16 stycznia 1969 roku Jan Palach, student historii i ekonomii politycznej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Karola w Pradze dokonał aktu samospalenia przed Muzeum Narodowym na placu Wacława w Pradze. 

Hanna Bielawska, autorka audycji dokumentalnej "Płomień - wspomnienie o Janie Palachu", nadanej w Polskim Radiu w 1990 roku, dotarła do wypowiedzi ludzi, którzy znali studenta Uniwersytetu Karola w Pradze. Przedstawiła też, korzystając z archiwów czechosłowackiego Forum Obywatelskiego, ostatnią rozmowę, nagraną tuż przed śmiercią młodego bohatera.

List pożegnalny

Napisał w nim: "Ze względu na to, że nasze narody znalazły się na krawędzi beznadziei, zdecydowaliśmy się wyrazić swój protest i obudzić naród tej ziemi. Nasza grupa złożona jest z ochotników, zdecydowanych spalić się dla naszej sprawy. Ja miałem honor wylosować nr 1 i uzyskałem prawo napisania pierwszych listów, a także wystąpić jako pierwsza pochodnia".

21 lat później to miejsce odwiedziła Hanna Bielawska. - Na Placu Wacława, w wystawowych witrynach przykuł moją uwagę pewien plakat - mówiła Hanna Bielawska. - Gama czerwieni i fioletów strzelająca ku górze jak płomień. W jego środku, niczym serce, zielony płomyk, odwieczny symbol nadziei. I napis: Jan Palach, 19 stycznia 1969 roku. Ten plakat, jak mi później powiedziano, został namalowany wtedy i dopiero teraz, po tylu latach, gdy czas odmienił to miasto i kraj, mógł ujrzeć światło. Plakat - symbol, plakat - wspomnienie.

W hołdzie Janowi Palachowi

Dopiero po transformacji ludzie mogli swobodnie wyrazić swój hołd zmarłemu tragicznie studentowi. Zbierali się od południa. - Pomnik ozdobiono kwiatami, szarfami i zdjęciem - opisywała Hanna Bielawska. - Opodal krąg światła: świeczki i kwiaty i znowu ludzie, i cisza, atmosfera spokoju oraz skupienia. Świeczki płonęły do późnej nocy; gdy gasły jedne, ktoś zapalał następne; z kapiącego wosku utworzył się gruby wieniec. Tak było tego dnia i następnego, i jeszcze potem. Tak Praga obchodziła po raz pierwszy rocznicę wydarzenia, które do dziś porusza sumienia ludzi.

Jak to się stało?

Jak mogło dojść do takiej tragedii – pytała autorka dokumentu. Pewne światło na okoliczności śmierci Jana Palacha rzuciła w audycji Agnieszka Holland.    
- Ja zaczęłam studiować w Czechosłowacji w 1966 roku - wspominała reżyserka. - I był to wówczas kraj, który miał znikomą świadomość, jeśli chodzi o swobody obywatelskie. Tam po prostu stalinizm się nie skończył aż do wiosny 1968 roku.
Praska wiosna obudziła jednak w Czechach i Słowakach nadzieję na zmiany. - Wszyscy zaczęliśmy brać w tym udział - opowiadała Holland. - To było takie nieustanne święto. Nie pamiętało się o możliwości inwazji. Budapeszt i tamte wydarzenia z 1956 roku jakoś tak się oddaliły, ludzie o tym nie myśleli.

Interwencja wojsk Układu Warszawskiego

Powiew wolności przerwała jednak brutalna interwencja wojsk Układu Warszawskiego 21 sierpnia 1968 roku. - Te pierwsze dni interwencji obudziły falę solidarności w całym społeczeństwie - opowiadała reżyserka. - Ona dotknęła zarówno opozycję, jak i studentów, ale też milicjantów oraz żołnierzy. Jednak po powrocie Dubčeka z Moskwy zrozumieliśmy, że to koniec nadziei. Nie spodziewaliśmy się, że tak szybko te wszystkie swobody zostaną odebrane, a wolność zdławiona, że noc zapanuje na tak długo.

