Najważniejsze informacje w skrócie:

• Ukryte fundamenty: Ten ranking ujawnia polskich architektów współczesnego świata – innowatorów, których odkrycia stały się fundamentami globalnego przemysłu, medycyny i technologii
• Rewolucja myślenia: Pokazujemy, jak polscy naukowcy fundamentalnie zmienili nie tylko to, co wiemy o świecie, ale przede wszystkim to, jak myślimy – dając początek zupełnie nowej epoce w nauce
• Dwie epoki przemysłowe: Artykuł pokazuje, że polscy geniusze dostarczyli materialnych podstaw pod dwie największe rewolucje: Erę Energii (paliwo dla XX wieku) i Erę Informacji (materiał dla XXI wieku)
• Powód do dumy: To lista 11 powodów, by zrozumieć, że polski wkład w globalną cywilizację nie był przypadkowy, lecz kluczowy i absolutnie fundamentalny

11. Stefan Bryła: miasta "sięgające nieba"

Urodzony w 1886 roku w Krakowie, Stefan Bryła dokonał przełomu, który dosłownie pozwolił budynkom stać się drapaczami chmur. W świecie przed Bryłą wielkie konstrukcje stalowe opierały się na archaicznym, ciężkim i niezwykle pracochłonnym nitowaniu. Choć technologia spawania elektrycznego była znana, inżynierowie na całym świecie bali się jej zaufać, uważając spawy za zbyt kruche, by utrzymać krytyczne obciążenia, takie jak most drogowy.

Wkładem Bryły nie było wynalezienie spawania, ale jego cywilizacyjne usankcjonowanie. Jego most na rzece Słudwi w Maurzycach pod Łowiczem, ukończony w 1929 roku, był pierwszym na świecie spawanym mostem drogowym. Ta konstrukcja stała się natychmiastowym, międzynarodowym "dowodem koncepcyjnym" (proof-of-concept), że spawanie jest bezpieczne, niezawodne, a przy tym znacznie lżejsze i tańsze niż nitowanie. To Bryła dał globalnej inżynierii "pozwolenie" na spawanie, odblokowując metodę, bez której nie powstałyby ani nowoczesne drapacze chmur, ani platformy wiertnicze, ani wielkoprzemysłowe konstrukcje.

Przełom ten był natychmiastowy i globalny. Osiągnięcie Polaka było szeroko omawiane w międzynarodowej prasie technicznej, stając się kamieniem węgielnym nowej ery inżynierii lądowej. Metoda spawania, którą Bryła jako pierwszy śmiało zastosował, pozwoliła na tworzenie lekkich "domów szkieletowych". Oznacza to, że każdy, kto podziwia dziś panoramę Nowego Jorku czy Dubaju, patrzy na architekturę, która swoje istnienie zawdzięcza odwadze i geniuszowi polskiego inżyniera z Krakowa.

10. Tadeusz Sędzimir: serce z metalu każdej gospodarki

Tadeusz Sędzimir, urodzony w 1894 roku we Lwowie, zyskał miano "Edisona metalurgii". Zanim zrewolucjonizował przemysł, produkcja blachy odpornej na korozję była procesem drogim, powolnym i oferowała znacznie niższą jakość. Jego geniusz przejawił się w dwóch oddzielnych, lecz równie przełomowych wynalazkach.

Metoda ciągłego cynkowania ogniowego blach ("Proces Sendzimira" - za granicą Polak używał takiej pisowni nazwiska) zmieniła całkowicie metalurgię. Technologia ta radykalnie obniżyła koszty produkcji, jednocześnie drastycznie podnosząc jakość i odporność zwykłej stali na rdzę. To jeden z tych "niewidzialnych" fundamentów, na których stoi nasze społeczeństwo konsumpcyjne. Każda karoseria samochodu, obudowa pralki czy lodówki wykonana z trwałej blachy ocynkowanej jest materialnym spadkobiercą tego geniuszu.

Walcarka Sędzimira (Sendzimir Mill): drugim epokowym wynalazkiem była rewolucyjna walcarka planetarna do produkcji idealnie cienkich i gładkich blach, zwłaszcza ze stali nierdzewnej. Znaczenie tej maszyny było nie do przecenienia: już we wczesnych latach 80. XX wieku szacowano, że ponad 90% światowej stali nierdzewnej było przetwarzane (walcowane) właśnie przy użyciu jego walcarek.

Wpływ Sendzimira był tak fundamentalny, ponieważ stworzył nowe, globalne standardy dla najważniejszych materiałów przemysłowych. Już w latach 30. XX wieku licencje na jego technologie kupowały największe koncerny z Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Umożliwiło to masową produkcję dóbr trwałych, które wcześniej były luksusem i stało się dosłownym "krwiobiegiem materialnym" XX-wiecznego przemysłu.

