Ostatni Piast na tronie. Nie był nim Kazimierz Wielki

Czasem błędnie przyjmuje się, że dynastia Piastów wygasła po śmierci króla Kazimierza Wielkiego (panował 1333-1370). W rzeczywistości potomkowie Mieszka trwali na Mazowszu do 1526 roku, a na Śląsku nawet 150 lat dłużej. Prawdą jednak jest, że żaden nie objął już tronu polskiego.

Piastowie śląscy

Powstanie śląskiej linii Piastów wiąże się z okresem rozbicia dzielnicowego Polski zapoczątkowanym testamentem zmarłego w 1138 roku księcia Bolesława Krzywoustego. Śląsk objął wówczas jego najstarszy syn Władysław Wygnaniec (1138-1146), który, jak wskazuje przydomek, został zmuszony do opuszczenia kraju i zmarł za granicą.

W 1163 roku na Śląsk wrócili dwaj jego synowie: Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi. Dali oni początek dwóm liniom rodu, kolejno na Dolnym i Górnym Śląsku. W następnych latach dziedzictwo Wygnańca ulegało kolejnym podziałom terytorialnym, co skutkowało powstawaniem nowych niewielkich państewek. Jednym z nich było księstwo legnicko-brzeskie, powstałe w 1248 roku po podziale księstwa wrocławskiego między dwóch skłóconych synów słynnego Henryka Pobożnego (1238-1241).

Rozdrobniony Śląsk nie znalazł się w zjednoczonej przez Władysława Łokietka (1320-1333) Polsce. W latach 20. XIV wieku większość śląskich książąt złożyło hołd lenny królowi Czech Janowi Luksemburskiemu (1310-1346), zrywając swoje związki z Polską.

Nie zapomnieli o korzeniach

Zarówno Śląsk, jak i Czechy pozostawały pod silnymi wpływami niemieckimi. Od XVI wieku w Królestwie Czech nieprzerwanie panowała dynastia Habsburgów. Mimo postępującej germanizacji i coraz częstszych koligacji z niemieckimi rodami śląscy książęta pamiętali o swoich korzeniach. W tekstach pochwalnych powstających w okresie nowożytnym podkreślano ich pochodzenie z polskiej królewskiej dynastii.

Jak zauważał historyk prof. Kazimierz Jasiński, szczególnie "u Piastów legnicko-brzeskich XVI i XVII w. występuje bardzo silnie świadomość przynależności do polskiej dynastii piastowskiej". Przejawiała się ona m.in. w polityce matrymonialnej prowadzonej przez władców tego księstwa. Najlepszym przykładem jest ślub księcia Fryderyka II legnickiego (zm. 1547) z Elżbietą, siostrą króla Zygmunta Starego (1507-1548).

Były też inne ambitne projekty, których nie udało się zrealizować, m.in. próby wydania za potężnego kanclerza, hetmana Jana Zamoyskiego jednej z córek Henryka XI (zm. 1588), który utrzymywał silne związki z Polską, a nawet przejawiał chęć kandydowania na króla Rzeczypospolitej. Udział w elekcji po abdykacji Jana Kazimierza w 1668 roku planował inny książę legnicko-brzeski, Chrystian (zm. 1672).

Książę ten przez zawirowania wojny trzydziestoletniej (1618-1648) spędził kilka lat jako nastolatek w Rzeczypospolitej. Kształcił się w kalwińskim gimnazjum w Kiejdanach na Litwie, poznał też swojego kuzyna, znanego z Sienkiewiczowskiej "Trylogii" Bogusława Radziwiłła (ich matki rodem z Brandenburgii były siostrami). W tym czasie opanował język polski.

Silnie związany z polskim dziedzictwem Chrystian zamierzał nazwać swojego pierworodnego syna Piast. Pomysł ten jednak wybili mu z głowy protestanccy duchowni. Ostatecznie chłopiec otrzymał imiona Jerzy Wilhelm. Jak się wkrótce okazało, na nim zakończyć się miała piastowska dynastia.

