował biskup polowy WP Stanisław Gall. Zaprojektowaną przez rzeźbiarza prof. Mieczysława Kotarbińskiego buławę poświęcił kardynał Aleksander Kakowski.

Później głos zabrał najstarszy wiekiem generał Wojska Polskiego i… jedyny obok Piłsudskiego wojskowy, który mógł być nazywany marszałkiem. Był nim gen. Karol Durski-Trzaska, generał WP i feldmarszałek armii cesarsko-królewskiej. Był też byłym przełożonym Piłsudskiego jako dowódca Legionów z ramienia Austriaków.

Buławę wręczył Piłsudskiemu jeden z najmłodszych kawalerów Virtuti Militari kpt. Jan Żywek. Uroczystość zakończyła defilada wojskowa ulicami stolicy.

Co znaczące, na uroczystości nie byli obecni premier Wincenty Witos i marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego stopień marszałka Polski został przyznany również marszałkowi Francji, Ferdynandowi Fochowi, i Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi.

bm/kor

W kwietniu 1920 front toczącej się od ponad roku wojny polsko-bolszewickiej ustabilizował się na linii rzek Berezyny i Dźwiny. Polacy mogli cieszyć się względnym spokojem, ale mieli świadomość, że na horyzoncie dziejów zbierają się czarne chmury i kolejne miesiące przyniosą ostateczną rozgrywkę z bolszewikami. W tych trudnych dniach zagrożenie bolszewickie zbliżyło do siebie Polaków i Ukraińców poróżnionych do  niedawna konfliktem o Lwów.

Młoda ukraińska państwowość uzyskana w wyniku rozkładu imperium rosyjskiego w czasie I wojny światowej musiała borykać się z niezliczonymi problemami. Przez dwa lata trwał okres scalania się różnych tworów państwowych, które w końcu utworzyły Ukraińską Republikę Ludową. W państwie panowała anarchia. Część kraju zajmowały wojska Antona Denikina, "białego" rosyjskiego generała. Poważne wpływy zaczęli zyskiwać bolszewicy, którzy walkę z Denikinem potraktowali jako pretekst do agresji na Ukrainę. Niemały zamęt w ogólnym chaosie wprowadzał też Nestor Machno, który na południowym wschodzie państwa utworzył swoje własne anarchistyczne państwo – wrogie zarówno bolszewikom, "białym", jak i Dyrektoriatowi.

Federacja z ukraińskim odpowiednikiem

Umowa z Ukrainą była dla Piłsudskiego elementem budowy nowego, powojennego ładu w Europie Środkowowschodniej w oparciu o koncepcję federacyjną. Marszałek chciał odbudować Rzeczpospolitą w jej jagiellońskim kształcie – jako połączone ścisłym sojuszem Polskę, Wielkie Księstwo Litewskie i Ukrainę, a być może także Białoruś.

Symon Petlura - niespełniona nadzieja Ukrainy

Na realizatora ukraińskiej części swojego planu Piłsudski wybrał Symona Petlurę, prezesa Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej, który przejął pełnię władzy w URL po tym, jak poprzedni rząd został skompromitowany utraceniem Kijowa na rzecz bolszewików.

- Są liczne analogie w jego życiu z życiem Piłsudskiego. Pierwsza jest taka, że Petlura przesuwał się na prawo w Ukraińskiej Rewolucyjnej Partii, a więc, tak jak Piłsudski, na skrzydło narodowe. Obaj zaczynali jako dziennikarze – wyjaśniał prof. Adam Dobroński w programie z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Ukraina".

Wyprawa kijowska

24 kwietnia do układu dołączona została konwencja wojskowa zakładająca wspólną walkę przeciwko bolszewikom.

- Umowa została podpisana w ostatnich godzinach przed rozpoczęciem ofensywy. Wojska były przygotowane. Rozkazy wydane. Tymczasem polsko-ukraińskiej umowy wojskowej nie było. Pamiętam doskonale tę noc na zamku warszawskim, kiedy ustalaliśmy tekst konwencji. Podpisaliśmy ją dopiero nad ranem, tuż przed wyruszeniem wojsk - wspominał Wacław Jędrzejewicz, wówczas oficer sztabowy. Posłuchaj jego wspomnień.

Ofensywa zza Zbrucza przeprowadzona została siłami polskimi wspomaganymi przez oddziały wierne Petlurze. Sprzymierzone siły z łatwością pokonały wojska 12 i 14 Armii bolszewickiej. 3 maja pierwszy polski oddział wkroczył do Kijowa… zdobycznym tramwajem.

