10 motywów, które warto znać na maturze z języka polskiego

1. Bunt

Opór, protest, sprzeciw, wystąpienie przeciw władzy - to motywy występujące w literaturze od wieków, jako że skłonność do buntu to jedna z podstawowych cech ludzkiej natury. W literaturze postaci buntują się przeciw niesprawiedliwości, totalitaryzmowi, ludzkim i boskim rządom na świecie lub przeciw starszym pokoleniom.

W Biblii już na samym początku buntują się Adam i Ewa, łamiąc zakaz ustanowiony przez Boga, w mitach Zeusowi przeciwstawia się Prometeusz, a Antygona działa przeciw rozkazom Kreona. Wiele wieków później w "Trenach" Jana Kochanowskiego bunt przeciw Bogu wynika z rozpaczy po śmierci dziecka, a w "Dziadach" Adama Mickiewicza - z faktu, że Bóg pozwolił na cierpienie zniewolonego narodu. W XX wieku namacalny bunt jest krwawą rewolucją w "Przedwiośniu" Stefana Żeromskiego, zaś w "Dżumie" Alberta Camusa staje się metaforą walki człowieka z uogólnionym złem.

2. Przemiana (metamorfoza)

Przemiana wewnętrzna (duchowa, intelektualna) to jeden z podstawowych napędów fabuły w większości dzieł kultury, nie tylko w książkach. Proces metamorfozy może czasem przebiegać gwałtownie, ale znacznie częściej ukazany jest jako powolna ewolucja postaw i poglądów pod wpływem nie tylko czynników zewnętrznych, lecz także refleksji.

We wspomnianych już "Trenach" podmiot liryczny w trakcie żałoby przechodzi drogę od wstrząsu psychicznego i buntu do akceptacji porządku świata i równowagi. Motyw metamorfozy bohatera, która odbywa się nie tylko na planie psychiki, lecz uzewnętrznia się jako maska, konspiracja i pseudonim, występuje często u Mickiewicza – w "Konradzie Wallenrodzie", "Dziadach, części III" i "Panu Tadeuszu". Podobnie rzecz ma się w "Potopie" Henryka Sienkiewicza. Z kolei w "Zbrodni i karze" Fiodora Dostojewskiego przemiana następuje pod wpływem uczucia.

REKLAMA

3. Zbrodnia

Przestępstwa wobec jednostki czy zbiorowości to jeden z zasadniczych tematów i motywów od początku istnienia ludzkiej kultury. Zbrodnie popełniane były i są popełniane nadal w każdym zakątku ziemi, choć wiąże się z nimi społeczne i prawne potępienie, a także z reguły cierpienie psychiczne zbrodniarza – to wszystko pojawia się w dziełach literatury od najdawniejszych czasów.

W antycznym "Królu Edypie" Sofoklesa zbrodnia staje się narzędziem woli bogów. W Szekspirowskim "Makbecie" główny bohater zabija z żądzy władzy. W "Panu Tadeuszu" Jacek Soplica popełnia zbrodnię w afekcie i przez resztę życia stara się ją odkupić. W "Zbrodni i karze" Dostojewskiego do morderstwa popycha Raskolnikowa ideologiczne odrzucenie powszechnej moralności.

4. Miłość

Trudno byłoby znaleźć utwór z jakiejkolwiek epoki literackiej, w którym nie pojawiłby się motyw miłości, różnie przedstawianej i rozumianej, ale stanowiącej nieodłączny składnik ludzkiego losu. Uczucie to może sprawiać ból lub przynosić szczęście, może motywować bohaterów do podejmowania różnych decyzji, czasem ryzykownych, czasem szlachetnych, a niekiedy zbrodniczych.

W greckiej i rzymskiej mitologii występuje bóg miłości i namiętności Eros/Amor. Już wówczas pojawia się także - w micie o Orfeuszu i Eurydyce - motyw miłości silniejszej od śmierci. Miłość kobiety i mężczyzny w formie zarówno dosłownej, jak i alegorycznej spotkamy w biblijnej "Pieśni nad pieśniami". Miłość, która stanowi złamanie praw, obyczajów czy umów społecznych, pojawia się w "Dziejach Tristana i Izoldy" i w "Romeo i Julii" Williama Szekspira.