Żywe pochodnie

Studenci uważali, że władze partyjne nie będą bronić postulatów, zgłoszonych podczas praskiej wiosny. Postanowili więc zrobić coś, co zmobilizuje naród do działania i co będzie znaczącym głosem sprzeciwu. - Zdecydowano wówczas, że jeżeli nie będą uwzględnione żądania zarówno studentów, jak i partyjnych reformatorów, to jeden ze studentów dokona samospalenia - powiedziała Holland. - Jeżeli na ten czyn też nie będzie odzewu, to aktu tego dokona kolejna osoba. Zgłosiło się wtedy bardzo wielu ochotników.
Polska reżyserka opowiadała o dziewczynie, studentce wydziału lalkarskiego, która miała być pochodnią nr 3. Selekcja 10 pierwszych osób była bardzo ostra. Wybierano ludzi, którzy nie mieli problemów psychicznych, jakiejś nerwicy, rozczarowań miłosnych, kłopotów rodzinnych, żeby nie można było propagandowo wykorzystać, zdezawuować motywów tego czynu. - Wybrano w pewnym sensie najlepszych z najlepszych – stwierdziła reżyserka. – Wśród nich dokonano losowania. Nr 1 wylosował Jan Palach.

Rodzina i szkoła

Urodził się 11 sierpnia 1948 roku. Mieszkał wraz z rodzicami i starszym bratem w małym miasteczku Všetaty koło Mielnika.
- Honza był pojętnym uczniem. Cichy, bystry, inteligentny, czuły, nawet przewrażliwiony - wspominał Palacha nauczyciel historii ze szkoły podstawowej, prof. Miroslav Slach. - Koledzy z klasy cenili go za wiedzę i spokojny, miły charakter. Nie kształtowała go wyłącznie szkoła, ale przede wszystkim rodzina, głównie matka. Rodzice zajmowali się amatorskim teatrem i mieli małą cukierenkę.
Po śmierci ojca chłopcem zajmował się dziadek. - Kiedy nie radził sobie z wnukiem, postanowił przywiązać go sznurkiem do nadgarstka i tak zawsze chodzili. Dziadek i "chłopiec na sznurku". Ten widok zawsze mnie wzruszał - opisywał nauczyciel.

Studia w Pradze

Jan Palach bardzo interesował się historią. Przyjęto go jednak na ekonomię, uznając że ma niewłaściwe, jak na warunki socjalistyczne, pochodzenie. Ale praska wiosna i zmiany, jakie nastąpiły w Czechosłowacji, sprawiły, że startował raz jeszcze na Uniwersytet Karola w Pradze. Dostał się na wydział filozoficzny.

- Chcę powiedzieć, że na moim seminarium Jan Palach zachowywał się normalnie, nawet jeśli powstająca legenda głosi coś innego - mówił doc. dr Vladimir Kaszik, ostatni profesor, z którym Jan Palach miał zajęcia na uczelni. - Był moralnym idealistą w najlepszym znaczeniu tego słowa.

Ostatnia rozmowa

Wstrząsająca jest ostatnia rozmowa, przeprowadzona z Janem Palachem w szpitalu. Hanna Bielawska dotarła do niej dzięki czechosłowackiemu Forum Obywatelskiemu. - Czy nie myślisz, że to już wystarczy co się z Tobą stało? Nie chcę, żebyście cierpieli tak strasznie. Rozumiesz to? - mówiła koleżanka, która go odwiedziła. - To, co zrobiłeś, już zupełnie wystarczy, żeby o tym wiedział cały świat.

Jan Palach był bardzo słaby, z trudem mówił, ciężko oddychał. Zmarł trzy dni po samospaleniu, 19 stycznia 1969 roku.
Helena Zahradnikova, przyjaciółka Palacha, studentka socjologii i publicystyki Uniwersytetu Karola wspominała: - Gdy w szpitalu zdawał sobie sprawę, że jest u kresu, życzył sobie, by do niego ktoś przyszedł, ale nie chciał żebym to była ja. Wolał, bym zachowała o nim najlepsze wspomnienia. Przez Ewę, moją koleżankę, przekazał matce prośbę, by mu wybaczyła, a mnie - że ciągle mnie kocha.

