21 kwietnia 1509 roku Henryk VIII Tudor został królem Anglii.

Tron z przypadku

Przyszły władca Anglii urodził się 28 czerwca 1491 roku jako trzecie dziecko króla Henryka VII. Zgodnie z dynastyczną zasadą, miał niewielkie szanse na tron. Jednak jego starszy brat, Artur zmarł tuż po ślubie. Po bracie Henryk przejął nie tylko tytuł pretendenta, ale i żonę, Katarzynę Aragońską. Anglii bardzo zależało na tym małżeństwie, bo wiązało wówczas mało znaczące wyspiarskie państwo na obrzeżach Europy z jedną z największych ówczesnych potęg Starego Kontynentu.

- Był to związek z Izabellą Kastylijską, z Ferdynandem Aragońskim, z władcami Hiszpanii, a przez to z Habsburgami, dynastią, która od lat 30. XV wieku dzierży tytuł cesarski i jest jedną z czołowych, o ile nie czołową, dynastią sceny europejskiej - wyjaśniała prof. Joanna Choińska-Mika w audycji "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

To małżeństwo stanie się później jedną z przyczyn wielkich zmian na Wyspach Brytyjskich.

Krwawy bunt Obrońcy Wiary

To bowiem z powodu braku męskiego potomka z tego związku Henryk będzie się ubiegał o unieważnienie małżeństwa u papieża Klemensa VII. Ten nie wyraził zgody, na co król Anglii zareagował wypowiedzeniem posłuszeństwa Stolicy Apostolskiej. Na ironię zakrawa fakt, że Henryk był początkowo przeciwnikiem reformacji. Wystąpił nawet przeciwko tezom Lutra, za co otrzymał od papieża tytuł "Obrońcy wiary".

- Głównym powodem braku zgody Klemensa na unieważnienie małżeństwa z Katarzyną był fakt, że była ona ciotką cesarską - wyjaśniała prof. Joanna Choińska-Mika w audycji Hanny Marii Gizy. - Trzeba było być w zgodzie z Habsburgami, a nie z jakimiś nuworyszami, jakimi byli Tudorowie.

Przeciwników reformy Henryka uważano za zdrajców króla. W sumie na szafot trafiło 72 tys. katolików. - Zmiany, gdy idzie o doktrynę, postępowały w kościele angielskim nadzwyczaj powoli - wyjaśniała historyk. - To Elżbietę I uważa się za tego władcę, za panowania któego dokonało się rzeczywiste, ostateczne wykształcenie się tworu określanego jako Kościół anglikański.

Sześć żon Henryka

Henryk zasłynął ze swojej obsesji na punkcie spłodzenia męskiego potomka i słabości do kobiet. Miał 6 żon i kilka kochanek. Po odesłaniu Katarzyny Aragońskiej związał się z Anną Boleyn. Nową królową, która urodziła Henrykowi przyszłą królową Elżbietę I, spotkał straszny los: została oskarżona o zdradę i cudzołóstwo i ścięta. Trzecią żoną, która dała mu upragnionego potomka, była Jane Seymour. Matka przyszłego Edwarda VI zmarła w dwa tygodnie po porodzie. Zastąpiła ją Anna z Kleve, która chcąc uniknąć losu Anny Boleyn, sama poprosiła o unieważnienie małżeństwa po tym, jak dowiedziała się o nowej królewskiej faworycie. Była nią Katarzyna Howard. Piąta z kolei żona Henryka została także oskarżona o zdradę króla i ścięta toporem. Ostatnią żoną Henryka była Katarzyna Parr, która przeżyła męża o rok. Henryk VIII zmarł bowiem 27 stycznia 1547.

Na zdjęciu: Żony Henryka VIII, autorzy: Hans Holbein Młodszy, Michel Sittow i nieznany artysta, źr. Wikimedia Commons/dp

Sylwetkę Henryka VIII przybliża prof. Joanna Choińska-Mika w rozmowie z Hanną Marią Gizą. Posłuchaj audycji.

bm

478 lat temu, 14 grudnia 1542 roku Maria I Stuart została wybrana na królową Szkotów.

