Wybuch II wojny światowej postawił przed harcerstwem nowe zadania. Już w czasie kampanii wrześniowej harcerze i harcerki podjęli służbę w obronie kraju. Pokolenie wychowane w II RP, zmuszone do zdania egzaminu z patriotyzmu, uczyniło to celująco.

Czasem była to służba na pierwszej linii, częściej jednak służba cywilna. W obliczu realiów wojennych harcerstwo musiało działać, lecz forma jego działalności uległa diametralnej zmianie.

I iść będziemy w Polskę Szarymi Szeregami
I będzie Bóg nad nami, i będzie Naród z nami.
I będziem iść jak hymny wskroś miast, wskroś wsi, polami
I będziem równać w prawo Szarymi Szeregami.

Decyzja

Już 27 września 1939 roku w oblężonej Warszawie spotkali się członkowie Rady Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego, którzy podjęli decyzję o przejściu do  konspiracji. W związku z nieobecnością w kraju ówczesnych formalnych władz Związku Harcerstwa Polskiego, wyłonione zostały nowe władze w składzie:

• ks. hm RP Jan Mauersberger - p.o. przewodniczącego ZHP,
• Wanda Opęchowska – wiceprzewodnicząca,
• hm Antoni Olbromski - sekretarz generalny,
• hm RP Maria Wocalewska - delegatka Naczelniczki Harcerek,
• hm Florian Marciniak - Naczelnik Harcerzy.

Struktura

Konspiracyjne harcerstwo dzieliło się na Organizację Harcerek i Organizację Harcerzy.  Wszystkim znana nazwa – Szare Szeregi - początkowo dotyczyła tylko Organizacji Harcerzy, dopiero z czasem została przyjęta przez całą organizację.

Na czele organizacji stał Naczelnik z Główną Kwaterą. Pierwszym naczelnikiem został Florian Marciniak - ps. Nowak. Funkcję sprawował do momentu aresztowania przez Gestapo  6 maja 1943 roku. Jego następcą został Stanisław Broniewski - ps. Orsza, pełniący funkcję do 3 października 1944 roku. Ostatnim naczelnikiem Szarych Szeregów był Leon Marszałek, który 17 stycznia 1945 roku wydał rozkaz o rozwiązaniu Szarych Szeregów.

Schemat organizacyjny wyglądał tak samo jak przed wojną, jednak poszczególne jednostki przyjęły nazwy konspiracyjne. Główna Kwatera funkcjonowała pod kryptonimem „Pasieka”, chorągwie – „ule”, hufce – „roje”, drużyny – „rodziny”, a zastępy określano jako – „pszczoły”. W szczytowym momencie pod Komendę Główną podlegało 20 chorągwi.
Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą, Rządem Polskim na Emigracji oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Jako organizacja, nigdy nie straciły swojej suwerenności.

Program

Członków Szarych Szeregów obowiązywały zasady zawarte w przedwojennym Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. W związku z nietypową sytuacją, w jakiej przyszło działać tym młodym ludziom, do roty przyrzeczenia dodano następujące słowa:
„Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia”.

W obliczu nowych zadań władze konspiracyjnego harcerstwa postanowiły, że podstawowym i głównym celem będzie wychowanie poprzez walkę. Początkowo, ze względu na wymogi konspiracji, do Organizacji Harcerzy przyjmowano młodzież powyżej 17 roku życia.

Jednak z czasem pojawiła się konieczność stworzenia programu dla młodszych chłopców, którzy garnęli się do walki.  W listopadzie 1942 roku wyodrębniono w Szarych Szeregach trzy piony:

• Zawiszacy (12-15 lat),
• Szkoły Bojowe (15-17 lat),
• Grupy Szturmowe (powyżej 18 roku życia).

Jak wspomina Stanisław Broniewski „Program każdego z trzech wymienionych szczebli wieku borykał się z tymi samymi zagadnieniami. Jak żyć dziś – w niewoli, jak przysposabiać się do życia jutro – w okresie walki jawnej, jak to się mówiło przełomu, jak wreszcie przysposabiać  się do życia pojutrze – do odbudowy uwolnionej Polski. „Dziś”, „jutro” i „pojutrze” to kryptonim dla klucza do programu Szarych Szeregów”.