Płonne nadzieje

Polakom i Ukraińcom nie było dane długo cieszyć się z sukcesu. Gdy bolszewicy uporali się z armiami "białych" generałów, ich głównym celem stało się poniesienie płomienia rewolucji na Zachód, jak napisał później w swoim rozkazie Michaił Tuchaczewski: "po trupie białej Polski". Pierwszym etapem tego założenia było przerzucenie 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego na Zachód. Pierwszym celem Konarmii był Kijów, z którego Petlura musiał się wycofać na początku czerwca 1920 roku.

Kliknij w obrazek i dowiedz się, jak przebiegała wojna polsko-bolszewicka:

Odwrót spod Kijowa uświadomił Piłsudskiemu nie tylko militarne zagrożenie ze strony Konarmii. Przebieg wyprawy osłabił zapał Marszałka do tworzenia planów państwowotwórczych na Ukrainie. Zamiast spodziewanego entuzjazmu, wojska polskie wzbudzały na prowincji najczęściej obojętność, czasem także wrogość. Ludność Ukrainy była zmęczona targającymi te ziemie od sześciu lat wojnami. Świeże były też wspomnienia niedawnego konfliktu z Polakami o Lwów.

- Dla wielu Ukraińców wejście wojsk Piłsudskiego było powrotem "panów" – oceniał prof. Włodzimierz Mędrzecki, który w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" wcielił się w rolę oskarżyciela Petlury.

"Ja was przepraszam…"

Mimo fiaska operacji kijowskiej, wojska Petlury walczyły ramię w ramię z polską armią w dobie bitwy warszawskiej. Choć dopełniony bitwą niemeńską sukces był ogromny, to Polska nie mogła sobie pozwolić na przedłużający się konflikt z bolszewicką Rosją – nieprzyjaciel dysponował nieograniczonym potencjałem ludzkim, a wysiłek wojenny pożerał ponad połowę budżetu odrodzonego kraju. Sam Piłsudski też utracił siłę do bronienia swojej federacyjnej koncepcji. Wszystko to złożyło się na wynik pertraktacji pokojowych w Rydze. Brali w niej udział przedstawiciele Polski z jednej i Rosji bolszewickiej oraz marionetkowej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Ludowej z drugiej strony. Rząd URL i jego interesy pominięto. To oznaczało fiasko ukraińskich dążeń państwowych na 80 lat.

Petlura pozostał przez trzy lata na politycznej emigracji w Polsce, później wyjechał na Zachód. Jego wojska zostały internowane na terenie Polski. 15 maja 1921 roku Ukraińców odwiedził Józef Piłsudski. Z ust Marszałka padły wówczas słowa: "Ja was przepraszam, panowie, ja was bardzo przepraszam, tak nie miało być".

bm

104 lata temu rozpoczęła się wspólna polsko-ukraińska ofensywa antybolszewicka. 25 kwietnia 1920 roku polscy i ukraińscy żołnierze ramię w ramię ruszyli w stronę Kijowa.

Plan Piłsudskiego

Walki pomiędzy Polską a bolszewikami toczyły się od początku 1919 roku. Piłsudski dobrze zdawał sobie sprawę, że, niepodległa Polska stanie się pierwszą ofiarą eksportu rewolucji po zwycięstwie bolszewików w rosyjskiej wojnie domowej.

Armia Czerwona od początku 1920 roku przygotowywała plany ataku na Polskę, którego główne natarcie miało wyjść z Białorusi. Józef Piłsudski postanowił uprzedzić uderzenie bolszewików.

– Piłsudski wiedział o tym w kwietniu 1920 roku z nasłuchu radiowego. Wiedział o mobilizacji Armii Czerwonej, a komunikaty wysyłane przez dowódców wskazywały na uderzenie na froncie białoruskim – mówił prof. Andrzej Nowak w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Historia żywa". – To właśnie chciał wykorzystać, by samemu uderzyć nieco wcześniej, ale na innym odcinku, na południu na Ukrainie.

Głównodowodzącym sił polskich był generał Antoni Listowski. Wspomagały go wojska Ukraińskiej Republiki Ludowej pod dowództwem Symona Petlury, w myśl podpisanej 24 kwietnia 1920 roku konwencji wojskowej zakładającej wspólną walkę przeciwko bolszewikom.

