Grecy, Tatarzy, Turcy, Rosjanie, Ukraińcy... Krym wiele razy przechodził z rąk do rąk

Od neandertalczyków do Greków, Rzymian i Gotów

Pierwsi na Krymie byli neandertalczycy. Najstarsze kopalne ślady ich obecności datowane są na około 80 tysięcy lat p.n.e. Ludzie pojawili się tu prawdopodobnie około 32 tysiące lat temu. Byli to przedstawiciele kultury graweckiej, która znalazła schronienie na południu Europy i w basenie Morza Czarnego w czasie ostatniej epoki lodowcowej. W trzecim tysiącleciu p.n.e. Krym zasiedlili przybysze z kultury grobów jamowych, czyli ludzie, których geny do dziś mają mieszkańcy Europy Środkowo-Wschodniej.

W epoce żelaza półwysep zamieszkiwali przedstawiciele dwóch różnych kultur irańskich - Scytowie i Taurowie (najprawdopodobniej potomkowie Kimmerów, indoeuropejskiego ludu koczowniczego). Od nazwy Taurów ziemia ta została nazwana Taurydą przez starożytnych Greków, którzy od VII do V wieku zakładali kolonie wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego, w tym także na Krymie. Powstały wówczas Pantikapaion, Teodozja i Chersonez (dziś w granicach Sewastopola).

Później zaś na obszarze wschodniego Krymu i Półwyspu Tamańskiego, położonego po drugiej stronie Cieśniny Kerczeńskiej (wówczas zwanej "Bosporem Kimmeryjskim") utworzono grecko-scytyjskie Królestwo Bosporańskie, które w I wieku popadło w zależność od Cesarstwa Rzymskiego. Krym stał się wówczas de facto prowincją tego imperium, ale już w III wieku n.e. Rzymianie wycofali się stamtąd pod naporem Gotów. Język określany jako krymski gocki można było usłyszeć w niektórych wioskach Krymu jeszcze w XVII wieku.

• Rosyjski imperializm. Agresja na Ukrainę wpisuje się w wielowiekową tradycję
• Tatarzy krymscy. Rdzenni mieszkańcy półwyspu

Najpierw "Krym", potem dżuma, w końcu aneksja

Potem półwysep był najeżdżany i okupowany kolejno przez Hunów (IV w.), Bułgarów (IV-VIII w.) oraz turecki lud koczowniczy Chazarów (VIII w.). W tym okresie nadmorskie tereny Krymu stały się przedmiotem zainteresowania Cesarstwa Bizantyjskiego i ruskiego kaganatu (hipotetycznego wczesnego państwa Rusów, z którego potem wyłonić miała się Ruś Kijowska). Rozpoczęły się konflikty między Bizancjum, Rusami, Chazarami i licznymi plemionami zajmującymi stepy położone we wnętrzu i na północy półwyspu.

W X wieku przewagę uzyskała Ruś Kijowska. W Chersonezie w 988 roku chrzest przyjął Włodzimierz I z dynastii Rurykowiczów (ojciec Świętopełka, zięcia Bolesława Chrobrego). Gestem tym wprowadził kraj Rusinów w obręb kultury chrześcijańskiej. Na pamiątkę tego wydarzenia zbudowano tam w XIX wieku Sobór Świętego Włodzimierza. Chersonez został wkrótce zwrócony Bizancjum, potem należał do jego spadkobiercy - Cesarstwa Trapezuntu.

W XIII wieku półwysep został spustoszony przez Mongołów (Tatarów) i na długi czas większość jego terytorium znalazło się w rękach Złotej Ordy. To wtedy zaczęto używać nazwy "Krym" (po krymskotatarsku "Qırım"), utworzona od założonego przez najeźdźców miasta Stary Krym. Dodatkowo do XV wieku południowe ziemie podzielone były między księstwo Teodoro (ostatnie resztki Bizancjum) i kolonie należące do włoskiej Republiki Genueńskiej, której ziemie w basenie Morza Czarnego nosiły nazwę "Gazaria" (od Chazarów).

W tym okresie Genueńczycy wyrośli na największą potęgę morską w regionie i często prowadzili wojny z Tatarami. To właśnie podczas jednego z ich konfliktów, gdy Mongołowie oblegali genueńską Kaffę (Teodozję), w Europie miała pojawić się przywleczona z Azji dżuma. Według spekulacji części historyków, gdy atakujący wykorzystali ciała zmarłych chorych jako broń biologiczną katapultowaną za mury broniącego się miasta, a potem nieświadomi tego kupcy zawieźli zarazę do Genui.