Zawiszacy

Najmłodsi chłopcy odsuwani byli od walki. W trakcie zbiórek i spotkań przygotowywano ich do pełnienia służby łącznościowej, co miało być ich zadaniem na „jutro”. Nauka na tajnych kompletach miała być ich wkładem w „pojutrze”.

Szkoły Bojowe

Chłopcy angażowani do walki z okupantem, ale bez użycia broni. Do ich zadań należał głównie Mały Sabotaż, czyli działania mające wzmocnić psychicznie Polaków. Prowadzone były w ramach akcji „Wawer – Palmiry”. Organizacja powstała na przełomie lat 1940-1941 z inicjatywy Aleksandra Kamińskiego. Zadania Szkół Bojowych są nam doskonale znane, dzięki „Kamieniom na szaniec”. Pierwsze konspiracyjne zadania Rudego, Alka, Zośki i tysięcy chłopców w ich wieku to między innymi:

- ściąganie hitlerowskich flag, 
- malowanie na murach napisów ośmieszających Niemców, 
- rysowanie znaku Polski Walczącej (najsłynniejszą namalował Rudy na Pomniku Lotnika),
- akcja kinowa mająca zniechęcić Polaków do kina, w którym Niemcy puszczali filmy propagandowe,
- wybijanie szyb w zakładach fotograficznych, w których pojawiły się zdjęcia niemieckich oficerów,
- organizowanie audycji radiowych, puszczanych przez niemieckie szczekaczki,
- stemplowanie gazet polskimi hasłami.

Bohaterem jednej z najbardziej znanej „mało-sabotażowej” akcji był Alek, który ściągnął niemiecką tablicę z pomnika Mikołaja Kopernika odsłaniając tablicę polską.

Akcja „N” - czyli akcja propagandowa skierowana do Niemców, polegająca na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek, również była tworzona przez chłopców ze Szkół Bojowych. Była to jedna z trudniejszych akcji młodej polskiej konspiracji w okresie II wojny światowej.
Harcerze brali udział również w Akcji „WISS” (Wywiad - Informacja Szarych Szeregów), polegającej na obserwacji wojsk niemieckich i ich ruchów. Mając na uwadze „jutro” - chłopcy przechodzili szkolenie bojowe, a z myślą o „pojutrze” - uczęszczali na tajne komplety.

Grupy Szturmowe

Grupy Szturmowe podporządkowane były Kedywowi, czyli Kierownictwu Dywersji AK. Najstarsi członkowie Szarych Szeregów dopuszczeni byli do walki z bronią w ręku. Do „jutra” członkowie Grup Szturmowych przygotowywali się w szkołach podchorążych, na szkoleniach motorowych czy saperskich. Oprócz szkoleń militarnych dbano o „pojutrze”, dlatego większość młodych ludzi studiowała na tajnych kompletach. Prowadzono również kursy podharcmistrzowskie i harcmistrzowskie w ramach „Szkoły za lasem”.

W 1943 roku z Grup Szturmowych wyodrębniono Batalion „Zośka”, który nazwany został na cześć Tadeusza Zawadzkiego – dowódcy warszawskich Grup Szturmowych. W skład batalionu wchodziła jednostka specjalna „Agat”, która z czasem przekształciła się w batalion „Parasol”.

Najważniejsze akcje Grup Szturmowych:

• Akcja pod Arsenałem – 26 marca 1943 roku odbicie 25 więźniów przewożonych z siedziby Gestapo na Pawiak. Wśród odbitych był Janek Bytnar „Rudy”,
• Akcja pod Celestynowem – w nocy z 20 na 21 maja 1943 roku odbicie więźniów z transportu do Oświęcimia,
• Akcja „Taśma” – w Sieczychach  20 sierpnia 1943 roku miała miejsce likwidacja strażnic granicznych, w tej akcji zginął Tadeusz Zawadzki „Zośka”,
• Zamach na Kutscherę – przeprowadzony 1 lutego 1944 roku.