Zdolne dziecko

Jerzy Wilhelm przyszedł na świat we wrześniu 1660 roku. Ze względu na brak konkurencji (nie miał braci, a stryjowie zmarli krótko po jego narodzinach) od dziecka przygotowywany był do objęcia księstwa legnicko-brzeskiego po ojcu. Dbano o wykształcenie młodego księcia – uczył się filozofii, retoryki, jazdy konnej, szermierki i tańca. Wykazywał się doskonałą pamięcią i łatwością w nauce języków. Poza niemieckim opanował łacinę, francuski, włoski i hiszpański, znał też podstawy bliskiego ojcu polskiego.

Język ten być może podszkolił podczas studiów we Frankfurcie nad Odrą, gdzie kształciło się wielu Polaków, a do którego został posłany przez matkę na początku 1672 roku, czyli kilka miesięcy przed dwunastymi urodzinami. Uczelnia znajdowała się w państwie jego ojca chrzestnego, elektora Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna, po którym otrzymał drugie imię.

Tuż po wyjeździe Jerzego Wilhelma zmarł Chrystian, a rządy w księstwie legnicko-brzeskim w imieniu nieletniego syna objęła jego matka Ludwika. Przez swoje związki z katolicyzmem władczyni wzbudzała niechęć kalwińskich poddanych. Niepokoje w księstwie wzrosły, gdy jej córka Karolina wyszła za katolika. Trudną sytuację opanował Jerzy Wilhelm, który wbrew woli matki wrócił do ojczyzny. Bardzo niechętni wobec Ludwiki poddani uznali, że chłopak jest już na tyle dojrzały, by objąć samodzielne rządy.

Samodzielne rządy

O zgodę należało jeszcze poprosić suwerena, którym był cesarz Leopold I Habsburg (1658-1705). Przybyły na początku 1675 roku do Wiednia młody Piast zrobił na władcy i jego dworze jak najlepsze wrażenie. Mający 14 i pół roku Jerzy Wilhelm został uznany za pełnoletniego i gotowego do sprawowania władzy.

Rządy młodego księcia trwały zaledwie kilka miesięcy. W tym czasie władca zdołał zwołać sejm, by omówić kwestie poprawy bezpieczeństwa na drogach, oraz rozpoczął reformy w administracji i ustawodawstwie. Ambitne plany dobrze zapowiadającego się młodziutkiego monarchy przerwała śmierć.

Jerzy Wilhelm był rozmiłowany w polowaniach. Jako 12-latek założył towarzystwo łowieckie pod nazwą Złoty Jeleń. Podczas polowania zorganizowanego w listopadzie 1675 roku z okazji imienin św. Huberta w mało sprzyjających warunkach pogodowych książę się rozchorował i dostał wysokiej gorączki. Ciężki stan pogorszyła ospa, którą się zaraził.

Ostatni władca z dynastii Piastów zmarł 21 listopada 1675 roku. Księstwo legnicko-brzeskie przejęli Habsburgowie.

Należy zaznaczyć, że ród wygasł cztery lata później w dniu śmierci Augusta, stryja Jerzego Wilhelma, który jednak pozbawiony był praw książęcych. Z kolei jeszcze dłużej żyli nieślubni potomkowie ostatniego księcia cieszyńskiego Adama Wacława (zm. 1617). Ostatni z nich, Ferdynand zwanym hrabią von Hohenstein, zmarł w 1706 roku. Jerzy Wilhelm był więc ostatnim męski pełnoprawnym przedstawicielem dynastii Piastów.

Źródła: Polskie Radio/Tomasz Horsztyński

K. Jasiński, Rodowód Piastów Śląskich, wstęp Tomasz Jurek, 2007.

K. Prokop, Jerzy Wilhelm, w: Piastowie. Leksykon biograficzny, 1999.