9. Henryk Magnuski: przepis na internet

Urodzony w 1909 roku w Warszawie Henryk Magnuski był inżynierem, który położył koncepcyjne podwaliny pod sposób, w jaki dziś działa internet. Pracując jako główny inżynier w zespole Motoroli w USA, stworzył w 1940 roku radiostację plecakową SCR-300 – pierwszą na świecie przenośną, dwukierunkową radiostację FM, powszechnie znaną jako "Walkie-Talkie".

Przed wynalazkiem Magnuskiego komunikacja na polu bitwy była archaiczna; opierała się na gońcach lub zawodnych telefonach polowych, których kable były nieustannie zrywane przez ostrzał. Walkie-Talkie zmieniło oblicze wojny, umożliwiając koordynację na niespotykaną skalę. Prawdziwa rewolucja miała jednak charakter strukturalny. Był to "proto-internet pola bitwy". Po raz pierwszy w historii informacja mogła przepływać nie tylko "góra-dół" (od sztabu do armii), ale także "dół-dół" (pluton do plutonu) i "dół-góra" (pluton do sztabu).

Ten paradygmat decentralizacji sieci i komunikacji między "węzłami brzegowymi" jest fundamentalną zasadą, na której opiera się cała architektura współczesnego Internetu. Po wojnie, technologia ta natychmiast "wylała się" na rynek cywilny, rewolucjonizując służby ratownicze (policję, straż pożarną), logistykę (porty, koleje) i budownictwo. Dzieło Magnuskiego stworzyło podwaliny pod cały globalny przemysł mobilnej komunikacji osobistej, stając się bezpośrednim przodkiem telefonii komórkowej.

8. Kazimierz Prószyński, Stefan Kudelski: uwolnienie X muzy

Nowoczesne media, jakie znamy, zawdzięczają swoje istnienie rewolucji, której autorem był Kazimierz Prószyński, urodzony w 1875 roku w Warszawie. Był jednym z ojców-założycieli kina – swój aparat do nagrywania i projekcji (Pleograf) skonstruował jeszcze przed słynnym, opatentowanym kinematografem braci Lumière. Jego drugą rewolucją był Aeroskop (opracowany ok. 1910 roku) – pierwsza na świecie udana, ręczna kamera filmowa.

Przed Prószyńskim kamery były ciężkimi, stacjonarnymi urządzeniami, które wymagały statywu i ręcznego kręcenia korbą przez operatora. Aeroskop, dzięki zastosowaniu przełomowego automatycznego napędu (początkowo pneumatycznego) oraz stabilizatora żyroskopowego, dosłownie "uwolnił obraz ze statywu". Ta innowacja całkowicie zmieniła rolę kamery – z pasywnego, teatralnego rejestratora, stała się aktywnym uczestnikiem wydarzeń.

To właśnie Aeroskop umożliwił narodziny filmu reportażowego i kroniki wojennej; był jedynym urządzeniem, które posłużyło do rejestracji działań na frontach I wojny światowej. Prószyński stworzył nowy język wizualny kina, pozwalając na płynne ujęcia "z ręki". Każdy współczesny operator używający Steadicamu, a nawet każda funkcja stabilizacji obrazu w naszym smartfonie, opiera się na tej samej fundamentalnej koncepcji.

Obraz to jednak tylko połowa rewolucji. Drugiej dokonał Stefan Kudelski (urodzony w 1929 roku w Warszawie). Po wojnie znalazł się w Szwajcarii, gdzie w latach 50. stworzył legendarny magnetofon Nagra. Przed Kudelskim nagrywanie dźwięku w wysokiej jakości wymagało ciężkiego, stacjonarnego sprzętu studyjnego. Oznaczało to, że nawet jeśli scena była kręcona “w naturze”, aktorzy musieli potem w studio nagrać swoje dialogi. Nagra była pierwszym profesjonalnym, przenośnym magnetofonem o studyjnej jakości, który był na tyle mały i niezawodny, że można go było zabrać w teren i nagrać naturalny dźwięk.

Połączony efekt tych dwóch polskich wynalazków był sejsmiczny. Prószyński uwolnił obraz, a Kudelski uwolnił dźwięk. Razem dali filmowcom wolność. To właśnie ta swoboda umożliwiła narodziny nurtów cinéma vérité i Free Cinema, dając podwaliny pod cały nowoczesny film dokumentalny i reportaż. Każdy film kręcony dziś w plenerze z synchronicznym dźwiękiem, każdy wywiad "z ręki" i każda transmisja z miejsca zdarzeń jest technologicznym spadkobiercą tych dwóch polskich geniuszy.