Organizacja Harcerek

W czasie okupacji Organizacja Harcerek funkcjonowała pod kryptonimami „Związek Koniczyn” (lata 1940 - 1943), a potem „Bądź Gotów” (lata 1943 - 1945). Całością spraw organizacyjnych kierowała dr hm Józefina Łapińska – Komendantka Pogotowia Harcerskiego.
Organizacja Harcerek współpracowała z jawnie działającymi organizacjami społecznymi, takimi jak: Polski Czerwony Krzyż czy Rada Główna Opiekuńcza. Oprócz przygotowania do służby wojskowej (przeszkolenie do służby sanitarnej i łącznościowej) pamiętano o pracy wychowawczej.

Powstanie Warszawskie

Oczekiwanym przez harcerzy „jutrem” był dzień 1 sierpnia 1944 roku.
Najmłodsi Zawiszacy, przygotowywani do służby łącznościowej, w trakcie Powstania Warszawskiego mieli do wykonania inne zadanie. W zawierusze działań wojennych wiele rodzin straciło ze sobą kontakt. Konieczne okazało się zorganizowanie poczty cywilnej dla mieszkańców stolicy. Na ulicach Warszawy zawisło wtedy 40 skrzynek pocztowych, a małoletni listonosze, często z narażeniem własnego życia, starali się dostarczać przesyłki adresatom. Dziennie dostarczali od 3 do 6 tysięcy przesyłek. Dla warszawiaków ich praca miała wartość bezcenną. Właśnie dzięki dostarczonym przez młodych listonoszy wiadomościom dowiadywali się o losie ich najbliższych.

Harcerskie bataliony „Zośka” i „Parasol” przystąpiły do walki, swój szlak powstańczy rozpoczęły na Woli. Do sukcesów pierwszych powstańczych dni należy niewątpliwie zdobycie czołgu oraz wyzwolenie 383 więźniów obozu na Gęsiówce. Z Woli oddziały wycofały się na Stare Miasto. Po upadku Starówki część powstańców kanałami przedostała się do Śródmieścia. Znana jest historia przedarcia się grupy pod dowództwem Andrzeja Romockiego „Morro” przez pozycje niemieckie w Ogrodzie Saskim. Po krótkim odpoczynku w Śródmieściu, zdziesiątkowane bataliony zostały przeniesione na Czerniaków.

Powstanie przeżył tylko co trzeci członek harcerskich batalionów. Wielu bohaterów znanych z książek Aleksandra Kamińskiego, spoczęło pod brzozowymi krzyżami.

Powojenne losy

Większość tych, którzy przeżyli powstanie i obozową niewolę, po powrocie do kraju próbowała ponownie wdrożyć się do harcerskiej pracy. Jednak nowa rzeczywistość polityczna utrudniała taką działalność. Ci, którzy wrócili do Warszawy, wspierali się wzajemnie, odszukiwali groby przyjaciół, pisali wspomnienia.

Tragiczna okazała się wigilia 1948 roku, kiedy UB aresztowała Jana Rodowicza - ps. Anoda. Po nim byli kolejni. Łącznie aresztowano 32 „zośkowców”. Wielu członków batalionu  poddano brutalnemu śledztwu. Zdarzało się, że celę dzielili z oprawcami niemieckimi. Oskarżani byli o działalność konspiracyjną, zmierzającą do obalenia ustroju komunistycznego w Polsce. W ciemnych latach komunizmu zapadło wiele wyroków śmierci lub długoletniego więzienia. Szczęśliwcy, których nie zabiło UB, często schorowani opuszczali więzienia w połowie lat 50. XX wieku. Przywoływany wcześniej Anoda został brutalnie zamordowany.

„Szaro-szeregowe” ideały oraz historie o bohaterskich czynach Alka, Rudego, Zośki, Morro, Jeremiego, Śwista, Laudańskiego, Albatrosa i wielu innych, są do dziś przekazywane młodym pokoleniom. Młodzi ludzie często szukają dziś takich wzorów i starają się pamiętać o zasługach starszych kolegów, dokładnie tak, jak napisano w ostatniej strofie hymnu Szarych Szeregów:

I będziem trwać kamieniem
Wzdłuż dróg – drogowskazami,
I wieść będziemy młodych
Szarymi Szeregami.