Maria odziedziczyła szkocką koronę bardzo wcześnie: jej ojciec - Jakub V - zmarł tydzień po jej narodzinach. Władzę w imieniu niemowlęcia sprawował regent - hrabia James Hamillton. Losy dziecka stały się przedmiotem politycznej gry.

Ucieczka do Francji

- Król angielski Henryk VIII ubiegał się o jej rękę dla swego nieletniego syna Edwarda i żądał przysłania niemowlęcej narzeczonej do Anglii. Matka Marii w obawie, by nie zgładził córki i nie zawładnął tronem szkockim, ukrywała się z dzieckiem, co doprowadziło niemal do wybuchu wojny - słyszymy w audycji Zofii Rakowieckiej z cyklu "Sławne romanse".

Matka Marii - Marii de Guise - wywozi córkę do swojej ojczystej Francji. Tam dziewczynka została przeznaczona następcy francuskiego tronu - Franciszkowi. W 1558 roku para pobrała się.

Początki konfliktu z Elżbietą I

W tym samym roku tron angielski objęła kuzynka Marii - Elżbieta I. Królowa Szkotów od wstąpienia kuzynki na tron posługiwała się tytułem królowej angielskiej, jako wnuczka króla uważała bowiem, że ma większe prawa do korony, niż urodzona ze związku Henryka VIII z Anną Boleyn Elżbieta.

Nieszczęśliwe małżeństwo

Sielanka we Francji nie trwała długo. Franciszek II zmarł dwa lata po ślubie. Maria zdecydowała się na powrót do Szkocji. Szkockim możnowładcom zależało na wydaniu za mąż Marii. Tak się stało: królowa poślubiła Henryka Stuarta, hrabiego Darnley - potomka panującego w Anglii rodu Tudorów - co wywołało wściekłość Elżbiety I, ponieważ umacniało pretensje Szkotki do tronu angielskiego. Owocem tego związku był Jakub Stuart, późniejszy król Szkocji i Anglii, który przyszedł na świat 19 czerwca 1566 roku.

Katolickiego Darnleya nie zaakceptowali protestanccy szkoccy panowie. Wybuchł otwarty bunt, na czele którego stanął przyrodni brat Marii - hrabia Moray. Bunt udało się stłumić. Sytuacja w kraju uspokiła się, czego nie można powiedzieć o małżeństwie królowej.

- Darnley okazał się butnym zarozumialcem, traktował ją jak podwładną, wtrącał się despotycznie do spraw państwowych - słyszymy w audycji z 1972 roku.

Związek, który przyniósł królowej zgubę

Odsunięty przez zniecierpliwioną żonę od władzy, Darnley dołączył do kolejnego spisku przeciw monarchini. Na jej oczach zostaje zamordowany jej zaufany doradca, David Rizzio. Sama królowa trafiła do niewoli. Ucieka i z pomocą innego zausznika - hrabiego Bothwella - rozprawia się z buntownikami.

Już wówczas między tym dwojgiem zrodziło się uczucie, które sprowadzi na Marię zagładę. Wkrótce w zamachu bombowym ginie Darnley, zaś Bothwell zmusza szkockich lordów do pozwolenia królowej na ślub z hrabią. 15 maja 1567 roku Maria wyszła za Bothwella. Związek budził sprzeciw szkockiego społeczeństwa i wybuchł kolejny bunt. Pokonany mąż królowej uszedł do Danii, ona sama ponownie została uwięziona.

Ucieczka, uwięzienie i śmierć

Marii udało się uciec z kraju. Udała się do rządzonej przez Elżbietę Anglii. Miejsce wygnania wybrała najgorzej, jak tylko mogła. Elżbieta widziała w Marii zagrożenie dla swojej władzy. Angielska królowa obawiała się, że katolicka opozycja będzie chciała wykorzystać ten fakt, i dążyć będzie do obalenia anglikańskiej monarchini i osadzenia na tronie Marii - wyznawczyni katolicyzmu. Elżbieta przez dwadzieścia lat więziła kuzynkę, by w końcu wydać na nią wyrok śmierci za rzekomy udział w spisku dążącym do obalenia córki Henryka VIII. Maria zginęła na szafocie 8 lutego 1587 roku.

bm

rzez ostatnie dwanaście miesięcy zespół około 80 archeologów z MOLA Headland Infrastructure prowadził wykopaliska w miejscowości Chipping Warden (dystrykt South Northamptonshire w centralnej Anglii). Badania mają związek z planami budowy w tym miejscu linii kolejowej. Odkryto tutaj pozostałości wioski z epoki żelaza, która przekształciła się w bogate rzymskie miasto handlowe. O obecności tak znaczącego stanowiska archeologicznego na tym obszarze wiedziano już od XVIII wieku, ale dopiero budowa tutaj infrastruktury kolejowej stała się przyczyną kompleksowych badań archeologicznych.