Symbol zawiedzionych nadziei

Po śmierci Jana Palacha rektor Uniwersytet Komeńskiego, dr Bohuslav Camber napisał do władz Uniwersytetu Karola w Pradze:
"W imieniu profesorów i pracowników Uniwersytet Komeńskiego w Bratysławie, i w imieniu swoim, z głębokim wzruszeniem i żalem wyrażam wam kondolencje z powodu tragicznego zgonu waszego słuchacza, Jana Palacha. Wierzę, że dziedzictwo jego czynu zostanie w pamięci naszych narodów i zapisze się do historii jako jasna strona czystej miłości naszej młodzieży do ojczyzny".

"Na śmierć Jana Palacha"

Wiersz pod tym tytułem napisał Kazimierz Wierzyński. Wygłosił go na antenie Rozgłośni Polskiej RWE: - Tu pali się ktoś za siebie i za nas, pali się z własnej woli pośrodku własnego narodu. Nikt z odludnego świata nie przeszkadza mu płonąć do końca - słyszymy we fragmencie.

Posłuchaj wspomnień o Janie Palachu.

bs

Dwa lata po aresztowaniu Imre Nagy, stalinowski sąd wymierzył mu wyrok śmierci. Został rozstrzelany. Pochowany na śmietniku ze skrępowanymi drutem kolczastym rękami i nogami. Podczas rządów komunistycznych jego grób nie był dostępny dla odwiedzających.

Dopiero w 1989 roku, kiedy system komunistyczny definitywnie się rozpadał, a kraj bloku wschodniego odzyskiwały niepodległość, były premier został zrehabilitowany. Oficjalny pogrzeb Imre Nagy odbył w czerwcu 1989 roku i stał się jednocześnie symbolicznym końcem komunizmu na Węgrzech.

Imre Nagy pochodził z chłopskiej rodziny. Był żołnierzem w armii austro-węgierskiej w czasie I wojny światowej. Od 1929 roku przebywał na emigracji w ZSRR, podczas terroru Wielkiej Czystki był agentem NKWD.

Od 1944 roku zasiadał w rządzie węgierskim z ramienia Węgierskiej Partii Komunistycznej jako minister rolnictwa. Od 4 lipca 1953 do 18 kwietnia 1955 był premierem; proklamował stosunkowo liberalny tzw. Nowy Kurs. Mimo popularności został obalony przez zwolenników stalinowskiej linii.

Po wybuchu Rewolucji Węgierskiej 1956, 24 października ponownie wyznaczony został na stanowisko premiera. Początkowo wynegocjował zawieszenie broni z Sowietami. Podczas krótkotrwałych rządów próbował dokonać reform: m.in. rozwiązał Węgierską Partię Pracujących, tworząc na jej miejsce Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą (WSPR).

Nagy stanął po stronie powstańców, ogłosił neutralność Węgier i wystąpienie kraju z Układu Warszawskiego, podjął rokowania w sprawie całkowitego wycofania Armii Radzieckiej.

WĘGRY '56 - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY POLSKIEGO RADIA >>>>

Na antenie Radia Wolna Europa 4 listopada 1956 rozległ się jego dramatyczny apel: "Dziś we wczesnych godzinach rannych wojska sowieckie rozpoczęły atak na naszą stolicę, chcąc obalić legalny i demokratyczny rząd Węgier. Nasze wojska podjęły walkę. Na pomoc, na pomoc, na pomoc!..."

Pomoc nie nadeszła. Zaczynał się czas terroru. Wielki brat nie wybaczył mu tych posunięć. Powstanie węgierskie zostało krwawo stłumione, a premier Nagy trafił do więzienia.

Powstanie wybuchło 23 października 1956 i trwało do 10 listopada, kiedy to zostało ostatecznie stłumione przez zbrojną interwencję Armii Radzieckiej. Do Budapesztu wkroczyło 6 tysięcy żołnierzy radzieckich i 200 czołgów. Zginęło wtedy blisko 2,5 tysiąca Węgrów, 13 tysięcy zostało rannych.

im

23 maja 1984 roku w tajnym procesie Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego zaocznie skazał na karę śmierci i konfiskatę majątku płk. Ryszarda Kuklińskiego, który został uznany za winnego "zdrady państwa i dezercji". Oficer Sztabu Generalnego Ludowego Wojska Polskiego przekazał wcześniej CIA informacje o przygotowaniach do wprowadzenia stanu wojennego w Polsce oraz plany tej operacji, a także inne tajemnice Układu Warszawskiego.

