Krewny i teść w jednym. Nieznany epizod z życia znanych Radziwiłłów

Janusz (1612-1655) i jego młodszy kuzyn Bogusław (1620-1669) są chyba najbardziej znanymi przedstawicielami potężnego litewskiego rodu Radziwiłłów. Wszystko za sprawą "Potopu" Henryka Sienkiewicza i popularnej ekranizacji powieści w reżyserii Jerzego Hoffmanna, w których dwaj magnaci są głównymi czarnymi charakterami.

Bracia stryjeczni (ich wspólnym pradziadkiem był założyciel kalwińskiej linii Radziwiłłów Mikołaj "Rudy", szwagier króla Zygmunta Augusta, a dziadkiem wybitny dowódca Krzysztof "Piorun") należeli w połowie XVII wieku do najbardziej wpływowych magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego, a nawet całej Rzeczypospolitej. Zwłaszcza starszy z kuzynów.

Od bohatera do... zdrajcy?

Janusz Radziwiłł dzierżył prestiżowy urząd wojewody wileńskiego oraz dowodził litewską armią, najpierw jako hetman polny (od 1646), a następnie jako wielki (od 1654). W ostatnich latach życia był bez wątpienia najpotężniejszą personą w litewskiej części Rzeczypospolitej, a przy tym jednym z największych przeciwników króla Jana Kazimierza (1648-1668).

Od chwili wybuchu powstania kozackiego pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego wiosną 1648 roku Janusz Radziwiłł aktywnie uczestniczył w tłumieniu zrywu. W 1651 roku, gdy oddziały koronne odnosiły wspaniałe zwycięstwo na połączonymi siłami kozacko-tatarskimi pod Beresteczkiem, hetman litewski zajął Kijów. Ostatecznie w 1654 roku Kozacy poddali się carowi i sprowadzili na Rzeczpospolitą inwazję moskiewską. Hetman Radziwiłł, mimo ogromnej dysproporcji sił, próbował bezskutecznie postawić opór najeźdźcom ze wschodu.

W następnym roku Moskwa podbiła niemal całe Wielkie Księstwo (wówczas obejmujące głównie ob. Litwę i Białoruś), a od północy państwo polsko-litewskie zaatakowali Szwedzi. Hetman, wraz z przedstawicielami litewskiej elity, przyjął szwedzką protekcję, wierząc, że król Karol X Gustaw pomoże im pokonać Moskali. Część wojska wymówiła mu posłuszeństwo i zajęła się grabieżą jego majątku. Janusz Radziwiłł zmarł z mianem zdrajcy 31 grudnia 1655 roku w Tykocinie podczas oblężenia zamku przez oddziały wierne Janowi Kazimierzowi.

Kosmopolita Bogusław

Mimo kontrowersyjnych decyzji podejmowanych w ostatnich miesiącach życia nie sposób nie docenić wcześniejszych zasług Janusza Radziwiłła dla Rzeczypospolitej. Nieco inaczej wygląda dorobek Bogusława Radziwiłła. Młodszy kuzyn przez matkę pochodzącą z niemieckiego rodu Hohenzollernów spokrewniony był z wieloma europejskimi rodzinami książęcymi i królewskimi. Płynęła w nim nawet kropla krwi Jagiellonów, co czyniło go dalekim krewnym króla Jana Kazimierza.

Kilka miesięcy po narodzinach Bogusława zmarł jego ojciec. Przez pierwsze osiem lat życia młody książę wychowywał się na niemieckim dworze matki, częściowo na terenie Rzeczypospolitej, częściowo w Rzeszy. Następnie trafił pod opiekę swojego stryja, a ojca Janusza, Krzysztofa Radziwiłła. Jako siedemnastolatek wyjechał na Zachód, gdzie przebywał aż do wybuchu powstania Chmielnickiego.

Po powrocie do ojczyzny został mianowany przez monarchę generałem gwardii królewskiej, uczestniczył w bitwie pod Beresteczkiem, w kampanii przeprowadzonej jesienią 1653 roku, a także walkach z Moskwą. Zaangażował się, choć w mniejszym stopniu niż jego kuzyn, w pertraktacje ze Szwedami, a następnie poddał się królowi Karolowi X Gustawowi i walczył z oddziałami wiernymi Janowi Kazimierzowi.