REKLAMA

Gdy Złota Orda rozpadła się na mniejsze organizmy państwowe, Tatarzy na półwyspie utworzyli Chanat Krymski, rozciągający się na sporym obszarze nad wodami Morza Azowskiego i północną częścią Morza Czarnego. Państwo to istniało od XV do XVIII wieku, z początku jako byt niezależny, a od 1478 roku pod zwierzchnictwem Imperium Osmańskiego.

Chanat Krymski walczył lub zawierał sojusze prawie ze wszystkimi sąsiadami. Raz Tatarzy do spółki z Moskwą atakowali Polskę i Litwę, innym razem na odwrót. Chanat wspomagał armię osmańską w wyprawach przeciw Austrii i Rzeczpospolitej, by potem w XVII wieku podjąć nieudaną próbę uniezależnienia i wszcząć konflikt z Turkami. Przez cały czas Tatarzy musieli też odpierać na północy ataki rosyjskie. Podczas wojny polsko-rosyjskiej w latach 1654-1667 Moskali pokonała sojusznicza armia polsko-kozacko-tatarska.

W 1774 roku, po wyniszczającej wojnie rosyjsko-tureckiej, Chanat Krymski został ostatecznie utracony przez Imperium Osmańskie. Oficjalnie stał się niezależnym terytorium, ale de facto znalazł się w rękach caratu. Moskwa, podsycając konflikty społeczne i polityczne w kraju Tatarów, doprowadziła następnie do aneksji jego ziem. Włączenie do Imperium Rosyjskiego oznaczało koniec Chanatu Krymskiego i otwierało nowy rozdział w dziejach Krymu.

• Ugoda perejasławska. Kozacy poddają się Moskwie
• Wojna krymska. Upadek Świętego Przymierza

Od cara do bolszewików

W tym samym czasie, gdy Rosja zaanektowała Krym, dokonała też - do spółki z Austrią i Prusami - rozbiorów Rzeczpospolitej. Całe rzesze Polaków stały się nagle obywatelami Imperium, a wśród nich - Adam Mickiewicz, polski poeta narodowy. Zesłany w głąb Rosji z możliwością wyboru miejsca pobytu pomieszkiwał m.in. na Krymie, czego literackim wynikiem były słynne "Sonety krymskie".

W latach 1853-1856 trwał konflikt między Rosją a Turcją, którego zapalnikiem był spór o kwestię kontroli nad mniejszością chrześcijańską w Palestynie. Po stronie Imperium Osmańskiego, które wówczas było już cieniem swej dawnej potęgi, stanęły m.in. Wielka Brytania, Francja i Sardynia, a ponieważ większość działań militarnych rozegrała się na Krymie, konflikt przeszedł do historii jako wojna krymska, jedna z najbardziej tragicznych rzezi XIX wieku.

Przez cały okres caratu, a także i później w epoce sowieckiej, w wyniku antymuzułmańskiej polityki Rosjan następował odpływ ludności tatarskiej. O ile w 1795 stanowiła ona niemal 90 procent populacji Krymu, o tyle w przededniu II wojny światowej niespełna 20 procent. W 1944 roku pod zarzutem kolaboracji z hitlerowcami radzieckie władze wysiedliły prawie wszystkich Tatarów. Przez kolejne kilka dekad było ich tam mniej niż jeden procent wszystkich mieszkańców. Na ich miejsce sprowadzono przede wszystkim rosyjskich chłopów, a po 1945 roku także Ukraińców. Do ojczyzny zaczęli powoli powracać po upadku ZSRR.

Wiek XX dotarł na Krym w 1917 roku, gdy po rewolucji październikowej rozpoczęła się trwająca do 1922 roku wojna domowa w Rosji. Był to czas wielkiego chaosu militarnego i politycznego nie tylko w regionie, lecz i w całej Rosji. W czasie wojny Krym kilka razy przechodził z rąk do rąk. Przez pewien czas był twierdzą antybolszewickiej Białej Armii, a po jej pokonaniu przez komunistów w 1920 roku stał się areną krwawej zemsty. Nawet kilkadziesiąt tysięcy osób - białoarmistów oraz cywilów - zostało wówczas zamordowanych w ramach tzw. czerwonego terroru. Ponad 150 tysięcy ludzi zdołało uciec.