- Kukliński będzie fascynował historyków i publicystów, wszystkich ludzi, będzie się o nim dyskutować w przyszłości i w końcu zostanie powszechnie uznany za bohatera - napisał Jan Nowak-Jeziorański we wstępie do polskiego wydania książki "Ryszard Kukliński. Życie ściśle tajne" Benjamina Weisera.

Widmo atomowej zagłady

Pułkownik Ludowego Wojska Polskiego, zastępca szefa zarządu operacyjnego Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a od 1970 roku tajny współpracownik CIA. Miał dostęp do ściśle tajnych dokumentów, również tych zawierających plany strategiczne ewentualnej wojny państw Układu Warszawskiego zależnych od ZSRR z krajami NATO. Planów III wojny światowej widzianych oczami Moskwy. W latach 1971-1981 Ryszard Kukliński przekazał Amerykanom dziesiątki tysięcy tajnych planów wojskowych w nadziei, że w ten sposób Polskę przed tą wojną uchroni.

Ryszard Kukliński w 1998 roku wyjaśniał, co on i część oficerów Sztabu myśleli o planach Kremla:

- Doszliśmy do wniosku, że niezależnie od tego, kto tę wojnę wywoła, przez Polskę w ciągu pierwszych dziesięciu dni wojny przetoczy się lawina trzech frontów. (…) Prezydent Stanów Zjednoczonych nie ważyłby się uderzyć na siły rozmieszczone w ZSRR, gdyż oznaczałoby to automatyczną ripostę na terytorium USA. Z kolei skierowanie tej broni na terytorium Niemiec mijałoby się z celem obrony tego kraju (sojusznika USA), bo zamieniałoby ten obszar w perzynę - pustynię radioaktywną. Nasze serca polskie podpowiadały nam, że między tym terenem bronionym przez NATO i terenem Związku Radzieckiego leży ziemia niczyja: polska i czeska. Tu była największa groźba użycia broni nuklearnej przeciwko siłom sowieckim.

Pułkownik widział nie tylko dokumenty. Był członkiem bardzo wąskiego kręgu oficerów, którym pokazano silosy atomowe i głowice w Bornem-Sulinowie. Głowice, których w Polsce oficjalnie nie było. Groźba nuklearnej zagłady musiała się wydawać Kuklińskiemu niezwykle namacalna.

Sam przeciwko Imperium

Zdał sobie sprawę, że w podzielonym żelazną kurtyną świecie Polska i on sam znaleźli się wbrew swojej woli po stronie "Imperium Zła", jak później nazywał blok wschodni prezydent USA Ronald Reagan. Sam Kukliński podkreślał, że nie był jedynym oficerem z podobnymi wątpliwościami.

- Początkowo wszystko sprowadzało się do zgłaszania w trybie służbowym postulatów, aby w doktrynie i praktyce militarnej Układu Warszawskiego odstąpić od samobójczych koncepcji ofensywnych i zająć się obroną sensu stricto. Dopiero później, kiedy te umiarkowane i realistyczne postulaty nie tylko żadnych sukcesów nie powodowały, ale nawet nie znalazły zrozumienia, w środowisku tym zaczęto się zastanawiać, czy w istniejących realiach możliwe jest jakieś wyjście, aby "Polak nie był mądry po szkodzie" – mówił Kukliński.

Doświadczenia wojny w Wietnamie (w 1967 roku był kierownikiem Grupy Kontrolnej w Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli), interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku i wydarzenia Grudnia ’70 tylko utwierdziły Kuklińskiego w przekonaniu, że ani komunistyczne władze Polski, ani tym bardziej Kreml nie wezmą pod uwagę jego postulatów. W ten sposób narodził się pomysł współpracy z wywiadem amerykańskim. Kukliński miał nadzieję, że dzięki dokumentom przekazanym przez niego Zachód opracuje plan pokojowego demontażu bloku wschodniego. Utworzenie sprzysiężenia polskich oficerów współpracujących z CIA było zbyt ryzykowne, Kukliński musiał działać sam. Zgłosił się do współpracy z własnej woli, na ochotnika.

Jako agent o pseudonimie Jack Strong przekazywał CIA ściśle tajne dokumenty. Po dwóch latach od rozpoczęcia współpracy Kukliński po raz pierwszy spotkał się z Amerykanami 18 sierpnia 1972 w Hadze. Pułkownik wykorzystał swoją pasję żeglarską: do Holandii trafił w czasie rejsu polskich oficerów. 

