20 listopada 1820 roku brytyjski statek wielorybniczy "Essex" został staranowany przez kaszalota i zatonął w odległości 3700 kilometrów od wybrzeży Ameryki Południowej. Licząca 20 osób załoga przez cztery miesiące dryfowała po bezkresnych przestrzeniach Pacyfiku. Rozpętała się bezlitosna walka o przetrwanie, w trakcie której doszło nawet do aktów kanibalizmu. Ostatnich pozostałych przy życiu rozbitków znaleziono 5 kwietnia 1821.

Ta nieprawdopodobna, acz prawdziwa historia zainspirowała Hermana Melville’a do napisania powieści "Moby Dick".

Samo życie autora to materiał na oddzielną książkę. Herman Melville pochodził z amerykańskiej rodziny szkockiego pochodzenia. Po bankructwie ojca porzucił szkołę. Wiele lat spędził na morzu, między innymi na statku wielorybniczym. Pewnego dnia uciekł i przez blisko rok błąkał się po Pacyfiku. Kilka tygodni spędził wśród ludożerców na jednej z wysp archipelagu Markizów. Uratowany przez żaglowiec australijski, wziął udział w buncie marynarzy. Wreszcie znalazł się na amerykańskim okręcie wojennym i wrócił do kraju.

W trakcie swoich podróży poznał Polinezję, Europę i Bliski Wschód. W 1870 roku osiadł na stałe w Nowym Jorku, gdzie żył do śmierci w 1891 roku. Dużo w tym czasie pisał.

Jednak jego najsłynniejsza powieść "Moby Dick" przez długie lata pozostawała w zupełnym zapomnieniu. Ameryka przełomu wieków nie zwróciła uwagi na tę wielką, romantyczną i humanistyczną manifestację wiary w prawość, godność i niepodległość ludzkiej jednostki.

Wymowne, że przez lata w bibliotece uniwersytetu Yale figurowała w dziale naukowym "wieloryby".

Tymczasem przerażające widowisko kryje w sobie większy sens, który przerasta miarę zwykłego opowiadania o dziejach nieszczęśliwej wyprawy wielorybniczej. Zaciekła walką między kapitanem Ahabem a potwornym wielorybem staje się alegoryczną wykładnią zmagań człowieka z własnym losem, kształtowanym nie tylko przez naturę, ale i przez społeczeństwo.

W ten również sposób powieść Melville’a rzuca wyzwanie całemu XIX-wiecznemu światu, wszystkim jego zbrodniom i zakłamaniom.

O interpretacji i znaczeniu powieści "Moby Dick" posłuchaj w audycji "Sezon na Dwójkę".

23 stycznia 1960 roku Don Walsh, oficer amerykańskiej marynarki wojennej oraz szwajcarski oceanograf Jacques Piccard na pokładzie batyskafu (wehikułu umożliwiającego zanurzenie na dużych głębokościach) "Trieste" osiągnęli najgłębszy punkt Rowu Mariańskiego.

– Badanie Rowu Mariańskiego jest dużo trudniejsze od eksploracji kosmosu. Więcej ludzi stanęło na powierzchni Księżyca niż zanurzyło się na dno Rowu Mariańskiego – powiedział Marcin Jamkowski, podróżnik, nurek i fotograf, w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Sezon na Dwójkę".

Nikt nie dotarł tak nisko

Jacques Piccard i Don Walsh schodzili na dno przez pięć godzin. Ich pobyt w najniższym punkcie Ziemi trwał zaledwie 40 minut.

Warunki do życia nie były zachęcające zarówno w batyskafie, jak i na dnie Rowu Mariańskiego. Don Walsh przyznawał, że wnętrze statku było wielkości lodówki. Było to szczególnie uciążliwe dla Jacquesa Piccarda, który mierzył aż dwa metry.

Z kolei biolodzy przed ekspedycją z 1960 roku uznawali, że na tak dużej głębokości nie ma prawa istnieć jakiekolwiek życie, ponieważ nie dociera tam światło słoneczne.

– Piccard powiedział, że po wylądowaniu batyskafem mało widzieli i czuli się jakby nurkowali w mleku. Po podniesieniu mułu zobaczyli na dnie podobną do flądry płaską rybę i dziwne kraby. Biolodzy tak dalece w to wątpili, że niektórzy uwierzyli dopiero 35 lat później, kiedy japoński robot Kaikō sfotografował życie na dnie – powiedziała Monika Rogozińska, prezes Polskiego Oddziału The Explorers Club, w audycji z 2011 roku.

Podwodny balon

Batyskaf "Trieste", na którym śmiałkowie opuścili się na dno oceanu, skonstruował Auguste Piccard, ojciec Jacquesa. Wynalazca był zafascynowany lotami balonem i w 1931 roku jako pierwszy człowiek osiągnął pułap stratosfery na wysokości 15 785 metrów.