Romanizacja

Pierwotne użytkowanie terenu, znanego jako Blackgrounds (od występujących tu czarnoziemów), rozpoczęło się w epoce żelaza. Wówczas znajdowała się tu wioska złożona z wzniesionych wzdłuż drogi 30 domów. Dowody z wykopalisk pokazują, że osada rozrastała się z czasem, stając się bardziej zamożna w okresie rzymskim, kiedy to pojawiły się nowe kamienne budynki i nowe drogi.

Biorąc pod uwagę bliskość pozostałości z epoki żelaza, zespół archeologów uważa za prawdopodobne, że lokalni mieszkańcy kontynuowali życie w tym miejscu w okresie rzymskim i dostosowali się do nowego sposobu życia. Ta "romanizacja" obejmowała przejęcie rzymskich zwyczajów, produktów i technik budowlanych.

Obszar wykopalisk. Fot.: HS2

Ważny ośrodek handlowy

Przez obszar osady biegła rzymska droga o szerokości 10m. Jej obecność sugeruje, że miejscowość była bardzo ruchliwa, a wozy jednocześnie przyjeżdżały i odjeżdżały, aby załadować i rozładować towary. Najprawdopodobniej zatem osada stanowiła ważny ośrodek handlu, łączący transport odbywający się za pośrednictwem rzeki Cherwell z rzymskim systemem dróg. Na terenie wykopalisk odnaleziono ponad 300 monet rzymskich. Nie stanowiły one jednego skarbu, a były rozrzucone po całym terenie, co wskazuje, że w miejscowości prowadzona była ożywiona wymiana dóbr i waluty.

Odkryto najlepiej zachowany dowód stosowania kary ukrzyżowania w świecie rzymskim

W szczytowym okresie ery rzymskiej (II w.n.e.) Blackgrounds było tętniącym życiem i ruchliwym miastem, o czym świadczą pozostałości warsztatów, pieców i kilku dobrze zachowanych studni. W jednym z obszarów stanowiska archeologicznego ziemia zachowała się w kolorze ognistej czerwieni, co wskazuje, że obszar ten mógł być wykorzystywany do działalności wymagającej pieców z wysoką  temperaturą, takiej jak wypiek chleba, odlewnie metali lub wypalanie ceramiki.

Cenne artefakty

Inne artefakty wskazujące na wysoki poziom życia w Blackgrounds to znalezione tu szklane naczynia, bardzo dekoracyjna ceramika, biżuteria, a nawet dowody na stosowanie makijażu. Na miejscu znaleziono ślady minerału galeny, siarczku ołowiu - substancji, która była kruszona i mieszana z olejem i wykorzystywana jako kosmetyk.

Ozdoby z czasów rzymskich. Fot.: HS2

Szczególnie interesującym odkryciem podczas wykopalisk była połowa zestawu kajdan, podobnych do tych, które niedawno znaleziono podczas wykopalisk w Rutland. W przeciwieństwie do tych odkrytych w Rutland, kajdany znalezione w Blackgrounds nie są związane z pochówkiem, ale mogą sugerować obecność działalności przestępczej lub pracy niewolniczej.

Artefakty są obecnie czyszczone i analizowane przez specjalistów z MOLA Headland Infrastructure, a szczegóły dotyczące budynków i układu osady są dokładnie mapowane. Blackgrounds jest jednym z ponad 100 stanowisk archeologicznych, które zostały zbadane od 2018 roku w związku z budową kolei między Londynem a Birmingham.