REKLAMA

Na piedestał wyniósł miłość romantyzm (stąd określenie "miłość romantyczna"). Mamy z nią do czynienia w "Cierpieniach młodego Wertera" Johanna Wolfganga Goethego, w wielu tekstach Adama Mickiewicza (m.in. "Do M."), Juliusza Słowackiego i Cypriana Norwida. Ideał ten przetrwał znacznie dłużej i także w pozytywizmie miłość była siłą napędzającą działania bohaterów (m.in. w "Lalce" Bolesława Prusa).

5. Samotność

W literaturze samotność rozumiana jest na wiele sposobów, ale rzadko oznacza sytuację, gdy rzeczywiście bohater znajduje się fizycznie sam, oddalony od innych osób, zwierząt i przedmiotów w taki sposób, że nikogo i niczego nie spotyka całymi dniami. Motyw samotności porusza raczej kwestię braku porozumienia między jakimiś jednostkami lub między jednostką a zbiorowością. Zarazem bywa to stan wyzwalający refleksję nad światem i sobą, może więc stać się początkiem metamorfozy.

Samotność jako rewers miłości pojawia się w wielu dziełach romantyków - we wspomnianych już "Cierpieniach młodego Wertera", w "Dziadach" (część IV i III) czy w "Kordianie" Słowackiego. Motyw ten odnajdziemy w literaturze realistycznej ("Lalka" Prusa, "Ludzie bezdomni" Żeromskiego), poezji młodopolskiej (np. "Deszcz jesienny" Leopolda Staffa), a także prozie egzystencjalnej ("Proces" Franza Kafki, "Dżuma" Camusa).

Samotność jest istotnym składnikiem doświadczenia obozu zagłady, opisanym m.in. przez Tadeusza Borowskiego w jego opowiadaniach obozowych (m.in. "Pożegnanie z Marią" i "U nas w Auschwitzu").

REKLAMA

6. Podróż duchowa / Tułaczka / Wędrówka

Topos homo viator (łac. pielgrzym, tułacz) to kolejny bardzo stary motyw w kulturze. Poprzez opowieść o konkretnej podróży autorzy bardzo często odnoszą się do wędrówki jako symbolu samego życia, które jest metaforycznym przemierzaniem czasu i przestrzeni. Jego skutkiem ma być dotarcie do pewnej prawdy o sobie, tak jak celem realnego pielgrzymowania ma być dotarcie do określonego miejsca. Jeśli podróż zamienia się w tułaczkę, jest metaforą braku zakorzenienia w jakimś miejscu lub społeczeństwie.

Od wieków najsłynniejszą narracją o wędrówce jest "Odyseja" Homera, a bohater dzieła - Odyseusz - to archetyp podróżnika niestrudzenie powracającego do swojego domu. Doświadczania zesłańczych tułaczek i emigracji politycznej dały literaturze polskiej m.in. "Sonety krymskie" Mickiewicza, "Kordiana" Słowackiego i "Pielgrzyma" Norwida. U Sienkiewicza pojawiają się albo echa tego podejścia ("Latarnik"), albo wędrówka w kontekście przygody, u której końca bohater dociera do lepszej wersji siebie (Kmicic w "Potopie").

7. Cierpienie

O cierpieniu opowiadano od początków cywilizacji ludzkiej, bo każdy człowiek go doświadczał, czasem wielokrotnie – zarówno cierpienia fizycznego wywołanego chorobą lub wypadkiem, jak i przede wszystkim trudnej do zniesienia i wytłumaczenia traumy związanej ze stratą bliskich i ukochanych albo niemożnością osiągnięcia wymarzonego celu.