Kukliński przez kolejne lata przekazał CIA najtajniejsze dokumenty o znaczeniu strategicznym dla Układu Warszawskiego, w sumie 42 tys. stron. Wśród dokumentów były m.in. plany strategiczne na wypadek III wojny światowej, rozmieszczenie sił radzieckich w państwach satelickich, dane techniczne uzbrojenia i informacje dotyczące wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Współpraca pułkownika była tak głęboko zakonspirowana, że nie wiedzieli o niej nawet najważniejsi ludzie w Stanach Zjednoczonych.

- Z tego, co wiem, wtajemniczony w informacje Kuklińskiego nie był nawet sekretarz stanu Aleksander Haig - mówił historyk Richard Pipes, dyrektor Departamentu Spraw Sowieckich w Europie Wschodniej w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego USA w czasach administracji Reagana, w rozmowie z Józefem Szaniawskim, autorem książki "Samotna misja. Pułkownik Kukliński i zimna wojna" i orędownikiem rehabilitacji pułkownika w latach 90.

Wyniesione z domu

Ryszard Kukliński przyszedł na świat 13 czerwca 1930 roku w rodzinie robotniczej. Jego dzieciństwo upłynęło pod znakiem kultu Józefa Piłsudskiego i tradycji katolickiej. Jego ojciec Stanisław był związany z PPS. Za działalność konspiracyjną w czasie okupacji niemieckiej trafił do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie zmarł.

Młody Kukliński po wojnie trafił do Wrocławia, pracował w fabryce mydła. Wiosną 1946 roku kilka tygodni spędził w areszcie pod zarzutem kradzieży.

W 1947 roku został przyjęty do Oficerskiej Szkoły Piechoty. Szybko awansował. Przełożeni oceniali go jako nieprzeciętnie inteligentnego. W 1963 roku rozpoczął pracę w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego.

Ucieczka i powrót "pierwszego polskiego oficera w NATO"

Przez lata współpracy z CIA Kukliński igrał z władzami PRL, z Kremlem, ze śmiercią. "Niekiedy myślałem o tym, co zrobię, jeśli zostanę złapany. Chciałem popełnić samobójstwo. (…) Być torturowanym albo zrobić z siebie małpę - to nie wchodziło w grę. Finał był oczywisty" - pisał.

W przededniu stanu wojennego, wobec groźby dekonspiracji, pułkownik został ewakuowany z Polski razem z żoną i dwoma synami. Ucieczkę z Polski zorganizowali agenci CIA. Kuklińscy zamieszkali w USA pod zmienionym nazwiskiem. W 1984 sąd wojskowy w Warszawie skazał go zaocznie na karę śmierci.

Czytaj także "Płk Ryszard Kukliński ucieka przed dekonspiracją"

Upadek PRL nie przyniósł Kuklińskiemu chwały. W debacie publicznej pojawiło się pytanie: pułkownik to bohater, który starał się nie dopuścić do atomowej zagłady Polski, czy zdrajca na usługach obcego wywiadu?

O rehabilitację Kuklińskiego starał się w 1990 roku Zbigniew Brzeziński, doradca prezydenta Jimmy’ego Cartera ds. bezpieczeństwa narodowego USA. W tym samym roku, już w III RP, wyrok śmierci złagodzono do 25 lat więzienia.

ZOBACZ: "Dla mnie było oczywiste, że jest bohaterem" - mówił Andrzej Krajewski, były korespondent Polskiego Radia i TVP w Waszyngtonie, autor książki "Zasługa dla Polski. Pułkownik Kukliński opowiada swoją historię". Wypowiedź dla PolskiegoRadia.pl nagrana w 2014 roku.

Swoim autorytetem wsparł Kuklińskiego Zbigniew Herbert. Poeta wystosował na łamach "Tygodnika Solidarność" apel do prezydenta Lecha Wałęsy, w którym zwracał się o rewizję nadzwyczajną wyroku komunistycznego sądu. Uchylono go dopiero w 1995 roku, a rangę pułkownika przywrócono Kuklińskiemu rok później. Sprawa została ostatecznie umorzona w 1997 roku. Rehabilitacja pułkownika była nieoficjalnym warunkiem przyjęcia Polski do struktur Paktu Północnoatlantyckiego. Kuklińskiego nazywano "pierwszym polskim oficerem w NATO".