– Pomyślał, że ten koncept można wykorzystać pod wodą. Batyskaf był ogromnym pojemnikiem, do którego była dołączona hermetyczna gondola. Za obciążenie służyły ogromne metalowe kule, które Walsh i Piccard wypuścili po dotarciu na dno i w ten sposób wypłynęli na powierzchnię – powiedziała Monika Rogozińska w audycji Katarzyny Kobyleckiej.

Batyskaf został zwodowany w 1953 roku i przez kilka lat służył do badań Morza Śródziemnego. W 1957 roku przeszedł na służbę marynarki Stanów Zjednoczonych, która jako jedyna wykorzystywała batyskafy do badań dna morskiego. Został użyty również do poszukiwań zaginionego w 1963 roku okrętu atomowego USS "Thresher".

Badania Rowu Mariańskiego

Najgłębszy punkt Rowu Mariańskiego nazywa się głębią Challengera. Nazwa punktu wywodzi się od okrętów brytyjskiej marynarki, które zbadały głębokość najniżej położonego miejsca na Ziemi. Po raz pierwszy zmierzył je w 1871 roku HMS "Challenger", który wskazał głębokość ponad 8 tysięcy metrów. W 1951 roku jego imiennik powtórzył pomiar, który już tylko w niewielkim stopniu odbiegał od rzeczywistej głębokości prawie 11 kilometrów.

Przez długi czas nikt nie był w stanie powtórzyć wyczynu Walsha i Piccarda. Dno Rowu Mariańskiego udało się osiągnąć ponownie dopiero w latach 90. Była to jednak misja bezzałogowa, w wykonaniu japońskiego zdalnie sterowanego pojazdu "Kaikō", który wykonał pierwsze zdjęcia dna. W 2009 roku jego sukces powtórzył "Nereus".

Ludzie powrócili do głębi Challengera dopiero po 52 latach. Na dno Rowu Mariańskiego zanurkował słynny reżyser James Cameron w batyskafie "Deepsea Challenger". Z kolei w 2009 roku badacz morskich głębin Victor Lance Vescovo dwukrotnie zdobył głębię Challengera i został pierwszym człowiekiem, który zdołał tego dokonać. Dno morskie wciąż jednak pozostaje w dużej mierze nieodkryte.

– Jak podkreśla Walsh, lepiej znamy powierzchnię Marsa i Księżyca niż dno oceanów. A jak sam mówił, morza i oceany to okno do przeszłości – powiedziała Monika Rogozińska z The Explorers Club na antenie Polskiego Radia w 2011 roku.

sa

Bunkry w Mamerkach na Mazurach zostały zbudowane przez Niemców w trakcie II wojny światowej. Zajmują obszar ok. 200 ha. Jest to teren na tyle rozległy, że choć od zakończenia wojny minęło 75 lat, to co pewien czas wciąż jego kolejne fragmenty są jeszcze eksplorowane.

Jedna z hipotez mówi, że na terenie bunkrów w Mamerkach może być ukryta nawet słynna Bursztynowa Komnata. Muzealnicy poszukują także innych pamiątek historii – m.in. dokumentów, sztućców oraz porcelany. Jak poinformowali przedstawiciele Muzeum II wojny światowej w Mamerkach w komunikacie przesłanym PAP, w tym roku, po dwuletniej przerwie, poszukiwania zostały wznowione. Tym razem muzealnikom pomagają ochotnicy z organizacji wyspecjalizowanych w poszukiwaniach historycznych zabytków. Nie bez znaczenia jest też fakt wykorzystywania lepszego sprzętu niż w poprzednich latach. Pierwsze efekty już są – informują.

"Dzięki zastosowaniu nowoczesnego georadaru, odnaleźliśmy 5 wejść do podziemnych tuneli technicznych. Jak dotychczas, jest to największe odkrycie na terenie Mamerek. Wygląda na to, że odkryta sieć tuneli ma co najmniej 50 metrów długości, a po dokładnym zbadaniu może się okazać jeszcze dłuższa" – podkreślił Bartłomiej Plebańczyk z Muzeum II wojny światowej w Mamerkach.

Kanały te stanowią część nieznanego dotychczas systemu podziemnych korytarzy, który wymaga dokładnej penetracji. Kanały mogą być idealnym miejscem do ukrycia skarbów, które tak bardzo frapują muzealników z Mamerek. Czy doprowadzą one do Bursztynowej Komnaty? Na razie niczego nie można wykluczyć – oceniają.

Tego rodzaju znaleziskom zagrażają amatorscy poszukiwacze skarbów. Aby uniknąć nieproszonych gości, miejsca odkryć zostały zamaskowane. "Wystąpiliśmy o pomoc do profesjonalnej firmy zajmujące kamerami inspekcyjnymi, aby przed wejściem wykluczyć obecność niewypałów. Gdy to już się uda, zajmiemy się dokładnym zbadaniem zawartości kanałów – dodał Plebańczyk.