7. Kazimierz Funk: sekretne przyprawy życia

Urodzony w 1884 roku w Warszawie Kazimierz Funk stanął w obliczu medycznej zagadki. Świat nauki, zdominowany przez prace Pasteura, rozumiał choroby wyłącznie jako efekt "zarazka". Tymczasem tajemnicze plagi, jak szkorbut, beri-beri czy krzywica, dziesiątkowały populacje, a żadnego patogenu nie można było znaleźć.

Pracując w Instytucie Listera w Londynie, Funk w 1912 roku dokonał rewolucji koncepcyjnej. Udowodnił, że choroba może być powodowana nie przez obecność czynnika szkodliwego, ale przez brak niezbędnego składnika w diecie. Dla tych substancji stworzył termin "witamina" (z łac. vita – życie). Ta jedna idea stworzyła od zera całą nowoczesną naukę o żywieniu i dietetykę.

Siła tego odkrycia tkwiła w stworzeniu koncepcyjnego parasola. Nazwa "witamina" pozwoliła sklasyfikować pozornie niezwiązane ze sobą choroby (jak szkorbut marynarzy i beri-beri w Azji) jako należące do tej samej klasy problemów: awitaminoz. To dało naukowcom na całym świecie ramy do poszukiwania innych witamin, co doprowadziło do lawiny odkryć. Dziś globalny przemysł farmaceutyczny (suplementy) i spożywczy (żywność wzbogacana), a także całe programy zdrowia publicznego, opierają się na fundamencie, który położył Funk.

Praktycznym i prawdopodobnie najpotężniejszym zastosowaniem odkrycia Funka stała się globalna fortyfikacja żywności. Jest to proces celowego, przemysłowego dodawania kluczowych mikroelementów (witamin i minerałów) do produktów spożywczych codziennego użytku, takich jak sól, mąka, mleko czy oleje. Zamiast leczyć skutki niedoborów, ludzkość po raz pierwszy mogła im zapobiegać na skalę całych populacji, często bez świadomego udziału obywateli. Skutki tej cichej rewolucji były sejsmiczne dla zdrowia publicznego: jodowanie soli niemal wyeliminowało historyczną plagę wola tarczycowego; dodawanie witaminy D do mleka sprawiło, że krzywica, kalecząca pokolenia dzieci w miastach przemysłowych, stała się rzadkością; a wzbogacanie mąki w kwas foliowy drastycznie zmniejszyło liczbę ciężkich wad wrodzonych u noworodków.

6. Rejewski, Różycki i Zygalski: dziadkowie komputera, ojcowie bomby kryptograficznej

Genialni matematycy z Uniwersytetu Poznańskiego – Marian Rejewski (urodzony w 1905 roku w Bydgoszczy), Jerzy Różycki (urodzony w 1909 roku w Olszanie) i Henryk Zygalski (ur. w 1908 roku w Poznaniu) – zmienili bieg historii, pracując dla Biura Szyfrów Wojska Polskiego w Warszawie. W świecie, w którym niemiecka maszyna Enigma była uważana za "absolutnie nie do złamania", oni jako pierwsi porzucili metody lingwistyczne na rzecz zaawansowanej matematyki.

Już pod koniec 1932 roku Rejewski, wykorzystując teorię permutacji, złamał szyfr Enigmy. Gdy Niemcy skomplikowali maszynę, Polacy "zrzucili" na nich własną "bombę" – "Bombę Rejewskiego" (1938). Była to elektromechaniczna maszyna, która automatyzowała proces łamania kodu. Ta bezcenna wiedza i repliki maszyn zostały przekazane Brytyjczykom (m.in. Alanowi Turingowi) tuż przed wybuchem wojny. Był to fundament pod operację "Ultra" - masowe deszyfrowanie komunikatów wysyłanych za pomocą Enigmy - która zdaniem historyków skróciła II wojnę światową o co najmniej dwa lata, ratując miliony istnień.

Alan Turing, słusznie nazywany "ojcem komputera", swoje prace oparł bezpośrednio na polskich metodach. To czyni Polaków bezdyskusyjnymi "dziadkami ery cyfrowej". Ich "Bomba" była pierwszą w historii maszyną zaprojektowaną do pokonania innej maszyny. Był to konceptualny most między kalkulatorem a komputerem – pierwsza fizyczna implementacja abstrakcyjnej teorii matematycznej w obwodach elektrycznych w celu rozwiązania złożonego problemu logicznego, a nie tylko arytmetycznego.