 HS2/bm

Mozaika prawdopodobnie została wykonana pod koniec II lub na początku III wieku. Składa się z dwóch misternie wykonanych paneli, z których największy ma ponad trzy metry długości. Mozaika została stworzona z czerwonych, białych i czarnych kamieni, które układają się we wzór przedstawiający m.in. duże kwiaty lotosu oraz ozdobne pętle zwane również "węzłami Salomona". Jak mówią eksperci, dekoracja znajdująca się na jednym z paneli uderzająco przypomina mozaikę odnalezioną w niemieckim Trewirze. Może to oznaczać, że wykonała je ta sama grupa artystów. 

- Takie odkrycie zdarza się tylko raz w życiu. Kiedy pierwsze kolorowe kamienie zaczęły wyłaniać się spod ziemi, byliśmy bardzo podekscytowani - zdradziła nadzorująca prace wykopaliskowe Antonietta Lerz z Muzeum Archeologii w Londynie. 

Discovered today: A Roman mosaic in London that was once the floor of a dining room called a triclinium. pic.twitter.com/LDGTCk06J5

— Museum Of Artifacts (@artifactporn) March 21, 2022

Zdaniem badaczy rozmiar mozaiki sugeruje, że pierwotnie zdobiła ona podłogę "triclinium" - sali biesiadnej i jednego z najważniejszych pokoi rzymskiego domu. Pomieszczenie to mogło być częścią starożytnego "mansio", czyli hotelu, w którym zatrzymywali się rzymscy urzędnicy i zamożni podróżni w drodze do i z Londinium (starożytne rzymskie miasto, którego pozostałości znajdują się na terenie obecnego Londynu). 

Jak podaje gazeta Smithsonian Magazine, podczas prac wykopaliskowych archeologom udało się również odnaleźć fragmenty gipsowej ściany ozdobionej bladoniebieskim, kwiatowym wzorem, a także eleganckie "unguentarium", czyli buteleczkę na olejki zapachowe oraz wykonaną z kości spinkę do włosów. Zdaniem naukowców, dwa ostatnie przedmioty należały do Rzymianki, która zajmowała wysoką pozycję w ówczesnym społeczeństwie. 

Dr Sam Leggett, biarcheolog z Uniwersytetu w Edynburgu, przeanalizowała chemiczne sygnatury diety zachowane w kościach 2023 osób pochowanych w Anglii w okresie od V do XI wieku. Następnie porównała te izotopowe wyniki z dowodami statusu społecznego, takimi jak przedmioty z grobu, pozycja ciała i orientacja grobu. Badania doktor Leggett nie wykazały żadnej korelacji między statusem społecznym a dietą wysokobiałkową. Skład diety – jeśli chodzi o pokarmy mięsne – u chłopów i elity był podobny.

- Dowody izotopowe sugerują, że dieta w tym okresie była podobna w różnych grupach społecznych. Duża część społeczeństwa spożywała na co dzień chleb, który podawano z niewielkimi ilościami mięsa i sera lub potrawkę z ziaren zbóż, liści pora i odrobiny mięsa – wskazuje badaczka.

Okazało się, że na Wyspach Brytyjskich przed podbojem przez Normanów niewiele osób spożywało duże ilości mięsa. I mowa tutaj również o członkach elity. Wniosek ten jest zaskakujący, ponieważ do tej pory sądzono, że spożywanie mięsa stanowiło jeden z przywilejów otoczenia królów i było pozyskiwane w formie daniny od chłopów.

Odtworzono pierwotną "populację" dzieł literatury średniowiecza. Naukowcy zastosowali model używany w ekologii

Jadłospis króla

Zaintrygowani naukowcy postanowili porównać wyniki swoich badań  z tekstami źródłowymi powstałymi w tamtym okresie. Przeanalizowali jadłospis sporządzony za panowania Ine’a, króla Wessexu (jedno z siedmiu państw anglosaskich na Wyspach Brytyjskich), panującego w latach 688-726.

Oszacowali, że zapasy wyniosły 1,24 mln kcal, z czego ponad połowa pochodziła z białka zwierzęcego. Lista zawierała 300 bułek lub małych bochenków chleba, więc aby obliczyć całkowite porcje, badacze założyli, że każdemu z gości podawano jedną sztukę pieczywa. Każdy z gości otrzymał 4 140 kcal z 712 g mięsa (wołowiny, baraniny i drobiu), 300 g ryb (łososia i węgorza), a także sera, miodu i piwa.