Gabriela Sierocińska - Dec

Korzystałam z:
Stanisław Broniewski, Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, Warszawa 1983.
Stanisław Broniewski, Szare Szeregi, Warszawa 1947.
Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec, Katowice 1993.

26 marca 1943 roku o 17. 30 na skrzyżowaniu warszawskich ulic, Bielańskiej i Długiej, dało się słyszeć przeciągły gwizd. W ten sposób Władysław Cieplak „Giewont”, dał swoim kolegom z Szarych Szeregów sygnał do rozpoczęcia akcji odbicia z rąk hitlerowców, Janka Bytnara „Rudego” Brawurowa operacja polskiego podziemia przeszła do historii pod nazwą „Akcji pod Arsenałem”

Cztery dni wcześniej, w nocy 22 na 23 marca Gestapo wkroczyło do mieszkania przy alei Niepodległości 159. Aresztowano „Rudego” i jego ojca Stanisława. W tym czasie 22 letni Jan Bytnar był komendantem Hufca „Południe” warszawskich Grup Szturmowych Szarych Szeregów. „Rudy”, który przed wojną aktywnie działał w harcerstwie, od początku okupacji zaangażował się w działalność podziemną. Działając w strukturach Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” kierował kilkudziesięcioma akcjami wymierzonymi w okupanta. Do najbardziej spektakularnych należała między innymi akcja zerwania niemieckiej flagi z gmachu „Zachęty’, czy też narysowania kotwicy Polski Walczącej na cokole pomnika Lotnika. Uczestniczył też w akcjach typowo bojowych takich jak wysadzenie torów kolejowych pod Kraśnikiem, był to zresztą element większej operacji pod nazwą „Wieniec II” w wyniku  której, uszkodzono lub zniszczono tory w kilku miejscach, a także wysadzono mosty w Radomiu i Chotyłowie.

Wiadomość o aresztowaniu „Rudego”, szybko trafiła do jego przełożonego, a jednocześnie przyjaciela ze szkolnej ławy Tadeusza Zawadzkiego „Zośki”. Jeszcze tego samego dnia  powiadomił on o tym swoich zwierzchników, zabiegając jednocześnie o zgodę na natychmiastową próbę odbicia Bytnara. Jak się okazało nie było to takie łatwe. Cała akcja wymagała zgody Komendy Głównej Kierownictwa Dywersji. Niestety, upoważniony do podjęcia takiej decyzji, dowódca Oddziałów Dyspozycyjnych Kedywu, Jan Kiwerski „Lipiński” przebywał poza Warszawą. Mimo to „Zośka” postanowił kontynuować przygotowania do akcji, która otrzymała  kryptonim „Meksyk”. W ciągu kilku godzin opracowany został odpowiedni plan. Odbicie miało nastąpić jaszcze tego samego dnia po południu. Skrupulatnie opracowany plan  polegał na zaatakowaniu więziennej budy, którą przewożony był „Rudy”. Niemcy codziennie przewozili więźniów z Pawiaka do siedziby Gestapo w alei Szucha i z powrotem. Należało wybrać odpowiednie miejsce i czas akcji. Po rekonesansie, „Zośka” razem ze Stanisławem Broniewskim „Orszą” wybrali skrzyżowanie Bielańskiej i Długiej nieopodal Arsenału.   W tym miejscu buda zwalniała, co dawało większe szanse na jej zatrzymanie. Pierwszy atak polegający na rzuceniu butelek zapalających miała wykonać sekcja  kierowana przez Jana Rodowicza „Anodę”. Kolejna grupa dowodzona przez Sławomira Bittnera „Maćka” miała za zadanie ostrzelać szoferkę. Gdyby i to nie pomogło w zatrzymaniu budy, była jeszcze kolejna sekcja, dowodzona przez Jerzego Gawina „Słonia”, która miała ją ostrzelać, oraz grupa z granatami dowodzona przez Aleksego Dawidowskiego „Alka”. Ostatecznie w całą akcję zaangażowanych było 29 osób. 23 marca po południu wszystko było już gotowe, niestety, nie uzyskano zgody z centrali. „Zośka” był zmuszony do odwołania akcji.