5. Stanisław Ulam: najstraszniejsza bomba

Urodzony w 1909 roku we Lwowie, Stanisław Ulam był kluczową postacią słynnej Lwowskiej Szkoły Matematycznej. Gdy w USA program budowy bomby wodorowej utknął w martwym punkcie, a forsowane przez Edwarda Tellera koncepcje okazały się niewykonalne, to właśnie matematyczny geniusz Ulama dostarczył klucz do sukcesu.

Pracując w Los Alamos w 1951 roku, Ulam wpadł na genialny pomysł "implozji radiacyjnej”. Był to dwustopniowy proces: energia i potężny puls promieniowania rentgenowskiego z pierwotnego wybuchu "zwykłej" bomby atomowej miały zostać skupione i wykorzystane do symetrycznego skompresowania i zapalenia wtórnego ładunku termojądrowego.

Ta konfiguracja Tellera-Ulama stała się od tamtej pory podstawą całej współczesnej broni termojądrowej. To Ulam dostarczył światu architekturę broni ostatecznej, która zdefiniowała całą Zimną Wojnę i obecną strukturę geopolityczną opartą na strategii "Wzajemnego Gwarantowanego Zniszczenia" (MAD).

Wpływ Ulama jest jednak podwójny. Równolegle do prac nad bronią, był współtwórcą metody Monte Carlo – fundamentalnej techniki statystycznej, która stała się podwaliną dla współczesnej fizyki obliczeniowej, modelowania finansowego, a nawet rozwoju sztucznej inteligencji. Ulam jest więc ojcem założycielskim dwóch filarów naszej epoki: strategicznego odstraszania i nowoczesnej nauki obliczeniowej.

4. Maria Skłodowska-Curie: Polska opromieniona Polonem

Urodzona w 1867 roku w Warszawie Maria Skłodowska wyjechała na studia do Paryża, ponieważ w okupowanej Polsce kobiety nie miały dostępu do wyższego wykształcenia. Jej odkrycie Polonu (pierwiastka nazwanego na cześć Polski) i Radu w 1898 roku było monumentalne, ale jej prawdziwy, rewolucyjny geniusz leżał głębiej. Przed nią atom był uważany za niepodzielny i niezmienny dogmat naukowy.

Prawdziwym wkładem Skłodowskiej było sformułowanie teorii promieniotwórczości i nadanie jej nazwy. Udowodniła, że promieniotwórczość jest właściwością atomową. Wykazała, że energia może pochodzić z wnętrza atomu, co było bezpośrednim aktem założycielskim fizyki jądrowej. Jej praca jest fundamentem całej fizyki jądrowej XX wieku, ale jej geniusz na tym się nie kończy. Stworzyła prototypy współczesnych centrów badawczych – Instytuty Radowe w Paryżu i Warszawie – które od początku miały podwójny cel: badania podstawowe (fizyka, chemia) i jednoczesne zastosowania medyczne (leczenie raka).

Ten model, który dziś nazywamy "od stołu laboratoryjnego do łóżka pacjenta" (ang. bench-to-bedside), jest dokładnie tym, jak funkcjonuje cała współczesna biotechnologia i przemysł farmaceutyczny. Skłodowska-Curie nie tylko otworzyła erę atomu, ale również stworzyła infrastrukturę instytucjonalną dla nowoczesnej medycyny. Pozostaje jedyną osobą w historii uhonorowaną Nagrodą Nobla w dwóch różnych dziedzinach naukowych.

3. Mikołaj Kopernik: rzeczywistość ponad przekonania

Mikołaj Kopernik, urodzony w 1473 roku w Toruniu, dokonał prawdopodobnie najbardziej rewolucyjnej zmiany w historii ludzkiej myśli. Jego opublikowane w 1543 roku dzieło De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), będące owocem obserwacji prowadzonych głównie we Fromborku, obaliło 1500-letni dogmat. Świat przed nim opierał się na geocentrycznym modelu Ptolemeusza, stawiającym Ziemię w centrum wszechświata.

Kopernik "wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię". Był to fundamentalny cios dla ludzkiej pychy – Ziemia (i ludzkość) została "zdegradowana" z centrum stworzenia do roli jednej z wielu planet. Co jednak ważniejsze, dzieło Kopernika jest uznawane za formalny początek Rewolucji Naukowej. Zastąpił on dogmat autorytetu empiryczną obserwacją i matematycznym dowodem. Zaproponował, że kryterium oceny modelu naukowego powinna być jego matematyczna prostota i elegancja, a nie zgodność z tradycją.