Zobacz także: 

• Austria. Prehistoryczni górnicy pili piwo i jedli sery pleśniowe
• Herkulanum. Odtworzono dietę ofiar Wezuwiusza

Mięso od święta

Badacze sprawdzili 10 innych wczesnośredniowiecznych jadłospisów z obszaru dzisiejszej Anglii i odkryli, że wszędzie proporcje te wyglądały podobnie: niewielkie ilości chleba, ogromna ilość mięsa, przyzwoita, ale nie przesadna ilość piwa i brak wzmianki o warzywach (choć – jak zakładają naukowcy - zapewne jakieś podawano). Proporcje były zatem dokładnie odwrotne do wyników badań bioarcheologicznych.

- Skala i proporcje tych jadłospisów zdecydowanie sugerują, że były to przepisy na okazjonalne wielkie uczty, przygotowywane nawet dla 300 osób, a nie ogólne zapasy żywności, które miały służyć królewskim domom na co dzień. Nie były to plany codziennej diety elit, jak zakładali wcześniej historycy - ocenia dr Sam Leggett. - Nie znalazłam dowodów na to, że ludzie regularnie jedzą coś podobnego do takiej ilości białka zwierzęcego. Gdyby tak było, znaleźlibyśmy izotopowe dowody nadmiaru białka i oznaki chorób, takich jak podagra, w kościach.

Obwarzanek z królewskiego stołu, kwadra u chłopa. Co jedli w średniowieczu?

Grill u chłopa

Do tej pory uważano, że anglosascy królowie otrzymywali od wolnych chłopów daniny zwane "feorm" z mięsa i płodów rolnych. Ten podatek żywnościowy miał stanowić główne źródło zaopatrzenia w pokarm króla i drużyny, podczas gdy produkty pozyskiwane z ziem należących bezpośrednio do władcy tylko uzupełniały jego spiżarnię.

Dr Tom Lambert przeanalizował użycie słowa "feorm" w anglosaskich źródłach i doszedł do wniosków, które pokrywają się z wynikami badań dr Sam Leggett. Jego zdaniem zwrot ten nie oznaczał daniny, a wystawne uczty przygotowywane dla władcy przez wolnych chłopów. Jest to o tyle istotne, że danina żywnościowa nie wymagała osobistego zaangażowania ze strony króla lub władcy, ani okazywania szacunku chłopom, którzy byli zobowiązani do jej dostarczania. Kiedy jednak królowie i władcy osobiście uczestniczyli we wspólnych ucztach, dynamika sytuacji była zupełnie inna.

- Z badań wyłania się obraz królów podróżujących na wielkie grille organizowane przez wolnych chłopów, ludzi, którzy posiadali własne gospodarstwa i czasami niewolników do pracy na nich. Można to porównać do współczesnej kolacji z okazji kampanii prezydenckiej w USA. To była kluczowa forma zaangażowania politycznego – wyjaśnia dr Lambert.

Wnioski naukowców potwierdzają badania archeologiczne. Na terenie Wielkiej Brytanii odnaleziono wielkie doły, w których najprawdopodobniej pieczono na rusztach całe woły.

Piast jak angielski chłop?

Badania brytyjskich uczonych rzucają nowe światło na dynamikę stosunków społecznych między władcą i poddanymi we wczesnośredniowiecznej Anglii.

Co ciekawe, być może ślad podobnych praktyk dostrzec można na początku "Kroniki" Galla Anonima. Autor przytacza tam legendarną historię o przeniesieniu pożywienia z dworu księcia Popiela do chaty chłopa Piasta. W opowieści, która symbolizowała przeniesienie władzy z rodu Popiela na potomków Piasta w kontekście badań brytyjskich uderza zakończenie: "zaproszony książę wcale nie uważał sobie za ujmę zajść do swojego wieśniaka. Jeszcze bowiem księstwo polskie nie było tak wielkie, ani też książę kraju nie wynosił się jeszcze taką pychą i dumą i nie występował tak okazale otoczony tak licznym orszakiem wasali".

Uniwersytet Cambridge/Anglo-Saxon England/Eureka Alert!/bm