Otwarcie i zejście do tuneli technicznych planowane jest na drugą połowę czerwca. Do tego czasu muzeum w Mamerkach planuje przygotować formalne opinie prawne, niezbędne do przeprowadzenia tej operacji. Prowadzone są też rozmowy ze studiami filmowymi, które mogą być zainteresowane udokumentowaniem poszukiwań na potrzeby telewizyjnych programów historycznych.

Na terenie bunkrów w Mamerkach podczas II wojny światowej stacjonowało ok. 1,5 tys. żołnierzy, jednak po ich obecności pozostało bardzo niewiele zabytków materialnych. Muzealnicy są przekonani, że kolejne poszukiwania doprowadzą do ich odkrycia.

IAR/PAP/sa

Arcybiskupowi Dongoli podlegał m.in. biskup Faras, którego katedrę odkrył prof. Kazimierz Michałowski 60 lat temu. Część odkrytych wówczas dzieł malarskich, które zdobiły faraską świątynię, trafiło do Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie można oglądać je do dziś.

Kierownik badań i dyrektor CAŚ UW dr hab. Artur Obłuski twierdzi, że najnowsze odkrycie może diametralnie zmienić wiedzę nie tylko o samym mieście, ale i o historii kościoła nubijskiego.

Polscy archeolodzy o starożytnej Nubii

Największa apsyda w Nubii

W trakcie badań w 2021 roku archeolodzy oczyścili mur apsydy (elementu budynku na planie półkola, który jest "dostawiony" do głównej bryły konstrukcji) wraz z przyległą ścianą ceglanego kościoła i kopułę dużego grobowca położone w samym centrum miasta. Jak czytamy w komunikacie, ściany absydy, która była najświętszym miejscem w kościele, ozdobione są malowidłami przedstawiającymi dwa rzędy monumentalnych postaci. Według odkrywców to największa absyda dotychczas odkryta w Nubii: ma średnicę 6 m, zaś szerokość kościoła, do którego należała to ok. 26 m.

- Na przykładzie innych kościołów nubijskich wiemy, że długość budowli będzie do nich proporcjonalna. Jeśli nasze wnioskowanie oparte o znane już wymiary się potwierdzi, to jest to największy kościół odkryty dotąd w Nubii. To ważne, ale równie istotne jest to, gdzie go znaleźliśmy – w samym sercu dwustuhektarowego miasta, stolicy połączonych królestw Nobadii i Makurii" - mówi Obłuski. Dodaje, że tuż na południowy wschód od absydy dobudowano spory budynek przykryty kopułą.

Według szefa projektu analogiczny zespół architektoniczny znajdował się w Faras.

- Tam katedra stała na samym środku cytadeli, a na wschód od niej zbudowano zwieńczony kopułą grób Joannesa, biskupa Faras. Z jedną małą różnicą: kopuła grobu Joannesa ma 1,5 m średnicy, ta jest pięć razy większa i ma 7,5 m - podkreśla.

Obłuski twierdzi, że w Dongoli wielki kościół mógł pełnić rolę katedry, przy której postawiono grobowiec dostojników, zapewne biskupów. Za katedrę uważano dotąd budynek poza cytadelą, który traktowano jako wyznacznik zmian w architekturze sakralnej Nubii na przestrzeni stuleci.

- Może się okazać, że wzorcem, czy mówiąc współcześnie, trend-setterem, był zupełnie inny kościół – zaznacza Obłuski.

"Wirtualna Nubia". Średniowieczny Sudan w trójwymiarze

Jak trzypiętrowy blok 

Jak informują naukowcy, nowo odkryta budowla stoi w środku cytadeli otoczonej murem o wysokości ok. 10 m i 5 m grubości.

- Sondaż w absydzie ma ok. 9 m głębokości. To oznacza, że część wschodnia budynku jest zachowana do imponującej wysokości trzech pięter typowego bloku. A to daje ogromną szansę, że pod naszymi stopami znajdują się kolejne malowidła i inskrypcje, tak samo, jak w Faras - uważa kierownik prac.

Dlatego w ekspedycji biorą udział eksperci z Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Konserwatorzy pracujący pod kierunkiem prof. Krzysztofa Chmielewskiego zabezpieczają odkrywane malowidła.

Stolica jednego z trzech chrześcijańskich królestw

Podczas wcześniejszych prac w tym miejscu archeolodzy natknęli się na inne kościoły, pałac i duże, willowe domy należące do elit kościelnych i państwowych. Ich zdaniem w okresie makuryckim (V/VI–XIV wiek n.e.) to tutaj biło serce całego królestwa. Dongola była stolicą Makurii, jednego z trzech chrześcijańskich królestw nubijskich. Miasto funkcjonowało ponad 1200 lat, od powstania cytadeli w końcu V wieku, do opuszczenia miasta w XVIII w.

Archeolodzy z CAŚ UW pracują w Dongoli od 2018 roku w ramach grantu Europejskiej Rady Badań (ERC). Jednak pierwsze prace Polaków w tym miejscu rozpoczęły się już w 1964 roku i były kontynuowane w kolejnych dekadach. 

PAP/bm