Układ Piłsudski-Petlura. Razem przeciwko bolszewikom

Szybkie zwycięstwo

– Cel wojskowy był prosty. Piłsudski chciał zaskoczyć przeciwnika i odebrać mu inicjatywę strategiczną, zanim bolszewicy uderzą na Białoruś. Celem Piłsudskiego było zniszczenie wojsk sowieckich – mówił profesor Andrzej Nowak w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Kampania na Ukrainie była prowadzona w niezwykle szybkim tempie. Już 26 kwietnia 3. Armia Wojska Polskiego pod dowództwem generała Edwarda Rydza Śmigłego zajęła Żytomierz, po przebyciu 90 kilometrów w ciągu zaledwie jednego dnia.

Bolszewicy wpadli w popłoch. Zorientowali się, że ich siły na Ukrainie są niewystarczające na podjęcie zdecydowanego starcia i w obawie przed rozgromieniem zdecydowali się na odwrót. Wojsko Polskie wstrzymało natarcie w celu przegrupowania sił, a po wznowieniu marszu w stronę Kijowa napotkało jedynie dość słaby opór Sowietów.

– Nieprzyjaciela już nie dopadliśmy, zbyt szybko się wycofał. Toteż bez większych starć o świcie dnia 7 maja 1920 roku podeszliśmy pod Kijów. Doszły nas wiadomości, że wojska czerwone opuściły miasto i wycofały się za Dniepr. Patrol 1 pułku szwoleżerów, nie konno jakby należało się spodziewać, ale zarekwirowanym tramwajem wjechał do centrum miasta – wspominał pułkownik Jan Suzin, weteran wojny polsko-bolszewickiej, w 1970 roku na antenie Radia Wolna Europa.

Zobacz również: "Wznoszę okrzyk: Niech żyje wolna Ukraina!". Piłsudski i przyjaźń polsko-ukraińska

Sowiecka kontrofensywa

– Główne siły sowieckie pozostały nietknięte i nie wydały żadnej dużej bitwy wojskom polskim. Piłsudski nie rozgromił i nie osłabił bolszewików. Cel wojskowy nie został zrealizowany, pomimo zdobycia Kijowa – mówił prof. Andrzej Nowak.

Polacy stacjonowali w Kijowie przez miesiąc. W tym czasie Armia Czerwona przygotowywała się do głównego natarcia na Polskę. Na Ukrainę została skierowana siejąca grozę Armia Konna Siemiona Budionnego, która znacznie wsparła kontrofensywę sowiecką.

Rozpoczęła się ona w końcu maja 1920 roku i wkrótce wyparła Polaków na pozycje zajmowane przed rozpoczęciem wyprawy kijowskiej. Zagrożenie dla Polski stało się realne nie tylko ze strony stacjonującego na Białorusi Frontu Zachodniego pod dowództwem Tuchaczewskiego, ale również na odcinku ukraińskim.

"Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego". Jak Piłsudskiemu nie udało się odbudować Rzeczpospolitej

Niezrealizowane nadzieje Ukraińców

Wyprawa na Kijów miała nie tylko cel wojskowy, ale również polityczny. Józef Piłsudski chciał stworzyć możliwość do stworzenia na Ukrainie państwa, które tworzyłoby bufor oddzielający Polskę od agresywnego Związku Sowieckiego. 26 kwietnia 1920 roku wydał odezwę do mieszkańców Ukrainy:

"Wojska polskie pozostaną na Ukrainie przez czas potrzebny po to, by władze na ziemiach tych mógł objąć prawy rząd ukraiński. Z chwilą, gdy rząd narodowy Rzeczypospolitej Ukraińskiej powoła do życia władze państwowe, gdy na rubieży staną zastępy zbrojne ludu ukraińskiego, zdolne uchronić kraj ten przed nowym najazdem, a wolny naród sam o losach swoich stanowić będzie mocen - żołnierz polski powróci w granice Rzeczypospolitej Polskiej, spełniwszy szczytne zadanie walki o wolność ludów."

Okazało się to jednak nierealne, nie tylko z powodu porażki wyprawy kijowskiej, ale także nowej sytuacji międzynarodowej po zakończeniu wojny z bolszewikami, w której nie było miejsca dla niepodległej Ukrainy. Istotnym powodem okazało się także niewystarczające poparcie dla idei niepodległości wśród samych Ukraińców.

– Wojna na Ukrainie trwała już sześć lat. Większość społeczeństwa ukraińskiego nie akceptowała ideału niepodległości jako szczególnie ważnego i chciała po prostu odetchnąć pokojem. Bolszewicy wydali się siłą nieuchronną na tym obszarze – mówił prof. Andrzej Nowak w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

sa