W tym czasie „Rudy” przesłuchiwany był przez Gestapo. SS Oberscharfuhrer Herbert Schulz i SS Rottenfuhrer  Ewald Lange w potworny sposób znęcali się nad Bytnarem. Bity do nieprzytomności, cucony i ponownie bity, „Rudy” nie powiedział nic, co pomogłoby gestapowcom w rozpracowaniu Szarych Szeregów. W maju 1943 roku, w wyniku akcji polskiego podziemia, oprawcy „Rudego” zostali zlikwidowani.

 „Zośka” nie zrezygnował z uwolnienia przyjaciela. 26 marca, dosłownie na kilka minut przed możliwym rozpoczęciem akcji, uzyskano upragnioną zgodę dowództwa. O godzinie 17. 30 na dźwięk gwizdka rozpoczęto akcję „Meksyk II”. Po trwającej kilkanaście minut wymianie ognia udało się odbić „Rudego” oraz inne osoby przewożone tego dnia więźniarką. Wśród odbitych znalazł się również Henryk Ostrowski „Heniek”, aresztowany w nocy z 18 na 19 marca 1943 roku, w którego notesie gestapowcy znaleźli zaszyfrowany adres Bytnara. Aleksander Kamiński „Kamyk” w „Kamieniach na Szaniec”, napisał, że „Heniek” załamał się w śledztwie. „Kamyk” nie dysponował pełną wiedzą na ten temat. Taką wersję „Rudemu” przedstawiali gestapowcy, aby go łatwiej złamać. Po uwolnieniu „Heniek” został oczyszczony z tych zarzutów.
 Niestety nie obyło się bez strat. W wyniku odniesionych ran zmarł Aleksy Dawidowski „Alek” i Tadeusz Krzyżewicz „Buzdygan”. W czasie akcji zatrzymany został Hubert Lenk „Hubert”, rozstrzelany przez Niemców 7 maja 1943 roku. W czasie odbijania „Rudego” zginęła również Helena Siemieńska, jedna z więźniarek. Dzień później, 27 marca hitlerowcy rozstrzelali w ramach odwetu 140 Polaków. W akcji pod Arsenałem po stronie niemieckiej było czterech zabitych i prawdopodobnie dziewięciu rannych.

Mimo usilnych zabiegów lekarzy 30 marca zmarł również Jan Bytnar „Rudy”. 2 kwietnia z zachowaniem wszelkich środków ostrożności został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. „Rudy” został pośmiertnie mianowany harcmistrzem i podporucznikiem, odznaczono go również Krzyżem Walecznych. Los nie był łaskawy dla wielu z tych, którzy brali udział w „Akcji pod Arsenałem”. Z 29 uczestników operacji odbicia Bytnara tylko 11 przeżyło wojnę. Kierujący akcją Tadeusz Zawadzki „Zośka” zginął w sierpniu 1943 roku podczas ataku na posterunek granatowej policji w Sieczychach koło Wyszkowa.

Tragiczne były losy innego z uczestników akcji na Długiej, Jana Rodowicza „Anody”. Brał udział w kolejnych akcjach państwa podziemnego, a następnie walczył w Powstaniu Warszawskim, gdzie kilka razy był ciężko ranny. Po wojnie rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej, a następnie na uniwersytecie. Niestety nie dane mu było skończyć studiów i wrócić do normalnego życia. W Wigilię 1948 roku został aresztowany przez komunistyczną bezpiekę. Brutalnie torturowany, według oficjalnej wersji popełnił samobójstwo, wyskakując z okna budynku Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Jednak wiele wskazuje na to, że został z niego wyrzucony przez morderców z MBP.

„Akcja pod Arsenałem”, rozsławiona w dużej mierze dzięki książce Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na Szaniec”, jest symbolem pokolenia wychowanego w II Rzeczypospolitej. Jest też piękną historią młodych ludzi, którzy zmuszeni do zdania najtrudniejszego z egzaminów, uczynili to celująco.

Piotr Dmitrowicz