REKLAMA

W 1921 roku bolszewicy utworzyli Krymską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. W owym częściowo niezależnym bycie państwowym większość stanowili Rosjanie, ale żyło tu także wiele mniejszości - oprócz Tatarów byli to m.in. Grecy, Bułgarzy, Ormianie i Niemcy. Sukcesywne wysiedlanie tych narodowości doprowadziło ostatecznie do odebrania republice autonomii i wcieleniu jej jako obwód krymski do rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w 1945 roku.

W czasie II wojny światowej półwysep znalazł się na pewien czas pod okupacją niemiecką. Podczas działań wojennych zupełnemu zniszczeniu uległ Sewastopol, miasto portowe z twierdzą wybudowane na polecenie carycy Katarzyny II pod koniec XVIII wieku. Dla Rosjan stał się tak ważnym symbolem, że przyznali mu później tytuł "Miasta Bohatera".

Po wypędzeniu Tatarów rozpoczęto proces wymazywania śladów ich kultury. Palono wydane przed wojną książki w języku krymskotatarskim, zmieniono rdzenne nazwy geograficzne (w tym 90 procent nazw miejscowości) na takie, które brzmiały bardziej "słowiańsko" lub wprost nawiązywały do symboli komunizmu. Nielicznym przywrócono historyczne nazwy po 1991 roku.

• Deportacja Tatarów krymskich. Zemsta Stalina za kolaborację z Niemcami
• Rewolucja październikowa. Dlaczego bolszewicy zdołali przejąć władzę w Rosji?

Prezent wręczony i odebrany

W 1954 roku, dla uczczenia 300. rocznicy zawarcia ugody perejasławskiej, zgodnie z którą Ukraina poddała się władzy cara Rosji, rosyjska Republika Radziecka przekazała ukraińskiej Republice Radzieckiej Krym ze względu na "bliskość terytorialną oraz ścisłe powiązania gospodarcze i kulturalne". Sewastopol, jako port Floty Czarnomorskiej, pozostał pod zarządem Rosjan do 1978 roku.

W drugiej połowie XX wieku Krym bujnie rozwijał się jako region turystyczny. Nad Morze Czarne przyjeżdżano z całego ZSRR i z krajów satelickich (szczególnie liczni byli turyści ze wschodnich Niemiec). Populacja półwyspu podwoiła się. W 1989 roku żyło tu 1,6 miliona Rosjan i ponad 600 tysięcy Ukraińców.

Po upadku ZSRR Krym jeszcze przez kilka lat pozostał autonomią pod zwierzchnictwem ukraińskim. W 1991 roku powstała Republika Krymu i rozpoczął się kilkuletni okres sporów z władzami w Kijowie, które nie zgadzały się na zbyt dużą niezależność polityczną państewka. W 1995 roku parlament ukraiński uchylił konstytucję Krymu ze względu na działania prorosyjskiego prezydenta autonomii Jurija Mieszkowa.

Po wydarzeniach Euromajdanu i obaleniu prezydenta Ukrainy Wiktora Janukowycza Rosja dokonała zbrojnej inwazji na Krym, a następnie przy pomocy wojska zorganizowała referendum w sprawie przyłączenia półwyspu do Rosji. Niepodległość Krymu ogłoszono 16 marca 2014 roku, a formalnie zaanektowano 18 marca 2014 roku. Od tamtego czasu zwiększono liczbę żołnierzy na półwyspie, dzięki czemu do dziś trwa rosyjska okupacja Krymu, potępiana przez większość państw świata.

REKLAMA

Obecnie mówi się, że Krym de iure (zgodnie z prawem) należy do Ukrainy, a de facto (faktycznie) do Rosji. Wskutek okupacji Rosja znacząco zwiększyła swoją władzę w basenie Morza Czarnego, blokując jednocześnie wiele portów ukraińskich.

Deportacje Polaków w głąb ZSRR. Jak Stalin usuwał polskość z Kresów
Sowieckie deportacje z krajów bałtyckich w 1941 roku

Źródła: Polskie Radio

REKLAMA

Abdullah Zihni Soysal, "Z dziejów Krymu. Polityka - kultura - emigracja", Warszawa 1938

Katarzyna Kobrzyńska, "Krym - miejsce strategiczne", strona internetowa miesięcznika "Polska Zbrojna", 10.04.2014