Sam Kukliński tak komentował ten fakt: "Przystąpienie Polski do NATO oznacza prawdziwy koniec zimnej wojny. Miałem honor uczestniczyć w tej wojnie po stronie USA, po stronie NATO, po stronie Polski – przeciwko sowieckiemu Imperium Zła".

Spór o charakter działalności pułkownika w kraju nie był jedyną traumą, jaka dotknęła Kuklińskiego w latach 90. W 1993 roku jego syn, Bogdan, zaginął bez śladu podczas rejsu morskiego. Starszy syn, Waldemar, zginął rok później w tajemniczych okolicznościach. Został kilkakrotnie przejechany przez samochód terenowy na oczach świadków. Sprawców nigdy nie udało się ująć.

22 września 1997 roku wojskowa prokuratura umorzyła śledztwo przeciwko płk. Ryszardowi Kuklińskiemu, uznając, że współpracując z amerykańskim wywiadem, działał na rzecz Polski w stanie "wyższej konieczności".

Pułkownik, oczyszczony z zarzutów i zrehabilitowany, mógł wrócić do Polski. Odwiedził ojczyznę tylko raz, w 1998 roku. Wygłosił w Sejmie przemówienie do posłów i senatorów. Dostał honorową szablę oficerską od premiera Buzka. Był inicjatorem powstania Pomnika Katyńskiego w Warszawie i został wyróżniony przez władze Krakowa i Gdańska honorowym obywatelstwem. Zmarł w USA 11 lutego 2004 roku. Na stopień generała brygady Kuklińskiego mianował pośmiertnie prezydent Andrzej Duda 2 września 2016 roku.

 bm/im

Dramatyczny akt Siwca miał miejsce 8 września 1968 roku. Trwały ogólnopolskie dożynki z udziałem I sekretarza KC PZPR i wysokich urzędników partyjnych i państwowych. Z całej Polski przyjechało ok. 100 tys. ludzi. Kwadrans po południu Ryszard Siwiec podpalił pierwszą zapałkę. Z relacji milicjantów i funkcjonariuszy SB, którzy bardzo szybko znaleźli się w jego otoczeniu, wynikało, że cały czas wznosił okrzyki o wolności. W jego teczce esbecy znaleźli biało czerwony sztandar oraz 29 ulotek, wyrażających protest przeciwko agresji na Czechosłowację.

Przesłanie

Siwiec pozostawił po sobie przesłanie.

- Upaść może naród wielki, ale zginąć tylko nikczemny. Udowodnijcie swoim wyborem, że nie jesteśmy narodem nikczemnym. SOS! Ratujcie najpiękniejsze tradycje naszego narodu, tolerancję, poszanowanie drugiego człowieka, wolność sumienia, wolność myśli i przekonań - wzywał w nagranym kilka tygodni wcześniej przesłaniu.

Po śmierci Siwca jego córka wśród notatek znalazła plan strategiczny działania. - Zawierał kilka punktów: 1) wstęp na stadion nareszcie załatwiony, 2) komu protesty?, 3) jakie hasła?, 4) ubranie, 5) benzyna i zapałki, 6) miejsce na stadionie, 7) czas akcji, 8) spowiedź po raz drugi i ostatni - opowiadała w archiwalnym nagraniu. - Czyli to było wszystko zaplanowane.

Tamtego dnia Ryszard Siwiec powiedział żonie, że jedzie służbowo do Tarnobrzegu. Nic się nie domyślając, odprowadziła go, tak jak zwykła to czynić, do drzwi. - Stałam w oknie i patrzyłam, jak idzie w tym swoim jasnoniebieskim garniturze i w berecie na głowie - wspominała później Maria Siwiec.

Zawsze kierował się prawdą

Ryszard Siwiec przyszedł na świat w Dębicy. Po śmierci ojca rodzina przeniosła się do Lwowa. Tam ukończył gimnazjum, a następnie filozofię na Wydziale Humanistycznym lwowskiego uniwersytetu. W 1936 przeniósł się do Przemyśla, gdzie pracował w urzędzie skarbowym. Tu poznał swoją przyszłą żonę Marię.