REKLAMA

Najsłynniejszym cierpiącym człowiekiem w kulturze judeochrześcijańskiej jest biblijny Hiob ze Starego Testamentu. Obok niego pojawia się nowotestamentowa Maryja, matka zabitego Jezusa (np. "Lament świętokrzyski"). Przejmującym świadectwem cierpienia po śmierci dziecka są "Treny" Kochanowskiego. Ponownie szczególnie liczną reprezentację cierpiących postaci napotykamy w XIX wieku, zarówno w romantyzmie ("Cierpienia młodego Wertera" Goethego, IV i III część "Dziadów" Mickiewicza), jak i w pozytywizmie ("Lalka" Prusa). Szczególnym rodzajem cierpienia są wyrzuty sumienia, które trapią dusze zbrodniarzy - m.in. Raskolnikowa ze "Zbrodni i kary" Dostojewskiego, jak i "Makbeta" Szekspira.

8. Wojna

Motyw wojny jest bardzo nośny literacko, a jej obrazy towarzyszą odbiorcom kultury od zawsze. Dawni autorzy zwykle sympatyzowali z jedną stroną konfliktu, w myśl idei "wojny sprawiedliwej", zaś walczący wojownicy przedstawiani byli jako cnotliwi bohaterowie, jeśli byli z "właściwego" obozu, lub jako tchórze i zdrajcy, o ile byli wrogami.

Wojna to temat m.in. "Iliady" Homera, "Pieśni o Rolandzie", "Transakcji wojny chocimskiej" Wacława Potockiego, "Konrada Wallenroda" Mickiewicza czy historycznych powieści Sienkiewicza. W XX wieku motyw ten eksplorowany jest przez poetów i prozaików doświadczonych przez koszmar II wojny światowej. To m.in. większość wierszy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, "Bagnet na broń" Władysława Broniewskiego, "Alarm" Antoniego Słonimskiego, "Pieśń o żołnierzach z Westerplatte" Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i "Ocalony" Tadeusza Różewicza, a także "Dywizjon 303" Arkadego Fiedlera, "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Kamienie na szaniec" Andrzeja Kamińskiego, "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i "Pamiętnik z powstania warszawskiego" Mirona Białoszewskiego.

REKLAMA

9. Poświęcenie

Motyw poświęcenia jest często elementem opowieści o idei wyższego dobra, które może reprezentować Bóg, jakiś rodzaj etyki lub cała ludzkość. W Biblii Abraham nie waha się poświęcić życia syna Izaaka na rozkaz Boga, a Chrystus pozwala zabić się na krzyżu, by zbawić ludzkość. Ofiara Jezusa to jedna z wersji mitu o starożytnym Prometeuszu, który z miłości do wszystkich ludzi godzi się naruszyć boski porządek.

Topos ten odnajdziemy m.in. w "Pieśni o Rolandzie", "Hymn do miłości ojczyzny" Ignacego Krasickiego, "Konradzie Wallenrodzie" Mickiewicza, "Kordianie" Słowackiego (idea winkelriedyzmu), "Trylogii" Sienkiewicza, "Ludziach bezdomnych" Żeromskiego (tutaj znów mamy prometeizm), "Kamieniach na szaniec" Kamińskiego oraz w "Dżumie" Camusa.

10. Szaleństwo

Szaleństwo jest wyzwaniem dla wyobraźni i zdrowego rozsądku, nierzadko stanowi rezultat jakiejś traumy i silnych emocji targających bohaterem literackim, a czasem bywa elementem kary boskiej, dlatego to popularny motyw zarówno w mitach greckich, jak i w sztukach Szekspira, tekstach romantyków i w powieściach realistycznych.

W Biblii szaleństwo pojawia się już w Księdze Rodzaju, gdy Kain zabija Abla, zaś w mitach szaleństwo ogarnia postaci bogów (Demeter), jak i ludzi (Herakles, Achilles), a ponadto wiąże się z obrzędami religijnymi (szał dionizyjski). Najsłynniejszą postacią popadającą w obłęd u Szekspira jest Lady Makbet z "Makbeta". "Romantyczność" Mickiewicza opowiada o szaleństwie, które przez podmiot liryczny zostaje uwznioślone, a w "Dziadach" (części IV i III) obłęd wiąże się z rozpaczą i buntem bohaterów. Tytułowa postać "Balladyny" Słowackiego to echo Lady Makbet, morderczyni dręczonej wyrzutami sumienia. Z podobnego źródła czerpie swe szaleństwo Raskolników ze "Zbrodni i kary" Dostojewskiego.

REKLAMA

Źródło: Polskie Radio