W lipcu 1656 roku u boku szwedzkiego monarchy wziął udział w bitwie pod Warszawą, a w październiku tego roku dostał się do niewoli. Po uwolnieniu związał swoją przyszłość z krewnym Fryderykiem Wilhelmem Hohenzollernem, władcą lennych Rzeczypospolitej Prus Książęcych, który zdradził polskiego króla i sprzymierzył się ze Szwedami. W traktacie zawartym w grudniu 1656 roku między Szwecją a jej sojusznikami książę Bogusław został uwzględniony jako jeden z podmiotów, uczestniczących w (niedoszłym) rozbiorze Rzeczypospolitej.

W 1657 roku w wyniku negocjacji Prusy (połączone z Brandenburgią) zobowiązały się walczyć przeciw Szwedom, ale za cenę uniezależnienia się od państwa polsko-litewskiego. Do tego faktu przyczynił się Radziwiłł, który w czasie rozmów reprezentował Fryderyka. Wkrótce otrzymał od swojego krewnego urząd namiestnika (generalnego gubernatora) Prus Książęcych i uczestniczył w ostatnich walkach potopu, tym razem dla odmiany jako wróg Szwedów.

Jan Kazimierz wybaczył mu zdradę i od tej pory Bogusław Radziwiłł przedstawiał się jako stronnik królewski. Książę dbał o swoje sprawy majątkowe w kraju, bezskutecznie ubiegał się o buławę hetmańską i uczestniczył w obradach sejmu.

Jednocześnie niemłody już, ponad 40-letni Bogusław rozglądał się za małżonką. Gdy swaty z zagranicznymi kandydatkami spełzły na niczym, książę zaczął szukać żony z bliższego otoczenia. Według dzisiejszych standardów, zdecydowanie ze zbyt bliskiego.

Co w rodzinie, to nie zginie

Jego wybranką została Anna Maria Radziwiłłówna, jedyna córka jego brata stryjecznego Janusza. Księżniczka była jedną z najlepszych partii na Litwie i o jej rękę starało się wielu możnych. Bogusław nie chciał dopuścić do tego, by radziwiłłowska fortuna, przekazana w posagu, znalazła się w rękach konkurencyjnych rodów. Małżeństwa zawierane z bliższymi lub dalszymi krewnymi nie były wówczas rzadkością, zwłaszcza wśród przedstawicieli elit, którzy w ten sposób zabezpieczali rodzinne sprawy majątkowe.

Choć takie małżeństwa się zdarzały, należało najpierw wystąpić o dyspensę do papieża (Anna Maria była formalnie katoliczką). Po otrzymaniu pozwolenia z Rzymu para pobrała się w listopadzie 1665 roku w kurlandzkiej Lipawie (ob. Łotwa). Księciu zależało na jak najszybszej i najskromniejszej uroczystości, bo, jak pisał, bał się, "żeby przy wielkich uroczystościach nas nie poczarowano albo otruto".

Cóż, nie wiadomo, czy to w wyniku czarów, czy z innych powodów, ale małżeństwo Bogusława z o 20 lat młodszą bratanicą stryjeczną było krótkie i pełne cierpienia. Anna Maria nie cieszyła się dobrym zdrowiem, często chorowała i w ciągu kilku miesięcy od ślubu dwukrotnie poroniła. W lutym 1667 roku urodziła córkę, ale miesiąc później zmarła. Bogusław nie ożenił się powtórnie, a dziecko – Ludwikę Karolinę – powierzył katolickiej linii Radziwiłłów. Książę był ostatnim męskim przedstawicielem kalwińskiej linii rodu.

Bogusław Radziwiłł zmarł na apopleksję podczas polowania na kuropatwy 31 grudnia 1669 roku, dokładnie 14 lat po śmierci swojego brata stryjecznego i… teścia.

Źródła: Polskie Radio/th

T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: B. Radziwiłł, Autobiografia, 1979;

T. Wasilewski, Bogusław Radziwiłł, PSB, t. XXX, 1987.