W czasie II wojny światowej należał do AK. Po jej zakończeniu nie pogodził się z sowiecką okupacją i komunistyczną rzeczywistością. Wielokrotnie powtarzał: "Zaprzepaścili Polskę".

- Pierwszą rzeczą, jaką robił po powrocie z pracy, to szedł do pokoju i włączał radio. To było oczywiście Radio Wolna Europa – wspominał syn Siwca.

Wychowany na wartościach katolickich i patriotycznych, z trudem znosił peerelowską rzeczywistość Odrzucił propozycje pracy w szkole, nie chciał być narzędziem w rękach czerwonej propagandy. Pracował jako księgowy, a ponieważ był ojcem pięciorga dzieci, musiał dorabiać. Hodował kury, uprawiał kwiaty. Wielką pasją Siwca, obok hokeja, była historia Polski.

Jan Polak

Mocno przeżył wydarzenia marca 1968 roku i pałowanie studentów. Pod pseudonimem "Jan Polak" zaczął kolportować pisane przez siebie ulotki. - Jechałam na sesję, w marcu 1968 tato mnie odprowadzał i dał parę listów. Powiedział, że to jest nasza tajemnica, więc o nic nie pytałam […] Prosił żebym na dworcu we Wrocławiu to wrzuciła – opowiadała córka, Elżbieta Siwiec-Szabaga.

Ryszard Siwiec chciał nawiązać kontakt z przywódcami strajkujących studentów, ale do tego nie doszło. Ogromnym ciosem była dla niego agresja zbrojna na Czechosłowację i udział w niej polskich żołnierzy. To zapewne przyspieszyło jego desperacki czyn. Decyzję podjął w kwietniu.

"Wariat" i "psychopata"

Dramatyczny protest Siwca został utrwalony na esbeckim filmie i w kilkusekundowej sekwencji przez Polską Kronikę Filmową. Dwie postronne osoby wykonały zdjęcia, jednak fotografie zostały skonfiskowane i prześwietlone. Fotografom przebywającym na stadionie dziwnym trafem kończyły się klisze w aparatach, a operatorom filmowym taśmy. Historyk Antoni Dudek podkreśla, że świadkowie samospalenia uwierzyli w plotkę rozpuszczaną przez esbeków, że spalił się "jakiś chory psychicznie". Historyk przypomina o ówczesnej apatii społecznej, która powodowała, że agresja na Czechosłowację nie wywołała wśród Polaków większego poruszenia.

Straszliwie poparzony Siwiec został przewieziony do Szpitala Praskiego w Warszawie. Był cały czas przytomny. Esbecy przy pomocy ukrytego mikrofonu zdołali nagrać jego wypowiedź. Oto jej fragment: "Ginę po to, żeby zwyciężyła prawda, żeby zwyciężyło człowieczeństwo i żeby zwyciężyła miłość. Ginę po to, żeby zginęło kłamstwo, zginęła nienawiść i zginął terror. Nie odczuwam żadnego bólu i nie odczuwałem żadnego bólu przez cały czas. Bolą mnie tylko dwie ręce, lewa od składania fałszywych przysiąg, a prawa od ściskania ręki tych, którym złożyło się fałszywą przysięgę".

Skazany na niepamięć

Komunistyczne służby od początku zadbały, aby protest Siwca wyciszyć. Ludziom, którzy widzieli akt samospalenia wmawiano, że był to wypadek, a przyczyną samozapłonu miał być alkohol pity przez poszkodowanego. W rodzinnym Przemyślu rozsiewano plotki o rzekomej chorobie psychicznej Siwca. Historyk Łukasz Kamiński, dziś szef IPN, przypominał, że nawet wśród komunistycznych władz prawdę o samospaleniu starano się ukryć.

Ryszard Siwiec zmarł po czterech dniach, 12 września 1968.

- Był prawym człowiekiem. On musiał powiedzieć NIE – zaznaczał po latach syn Ryszarda Siwca.

Historią Ryszarda Siwca zainteresował się Maciej Drygas. Reżyser zrealizował film i dokument radiowy, przypominający desperacki protest Siwca w obronie wolności. Za swoje słuchowisko Maciej Drygas otrzymał w 1992 roku nagrodę Prix Italia.

bs/bm