Ten nowy sposób myślenia stał się absolutnym fundamentem dla przyszłych badań. Prace Johannesa Keplera (o orbitach eliptycznych) i odkrycia Galileusza (fazy Wenus) byłyby niemożliwe bez heliocentryzmu. Co najważniejsze, cała mechanika klasyczna Isaaca Newtona opiera się na koniecznym założeniu modelu Kopernika. Newton zdołał wyjaśnić dlaczego planety krążą (grawitacja), ponieważ Kopernik jako pierwszy pokazał, że to robią, zmieniając ludzkie myślenie.

2. Ignacy Łukasiewicz: wymyślenie XX wieku

Urodzony w 1822 roku w Zadusznikach (zabór austriacki) Ignacy Łukasiewicz stworzył od zera cały przemysł petrochemiczny i paliwowy. Przed nim ropa naftowa, zwana “olejem skalnym”, była geologiczną ciekawostką, ludowym lekarstwem lub brudnym odpadem zanieczyszczającym studnie. Świat napędzał węgiel i siła mięśni, a noc oznaczała ciemność. Łukasiewicz, działając w Galicji (Lwów, Bóbrka), jako pierwszy na świecie potraktował ropę jako surowiec przemysłowy.

Jego wkład był systemowo kompletny. Stworzył kompletny łańcuch wartości: opracował metodę rafinacji ropy naftowej (destylacji frakcyjnej); skonstruował bezpieczną lampę naftową, tworząc pierwszy masowy rynek na produkt; a także założył w Bóbrce w 1854 roku pierwszą na świecie kopalnię ropy naftowej (pięć lat przed słynnym odwiertem Drake'a w USA).

Łukasiewicz jest ojcem Drugiej Rewolucji Przemysłowej. Najpierw "pokonał noc" – jego lampa zdemokratyzowała światło, umożliwiając masową alfabetyzację. Co ważniejsze, jego rafineria w Ulaszowicach (1856) rozpoczęła produkcję smarów i asfaltu, dostarczając fundamentalnych materiałów dla nadchodzącej rewolucji. Produkt uboczny jego rafinacji – benzyna – stał się "czarnym złotem" i krwią globalnej gospodarki, paliwem dla ery silnika spalinowego. Cały transport, globalizacja, przemysł tworzyw sztucznych i geopolityka XX wieku opierają się na fundamencie, który położy Łukasiewicz.

1. Jan Czochralski: stworzenie XXI wieku

Na szczycie listy znajduje się człowiek, którego wkład jest fundamentem dosłownie każdej sekundy naszego współczesnego życia. Jan Czochralski, urodzony w 1885 roku w Kcyni (wówczas zabór pruski), dokonał swojego odkrycia w 1916 roku w Berlinie. Opracował wtedy metodę tworzenia idealnych monokryształów, nazwaną jego nazwiskiem. Tworzone w ten sposób materiały miały doskonałą, jednolitą strukturę.

Przed Czochralskim świat materiałów był "polikrystaliczny" – chaotyczny, niejednorodny, pełen wewnętrznych defektów i granic między ziarnami, które były źródłem oporu i nieprzewidywalności. Elektronika była w powijakach, oparta na zawodnych lampach próżniowych. Prawdziwie sejsmiczny wpływ metody Czochralskiego na świat, w jakim żyjemy, rozpoczął się w latach 50., gdy twórcy tranzystora w Bell Labs gorączkowo szukali metody na masową produkcję idealnie czystego półprzewodnika. Znaleźli ją w pracy Polaka, stosując ją do krzemu.

"Siła rażenia" jest totalna: Metoda Czochralskiego jest absolutnym, materialnym fundamentem całej ery cyfrowej i Trzeciej Rewolucji Przemysłowej. To JEDYNA metoda przemysłowa pozwalająca produkować wielkie, idealnie czyste wafle krzemowe. Cała nowoczesna elektronika opiera się na miliardach tranzystorów upakowanych na mikroprocesorach, a te mogą działać wyłącznie na takim doskonałym, pozbawionym defektów monokrysztale. Bez metody Czochralskiego nie ma komputerów osobistych, smartfonów, serwerów internetowych, satelitów, paneli słonecznych ani sztucznej inteligencji. Słynna "Dolina Krzemowa" (Silicon Valley) zawdzięcza swoją nazwę materiałowi, który Polak nauczył świat produkować.

Czytaj także: 

• AI wybrało najpiękniejszy polski banknot wszech czasów. Też was zachwycił?
• Znasz te 5 ukrytych funkcji BLIK-a? Są superprzydatne, a mało kto o nich wie
• Od 5 listopada nowy banknot w Polsce. Warty 160 zł

Źródło: PolskieRadio24.pl/Michał Tomaszkiewicz